کرامت مغل دا ناول"پروفیسر"نویں پنجابی ناول دی نِینہ دی پہلی اِٹ ۔۔۔٭رویل لیکھ٭

کرامت مغل دا ناول"پروفیسر"نویں پنجابی ناول دی نِینہ دی پہلی اِٹ ۔۔۔٭رویل لیکھ٭

ڈاکٹر احسان اللہ طاہرؔ

کرامت مغل دا پنجابی ناول "پروفیسر" پڑھ کے انج جاپیا اے کہ پنجابی اَدب تے چیتر رُت اپنے رنگ وکھاون لگ پئی اے۔ بھاویں ایہ پھُلاں بھریا ویلا چراں مگروں آیا اے پر آ گیا اے تے ہُن دیر تک رہوے گا۔’’سُندری‘‘ (پنجابی دا پہلا ناول) توں لے کے میراں بخش منہاس دے "جٹ دی کرتوت"، "ہٹھ"، "پکھیرو"، "ٹاواں ٹاواں تارا" اتے ہور کئی ناول آپو اپنے سمےدے وڈے تے اِک سمے نوں فکری تے فنی حوالے پکھوں متاثر کرن والے ناول سن۔ کسے کول ساڈے دیس دا اتہاس اکھراںدے نال ٹردا دس دا اے تے کسے کول زبان دی چس، کوئی سماجی تے نفسیاتی پچھوکڑ نوں لے کے کرداراں دے مینا بازار نال کہانی نوں اگے ودھاندا اے تے کوئی سماج سُدھار دی پیڑ نوں اپنے ناول دا حصا بنا کے پڑوچ اتردا اے۔ انج اسیں آکھ سکنے آں کہ ہر نواں ناول حیاتی دا اک نواں پکھ وکھاندا اے، کجھ نویاں سوچاں دے کے ادب دی تواریخ دا حصا بن دا اے تے کدے کدار اوہدی فکری پرتار پرت کے کناں نوں سنائی دیندی رہندی اے۔ ایہناں سارے ناولاں دیاں واجاں وچ اک نویں آواز (ناول دے حوالے نال) کرامت مغل دی اے جہڑے کالج دے زمانے وچ جدوں ادبی کمیٹی دے رکن بنے تے اوہدوں اوہناںـ’’تتلی‘‘ دے ناں نال پنجابی کہانی لکھی۔ استاداں، سجناں تے کالج دے بیلیاں دی ہلا شیری ملن پاروں فیر اوہناں پچھانہ پرت کے نہیں ویکھیا۔ پنجابی ادب نوں کہانی تے کہانی دے حوالے نال تنقیدی کتاباں فیر انج دتیاں کہ ایس گل لئی اک وکھری کتاب دی لوڑ بن دی اے۔

"’پروفیسر" جویں اپنے ناں پاروں پنجابی ادب وچ اک وکھرا جہیا لگدا اے ایسراں ای ایہ اپنے موضوع تے نثری لسانیات پاروں وی اک نواں تے اُچجیا کم اے۔ ایس اک ناول وچ شعور تے لاشعور نالوں نال پندھ کردے نیں۔ جدوں لکھاری جاگدیاں اکھاں نال، شعوری طور تے مروے دے بوٹے نال گلاں کردا اے تے اوہ بوٹا ،پروفیسر نوں بیتے ویلے وچ لے جاندا اے، اوہ آپ وی (مروے دا بوٹا) اوس تواریخ دا حصا اے تے کچھ واقعات دا اوہ اکھیں ڈٹھا گواہ وی اے۔ پنجابی ادب وچ لاشعور دی ایہ رَو تے ناول وچ ایسراں دی تکنیک نوں ورتنا، اوسے ای جوان دا کم ہو سکدا سی جہیدا اک تے دنیا دیاں دوجیاں وڈیاں زباناں دے لوکائی تے فکری تے عملی اثرپاندے ناولاں دا مطالعہ ہووے تے دوجا اوہ اپنے ادبی تے تواریخی پچھوکڑ توں جانو ای نہ ہووے سگوں اوہناں حالاتاں پچھے کم کر رہے حقیقی کماں، کسباں تے محرکاں دا فلسفیانا مطالعا وی رکھدا ہووے۔ "پروفیسر"وچ کرامت مغل جہڑی فنی تکنیک ورتی اے ایہ اوہناں دا شعوری کم اے کہ کسراں اک کردار "پروفیسر" اپنے حساس ذہن پاروں بدل دے سمے نوں ویکھ کے، اپنے ماضی نوں نال رکھ دا اے تے حیاتی بتاندا اے۔ پر اوہ اپنے جیوندے سمے نوں ہور جیوندا بناون لئی کچھ نکے نکے ایسراں دے فقرے وی بولد ا لگا جاندا اے جہدے نال اک غیر جانبدار تواریخ مکمل ہوندی اے:

’’ فیر اوہ ٹولی وی سٹاف روم وچ آ وڑی جہڑی سویر توں لے کے ڈیگر ویلے تیکر بیٹھے اپنی بماریاں دیاں گلاں کردے نیں۔۔۔۔۔۔میرے گوڈے رہ گئے۔۔۔۔۔۔۔اپنے کوٹ دی جیب چوں ہومیو پیتھک دوا کڈھی۔۔۔۔۔۔گھٹ گھٹ پیندیاں اپنے کھبے ہتھ نوں سینے اُپر پھیرن لگے۔ ایہناں دے نال ای انگریزی دے اوہ استاد وی ایتھے بیٹھے ہوئے سن جہناں نوں ستمبر توں لے کے نومبر تیکر ای بمار ہونا یاد ہوندا اے۔ کیوں جے کالج وچ کلاساں پڑھان دا ویلا وی ایہ ای ہوندا اے۔ ایسے ویلے اوہناں نوںبماری لگدی اے۔ فیر دسمبر دیاں سردیاں دیاں چھٹیاں توں بعدوں جون تیکر اوہناں نوں کدے وی کوئی بماری نہیں لگدی اے۔ اوہ سبھ ایہناں ول ویکھدیاں ہویاں اپنے اندر دی ودھدی ہوئی کاوڑھ نوں سنبھالدا اے۔۔۔۔۔۔۔۔۔‘‘

میرے خیال وچ ایس پیرے دا آخری فقرا ای اوہ محرک اے جس نے پروفیسر نوں "پروفیسر" لکھن اُتے مجبور کردتا اے۔ انسان دے اندرسوچاں تے شعور دی کاوڑھ ودھ دی رہوے تے اوہ اوہنوں فکری طور تے بمار کر دیندی اے یا فیر اوس ماحول ورگا تے جے پروفیسر نہ لکھدا تے فیر اوہدے ماحول وچ رتی فرق نہیں سی رہنا۔ ایتھے وی اوہنوں اوہدی سوچ، علم خیال تے شعور ایہو آکھ دے نیں کہ توں سوچ دا ایں ایس لئی تینوں کرب وی سہنا پوے گا۔ ویکھن دا، جرن دا، سُنن دا، سوچن دے عمل دا، جہڑا کہ سبھ توں وڈاکرب اے تے فیر تخلیق دا وی پر جہناں دیوے بالنے ہوندے نیں اوہ بال کے رہندے نیں۔ ایتھے وی پروفیسر ہوراں نال ایہی کم ہوندا اے۔ اوہ جدوں کوئی ایسراں دا منظر ویکھدے نیں تے اوہناں دے شعور وچ اک مذہبی رو تے اوہدیاں قدراں دیاں گلاں پندھ کرن لگ پیندیاں نیں۔ ایسراں ای اجوکے سمے دی بالاں دے نال چمبڑی ہوئی اک ایسی لوڑ کہ جس دی کوئی لوڑ نہیں۔ پروفیسر ہوری جدوں اوہدے بارے سوچ دے نیں تے آکھدے نیں:

’’پڑھیاراں وچ موبائل دے ورتا رے نال نفسیاتی روگاں دی گنتری وچ وی وادھا ہو رہیا اے تے اوہ بے راہ روی دا وی شکار ہو رہے نیں۔مشیناں دی ایس یلغار نے اندر واندری نقصان اپڑاون وچ وڈا کردار ادا کیتا اے‘‘

’’پروفیسر" وچ سانوں اجوکے سمے دے سارے منظر مل دے نیں۔ جے اوہناں منظراں نوں اک کہانی دے تسلسل نال بیانیا جاندا تے خورے اوہناں وچ اوہ جان نہ ہوندی جہڑی ونو ون دے بدل دے ہوئے منظر نال بدل دی اے تے اک سوچ دے نال ٹُر دی اے۔ جتھے کردار آپے وی گل کر سکدا اے تے اوہ سوچ اک شعور دی اوہ وی ہو سکدی اے جہڑی کہ آل دوال دے منظر توں آپے ای پھٹن لگ پیندی اے۔ کیوں جے ایہ حقیقت اے کہ اک منظر، اک جیون، اک لشکارا ویکھ کے ای اکھاں اگے کئی ڈٹھے تے ان ڈٹھے منظر، جیون تے لشکارے پھرن لگ پیندے نیں۔ ایس ناول وچ لکھاری نے صرف منظر ای نہیں وکھائے سگوں کئی نویں سوال وی اٹھائے نیں تے کئیاں نفسیاتی تے سماجی گنجھلاں دا جواب دیون دا وی چارا کیتا اے۔ جویں جدوں لکھاری نواں نواں اک یونیورسٹی دی ادبی مجلس دا ممبر بن دا اے تے اوہنوں انج لگدا اے کہ ’’ہواواں وچ کسے خشبو رکھ دتی ہووے‘‘ تے اوہدے نال ای اوہ اوہناں سیاسی تنظیماں دے منڈیاں دے کارے وی وکھاندا اے جہناں نوں سیاست دان اپنے مفاداں تے مقصداں لئی اپنی مرضی دے مطابق ورت کے فیر اوہناں دے حال تے چھڈ دیندے نیں تے دوجے بنے’’واواں وچ واشنا لبھن والے لوک‘‘ ایہ دوویں دھڑے اج وی سماج وچ اُنج ای دس دے نیںجدوں مسز علی جدلوکاں دے ہتھ ویکھدی اے تے پروفیسر نوں چیتے آؤندا اے کہ

’’دوجیاں دیاں تقدیراں ویکھ کے پروفیسر نوں اپنی تقدیر دے لگے پھٹ چیتے آؤندے نیں تاں اوہ کتاب نال اپنا نِگھ پاندا اے ۔ کتاباں جو ایس نوں کئی جیون دے رنگ دسدیاں نیں تے اوہ کنے ای جیون جیونا شروع کر دیندا اے۔‘‘

پنجابی ادب وچ ایس ناول نوں کئیاں حوالیاں توں پڑھیا جائے گا تے یاد رکھیا جائے گا کیوں جے ایس دیاں فکری پرتاں اولھے کئی سوال تے رمزاں نویں دور دی پنجابی نثر اتے خاص طور تے ناول، افسانا تے دوجیاں نثری صنفاں وچ لکھن والیاں نوں اک نویں فکری جہان ول سدّا وی دیندیاں نیں۔ لکھاری نے اپنے نال پڑھدی اک پڑھیارن لئی اک فقرا لکھیا اے تے ایہ فقرااوس دا اک شعوری انگ اے۔ انج تے اوہ ہر تھاں تے اک پرانے منظر نال نواں منظر تے نویں منظر نال پرانا منظر رلاندا اے پر کجھ منظراں اولھے لُکے ہوئے فقرے ایسراں دے نیں کہ جہناں نوں پڑھ کے سانوں اپنے تعلیم دے نظام، ماحول، بدل دیاں ہوئیاں قدراں تے اپنی اخلاقیات ول وی گوہ کرنا پیندا اے تے اک چنگے ناول دا ایہ ای کم ہوندا ے کہ اوہ سانوںصرف منظر ای نہ وکھائے گذرے ہوئے بیتے ہوئے سمے دے، آؤن والی کل دے، اج دے اجوک دے سگوں اوہ ساڈے ذہناں نوں اک فکری لہر دیوے سوچن ڈھنگ دی، اگے ودھن دی، تے اگے ودھے ہوئے سماج دے مُل تارن دی، پروفیسر ایہناں ساریاں گلاں ول بڑے سوہنے طریقے نال دھیان دیواندا اے جدوں اوہ ایہ گل آکھدا اے۔

’’اوس ویلے چنی دا رواج حالے مکیا نہیں سی ایس لئی یونیورسٹی توں باہر نکل دیاں ای اوہ اپنی چُنی نوں اپنے دوالے لپیٹ کے ٹُردی‘‘

اسیں کسے وی ناول دے مطالعے توں مگروں اوہنوں کوئی فکری، فنی، ہیئتی، اندرلی، باہرلی کسے وی خوبی پاروں کوئی ناں دے سکدے آں۔

فرائیڈ دے لاشعور ، تحلیل نفسی تے جنسی تصورات نے بڑے ڈونگھے اثر چھڈے سن۔ ایس مگروں ژونگ دے اجتماعی لاشعور تے فیر سبھ توں گھٹ اثر ایڈلر دی نفسیات دے مل دے نیں۔ نفسیاتی تنقیدی رویے وچ ویکھیا جاندا اے کہ اوہ تخلیقی ذہن تے شخصیت، جس دے فن پارے نوں پرکھیا، ویکھیا تے تنقیدی وچاراں نال تکنا اے کسراں طرحاں دی سی۔ ایتھے جے تنقید نوں اک ترکڑی آکھیا جاوے تے فیر اک پاسے تخلیق تے دوجے پاسے تخلیق کار نوںرکھیا جاوے گا۔ اصلوں گل ایہ وے کہ جدوں کوئی تخلیق کار ادب خلق کردا اے تے اوہدے ذہن وچ عجب جہیاں کیفیتاں ہوندیاںنیں۔ اوہدے اندر ذہنی اعمال کدے ماضی تے کدے حال نوں لے کے سامنے آ رہے ہوندے نیں۔ اوہ ایہ سارے ذہنی عملاں تے کیفیتاں توں باہر نہیں نکل سکدا ایس لئی اوس سمے دیاں ساریاں کیفیتاں تے وارداتاں دا ادب دا حصا بن جانا ضروری ہوندا اے۔ کدے کدے تخلیق کار اپنی اوس لکھت وچ علامتاں تے اشاریاں کولوں وی کم لیندا اے جہڑیاں کہ اوس متن توں ہٹ کے وی نفسیاتی حوالے نال مطالعے لئی بڑیاں اہم ہوندیاں نیں۔ ایس ناول ’’پروفیسر‘‘ وچ کئیاں تھاواں تے ایس طرحاں دے منظر، علامتاں، اشارے تے فقرے ملدے نیں جہڑے نفسیاتی حوالے نال بڑے اہم نیں جہناں وچوں سماج دے یاں لکھاری دے جنسی تصورات نال وی آگاہی ہوندی اے۔ ایس توں اڈ لا شعور دی اوہ رو جہڑی کہ ناول نوں ٹور دی اے اوہدے مطالعے لئی اسیں کدے وی ناول نگا ردی شخصیت تے اوہدے پس منظر نوں نہیں وسار سکدے بھاویں اسیں ایس ناول نوں اک پروفیسر دا اوہ سماجی تے تہذیبی یا نفسیاتی رویہ متھ لئیے جہدے پاروں اوس نے ایس نوں تخلیق کیتا تے اصلوں اوہ رویہ تے گھڑی ای ناول دی بنیاد بنیا۔ جدوں کوئی انسان سدھراں دے نویں نروئے پھُل لے کے کسے ویڑھے آئے تے اگوں واشنا دی ملنی اوہدی بھُل نکلے تے سدھراں ٹُٹ دیاں ای نہیں سگوں اوہناں دیاں کرچیاں دی چبھن تے جثے نوں ونھ جا ون والا عمل رتو رت کر جاندا اے اتے ایہ ای کسے تخلیق دا کارن ہوندا اے۔ ایس گل وچ وی کوئی شک نہیں کہ بیتے سمے نوں دوہاں حوالیاں نال کسے لکھت دا حصا بنایا جا سکدا اے۔

صرف یاداں دے حوالے نال کہ اوہناں دی سگندھ تو ں جیون مان سکیا جاوے تے اکلاپا مُکے پر جدوں کسے تخلیق دا حصا ایہ یاداں بن دیاں نیں تے اوہدے اوہناں وچ اک پورا تے مکمل دور وی اپنیاں رنگا رنگیاں نال لے کے آؤندا اے۔ پروفیسر دا اپنے سمے دے استاداں نوں یاد کرنا نرا اک خیال تے یاد ای نہیں سگوں اک پورے پیار بھرے تے واشنا ونڈ دے نظام دی گل اے۔ یونیورسٹی دے ماحول نوں ویکھ کے پچھوکڑ دا خیال آؤنا اک خیال ای نہیںشرم، حیا، محبت تے غیرت دی سانجھ نال بھرے ہوئے سماج دی گل اے۔ کتاباں دا کئی جیون دے رنگ دسنا انسان نوںاکلاپے توں بچا کے مایوسی تے بے چینی اتے بے یقینی دے ماحول چوں باہر کڈھن دا عمل اے۔

’’ اوس نے وی اپنے آل دوالے توں اپنے تیکر اپڑن دا سفر کرنا شروع کر دتا ہووے اجوکے سمے وچ انسان اپنی ای بھال وچ اے تے ایس وچ کامیاب بہت ای گھٹ لوک ہوئے نیں‘‘

انسان اپنے آپ نو ںکدوں بھال دا اے؟ تے کدوں بھال سکدا اے؟ اوہ اجے تک ایس وچ کامیاب کیوں نہیں ہو سکیا؟ ایس دا کارن کیہ اے تے جہڑے کامیاب ہوئے نیں اوہناں کول کہڑا علم سی۔حیاتی نال تے حیاتی بِتاون والیاں نال پیار ای انسان نوں اپنی کھوج ول ٹوردا اے۔ اپنی کھوج توں مراد وی حیاتی دی بھال ای اے۔ بندا جدوں کلا ہوندا اے تے اوہدوں اوہنوں اپنے آپ نال گلاں کرن دا موقعا مل دا اے تے جدوں حیاتی کولوں کوئی نعمت چھُٹ جاندی اے اوتھے اوہنوں اوہدی قدر یاد آؤن لگدی اے۔ ایتھے ناول نگار نے اوہناں لوکاں دی حیاتی دے بڑے سوہنے پکھ وکھائے نیں جہڑے جسمانی حوالے نال کسے اک نعمت توں جماندرو یاں کسے گھٹنا کارن رہ گئے اوہ وی کسراں سماج دا اک بھرپور تے مکمل حوالا بنے ہوئے نیں۔ با ہمت لوکاں کدے وی حیات کولوں ہار نہیں منّی۔ ہمتاں والے سدا اپنے پندھ نوں جاری رکھ دے نیں۔ اوہ منزل اتے پہنچ کے وی آکھدے نیں پندھ اجے نہیں مُکیا۔

ایسے ای بھال دے حوالے نال کرامت مغل دا اپنا نظریا وی سامنے آؤندا اے جدوں اوہ لکھدے نیں:

’’کڑتن بھریا ویلا تہاڈی حیاتی وچ سبھ توں ودھ یادگار ہندا اے جدوں تُسیں بمار ہوندے او، اپنے کول ہوندے او تے جدوں تسیں بمار ہوندے او، تہانوںاپنا آپ یاد ای نہیں رہندا پر اوہ تے یاد رکھدا اے اوس نوں یاد آندا اے تاں اوہدے اندر دی دنیا وچ ایہ سبھ کجھ چل دا اے‘‘

کرامت مغل اپنے ناول ’’پروفیسر‘‘ وچ کئیاں تھاواں تے مذہبی تے تاریخی حوالے دے کے ایس ناول دی جڑت مذہب نالوںٹُٹن نہیں دتی۔ میرے خیال موجب ایس دا وڈا کارن اوہناں دی سوچ دے ایتھے دو دھارے بن دے نیں، اک اوہ جہڑے گل گل تے مذہب نوں وچ واڑ دیندے نیں تے گل کوئی وی ہووے اوہدا مہاندرا تے اصلوں اوس بحث نوں ای بدل دیندے نیں جہڑی سدھے سبھا سماج نال، معاشرے نال تے انسانی رویّاں نال سنبندھ رکھدی اے۔ اوہناں کول تاریخ دے اوہ حوالے وی وکھالی دیندے نیں جہڑے عام کر کے محفلاں تے مجلساںوچ ذکر نہیں کیتے جاندے۔جدوں ناول دا مڈھ بجھ دا اے تے پڑھنہار نوں حضرت خضرؑ دا حوالا دسدا اے جس توں خورے ایہ وی خیال ہوندا اے کہ ناول اگوں وی مذہب دیاں، تاریخ دیاں یاں روایتاں دیاں ایہناں لیہاں تے ای ٹرے گا پر ناول جدوں سنجیدا ہوندا اے تے اوہ سانوں ساڈے ای مہاندرے وکھاون لگ پیندا اے۔ پر روایتی حوالے پکھوں ویکھیے تے کرامت مغل صرف مہاندرے ای نہیں وکھائے سگوں ایسراں دے کوجھے مہاندرے بنن دے پچھوکڑ وچ کم کر رہے کارناں ول وی دھیان دوایا اے تے اوہناں دے ذہناں اندر چل رہے وچاراں نال وی پڑھیار نوں جانو کروایا اے۔

’’اوہ اکثر سوچدا اے کہ جے استاد اپنا کم کرے تاں اوس توں وڈا کوئی ثواب دا ہور کوئی کم نہیں پر جے اوہ وی اپنے کم وچ ڈنڈی مارے تاں اوس توں وڈا گناہ والا کوئی کم نہیں اے۔ اوس نوں یاد آندا اے کہ شرک اک بہتا وڈا گناہ اے پر ایس توں وی وڈا گناہ اوس نوں لگدا اے کہ اوہ شرک توں دور رکھن والے پیغمبری شیوے دے کم نوں نہ کرن والے لوکاں دا رویّا اے جو صرف تے صرف روپے پیسے کماون واسطے ایس شعبے وچ آ وڑے نیں۔‘‘

ایس ناول دے کہڑے کہڑے منظر ول تہاڈی جھاتی مروائی جاوے۔ تہانوں ہر منظر چوں اپنا سماج وکھالی دیوے گا۔ ایس ناول وچ ناول نگار نے دو سمیاں نوں اکو تھاں تے اکھراں دیاں رمزاں اوہلے تھاں دے کے ساڈے اگے لیا رکھیا اے تے پنجابی ادب وچ اک نویں رُجحان دا مڈھ بنھیا اے۔ایس طرز نوں پنجابی کتھوں تک لے کے جاندے نیں ایہ گل تے آئوندے سمے تے رکھی جاوے گی پر ایس ناول دا ادبی مقام پنجابی ادب وچ ناولاں دے پڑ وچ کیہ بنے گا ایہ اک وکھراسوال اے جس دا جواب وی ویلا ای دیوے گا۔ پر ایس ناول نوں اپنے مزاج تے کرداراں دے رویے پاروں لکھاری بُنتر تے کرداراں دی اُساری پاروں عام روایت توں ہٹ کے ویکھن دی لوڑ اے۔ فن دے نال نال ایس وچ لُکی فکر نے اپنے پڑھیاراں تے چوکھا اثر پانا اے۔ جے اسیں ایس ناول نوں عالمی سطح دے وڈے ناولاں دے نال رکھ کے ویکھیے تے ایہدی فکر، بُنتر، لاشعور تے لاشعور دی اوہ ناول دی کہانی دے نال ٹردی کہانی، بندے دے اندر تے باہر دی حیاتی دی گل، نویں جہاناں دی بھال تے آؤندے سمے دی گل نوں تے کردار سازی دے نال نال منظر نگاری ول وی خاص دھیان دتا گیا دسدا اے۔

ڈاکٹر کرامت مغل اِک لمے عرصے توں پنجابی زبان تے ادب دی تحریک نال جڑے ہوئے نیں۔ اوہ روایت توں ہٹ کے کم کر رہے نیں۔ اوہناں دیاںکہانیاں تے ناولٹ اتے تنقیدی مضمون وی ایس گل دا ثبوت نیں۔ اوہناں دے ایس ناول وچ وی سانوں اوہناں دی فکر، پنجابی تحریک نال جڑت تے سانجھ دا اک نواں پن لبھدا اے۔ اوہناں دا ایہ ناول پڑھدیاں، جہڑے منظر اوہناں بنائے نیں اوہناں نوں ویکھ دیاں تے اوہناں وچوں لنگھ دیاں، کردار دیاں گلاں سن دیاں تے اوہناں نال گلاں کردیاں کدے کدے ساڈیاں اکھاں چوں پانی ڈگن لگ پیندا اے تے سانوں پتا لگدا اے کہ اسیں جیونے آں کیوں جے اسیں جیوندے لوکاں دی کتھا پڑھ رہے ہونے آں تے اکھاں چوں ڈگدا ایہو پانی سانوں ساڈی ہوند دی تے حیاتی دی گواہی دیندا اے کیوں جے پانی جیون اے۔

٭٭٭٭٭