مہاندرا ۔۔۔۔۔۔دل دریا سمندروں ڈونگھے

خالد فرہاد دھاریوال نوں میں پہلی وار، اپنی دوجی پاکستان پھیری (اپریل، 2008) ویلے مقصود ثاقب دے پرکاشن ہاؤس، سچیت پرکاشن، لاہور چ دیکھیا۔ دیکھدیاں سار ہی پربھاوت ہونوں نہ رہ سکیا۔ مینوں اوس بارے اینا کو پتا سی کہ اوہ کہانیاں لکھدا ہے۔ میں اوس دی کوئی کہانی نہیں پڑھی سی۔ پر اوس میرا کہانی سنگریہ ‘تسیں نہیں سمجھ سکدے’ جہڑا کہ مقصود ثاقب نے شاہ مکھی لپی چ چھاپیا سی، پڑھیاہویا سی۔ میریاں کہانیاں توں پربھاوت ہو کے اوس ‘گھر’ کہانی لکھی سی۔ ایہ سبھ گلاں اوس کھڑیاں کھڑیاں ہی مینوں دس دتیاں تے پچھیا،‘‘اودے پرکاش ہوراں دا کیہ حال اے؟’’ میں اوس نوں حیرانی جہی نال ویکھیا کہ اوس نوں اودے پرکاش بارے پتا؟ میں اوہنوں دسیا کہ میں اودے پرکاش دی ہر اک کہانی پڑھدا ہاں۔ اوہ میرے کولوں اودے پرکاش بارے بہت کجھ جاننا چاہندا سی۔ جنا کو مینوں پتاسی، میں اوہنوں دس دتا۔ جدوں میں ‘شبد’ دا ہندی کہانی وشیش انک کڈھنا سی، اودوں میں اودے پرکاش نوں کئی وار ٹیلیفون کیتا سی۔ ایہناں ٹیلیفوناں دوران ہی اودے پرکاش نے کہیا سی،‘‘میں ہندی کہانی کا بھنڈراں والا ہوں۔مجھے کوئی نوکری نہیں دیتا۔ مجھ سے ڈرتے ہیں۔’’ میں ایہی گل خالد نوں دسی تاں اوہ کھڑکھڑا کے ہسیا،‘‘ٹھیک فرمایا اوس۔“ پھیر اوہنے تلوندر، بلوندر گریوال، سکھجیت، موہن بھنڈاری بارے پچھیا تاں مینوں دُبارا ہور وی حیرانی ہوئی کہ اوہ چڑھدے پنجاب دے کہانی کاراں بارے بہت کجھ جاندا ہے۔ اوس نے تقریباً سارے ہی کہانی کار پڑھے ہن۔ مینوں کسے ہور نے آواز مار لئی تاں اوہ پریم پرکاش نال گلاں کرن جا لگا۔

میں نکر چ کھڑے خالد نوں بھرویں نظر نال ویکھیا۔اوس دی عمر 30-32 سالاں دی لگی۔ اوس نے چوہے رنگی قمیض تے سلوار پائی ہوئی سی۔ لمی داڑھی تے چھوٹیاں چھوٹیاں مچھاں۔ پچھانہ نوں کرکے کالے شاہ وال سنوارے ہوئے سن۔اوہ اک توں بعد اک متراں نوں مل رہیا سی۔ مینوں شِو دے بول یاد آ گئے، “اک میری اکھ کاشنی....۔’’ مینوں اوس دیاں اکھاں چ کاشنی رنگ دسیا۔ پنج کو منٹاں مگروں میں محسوس کیتا کہ اوس دیاں اکھاں چ عجیب قسم دا غم ہے۔ لمبی داڑھی رکھن پچھے کوئی راز ہے۔ شاید اوہ وی دھارمک جنونی ہووے۔ ہسدے چہرے تے اک کھچاؤ وی ہے۔ پھیر میں سوچیا کہ شاید ایہ میرا بھرم ہووے۔ میں کیہڑا سائیکولوجسٹ ہاں کہ اوس دے چہرے تے لکھی عبادت پڑھ سکاں۔ پھیر پہلی وار مل کے کسے نوں کنا کو جانیا جا سکدا۔ انج اوہ شوقین قسم دا منڈا لگیا۔ تیجی پھیری ویلے، 12 جنوری، 2013 چ، لاہور دے ہوٹل چ، واپسی ویلے، میں اوہنوں تیار ہوندیاں دیکھیا۔اوس دے بیگ چ پرفیوم تے کریم، ہئرجیل وغیرہ سن۔ اوہ کسے الڑ مٹیار وانگ تیار ہویا۔ مینوں ہسدیاں ویکھ کے بولیا،‘‘تسیں تاں اپنے آپ نوں ہنے توں بڈھے سمجھن لگ پئے ہو۔’’ میں کہیا،‘‘تینوں سجدیاں ویکھ کے میری روح نشیا گئی۔’’ اوہ میریاں گلاں دا جواب دئی گیا تے وال واہوندا رہیا۔ مینوں اوس دیاں کئی کہانیاں یاد آئیاں جہناں دی واک بنتر، اوس دے سجن پھبن وانگ ہی ہے۔ اوہ پنج دن میرے نال رہیا۔ اسیں لاہور توں اسلام آباد جاندیاں ہویاں، بس چ نال نال بیٹھے۔

نویاں چھپیاں کتاباں تے لیکھکاں بارے جانکاری رکھن دا اوس چ اتھاہ جذبہ ہے۔ میں جدوں پاکستان جانا ہووے تاں اوس نوں فون تے پچھدا ہاں، ‘‘دس تیرے لئی کیہ لے کے آواں؟’’ اوہ اگوں کہندا ہے، ‘‘تسیں فون بند کرو، میں آپ کرداں۔’’ میں اگلی گل کرن ہی لگداں، اوہ فون کٹ دیندا۔ اپنے موبائل توں فون کرکے کہندا، ‘‘تسیں میرے لئی جنے وی ہندی میگزیناں دے خاص شمارے نکلے نے، ایہ لے آئیو۔ جے سوکھے مل جاون تاں یو. آر. اننت مورتی دا ناول ‘سنسکار’، اودے پرکاش، سنجے کھاتی، منوج کمار پانڈے دے نویں کہانی پراگے، پنجابی کہانی دی آلوچنا نال رلیٹڈ کتاباں ... تے ہور کیہ... مینوں یاد نہیں آ رہیا.....؟’’ میں پچھداں، ‘‘تیری محبوبا لئی کیہ لے کے آواں؟’’ میری گل تے اوہ شرما جاندا اے تے پھیر کجھ سیکنڈاں بعد کہندا،‘‘اوہنوں پچھ کے دساں گا... ایویں نہ بھار چکی آئیو۔ چھوٹا بھرا باہر گیا ہویا۔ بچیاں لئی بہت کش بھیجدا رہندا۔’’ اوہ گھر چ ساریاں نالوں وڈا ہے۔ پیو دے فوت ہو جان مگروں گھر دا جولھا اوس دے موڈھیاں تے آ ٹکیا۔ گھر باہر، رشتے داراں، انگاں ساکاں چ اوس نوں جانا پیندا۔ کھیتی نال اوہ اپنے آپ نوں بنّھ نہ سکیا۔ تیجا چھوٹا بھرا وی سعودی عرب چلا گیا تاں اوس کھیت ٹھیکے تے دے دتے۔ایس پاسیوں ویلھا ہویا تاں مکان بناؤن چ پھس گیا۔ میں جنی واری وی اوس نوں فون کیتا، اوس نوں ایہناں چکراں چ پھسیا دیکھیا۔ اوہ کلپدا، ‘‘بھاءجی لیبر کولوں کم کراؤنا اؤکھے۔ ایہ بہت خراب کردے۔ مستری ایہناں دے وی پیو نے۔’’ کتھے اوس دا تورا پھیرا تے کتھے قبیلداری دی پنجالی۔ اوس نے مہینے چ اک ادھ وار اسلام آباد جا کے ملک مہر علی نوں ملنا ہوندا یاں لاہور گیڑا مارنا ہوندا۔ اوس نوں تر پھر کے مزا آؤندا۔ اوہ اپنی ایس عادت بارے دسدا، ‘‘میں سیل سپاٹے دا عادی ہاں۔ سیلانی روح پاروں ملکھ اندر بڑا گھم کے پھر کے ویکھیا اے۔ سیفل ملوک تے کینجھر جھیل دا نتریا نیلا پانی، تھل چ دور دس حدے تیک پسری ریت، سمندر کنڈھے ڈھلدی ترکال، پربت اولھیوں اگدا سورج۔ زندگی چ اجہیاں کئی حسین گھڑیاں آئیاں نے۔’’ اوہ دو دھیاں تے دو منڈیاں دا باپ ہے۔ جدوں اوہدی دھی چنگے نمبر لے کے پاس ہووےتاں اوس دا اتشاہ دیکھن والا ہوندا۔

اوہ اپنے نانکیاں دے پنڈ دھدو بسراءلمبڑاں دے گھر جمیا۔ نانکیاں تے دادکیاں چ پہلی اولاد ہون کرکے اوہنوں بہت ہی زیادہ لاڈ پیار ملیا۔ ڈھائی سالاں تک اوس ترنا نہیں سکھیا سی۔ترنا تاں سکھدا جے گھر دے اوہدے پیر دھرتی تے لگن دیندے۔ گھر چ ماں تے دادی دی گودی چوں نکلدا تاں اوس دا تایا موڈھیاں تے چک لیندا۔ اوس دے پڑدادے توں لے کے اوسدے فوجی پیو تک صرف چھ بندے ہوئے ہن۔ پڑدادے دے دو بھراواں چوں اک بناں اولاد گیا۔ دادے ہوریں وی دو بھرا سن۔ صرف اکو محمد بخش ہی ویاہیا گیا۔ دوجا چھڑا رہ گیا سی۔ اگوں اوس دے پیو ہوریں وی صرف دو ہی بھرا سن۔ پھیر تائے دی وی صرف اک ہی دھی ہے۔ اوہناں دے پریوار دی چوتھی پیڑھی اوسے توں شروع ہوئی۔ کئی سالاں بعد اوس گھر نوں وارث ملیا خوشی تاں ہونی ہی سی۔ ضلع سیالکوٹ چ پسرور ڈسکہ روڈ دے کنڈھے اک تھیہ تے وسے اپنے پنڈ تاؤڑیاں والا دے سکول چوں اوس پنج جماعتاں پاس کیتیاں۔ پھیر اوہ گورنمنٹ ہائی سکول بن باجوا چ پڑھیا۔ بعد چ گورنمنٹ مرے کالج، سیالکوٹ چ داخل ہویا۔ اوہ گھر دے کسے جی کولوں جہڑی وی چیز منگ لیندا، اوسے ویلے لے دتی جاندی۔ اوس پیو کولوں سائیکل منگیا، تاں اوس نے اپنے لاڈلے دی سدھر پوری کرن لئی، پورے مہینے دی تنخواہ خرچ دتی۔ پنڈ دے چڑھدے پاسے نوں گزے پیر دی خانقاہ کول اک بوہڑ سی۔ اوہ گھروں چھڑپے مار اوس ہیٹھاں آ کھڑدا۔ اوتھے تاش کھیڈدیاں بابیاں نوں نیجھ لا کے ویکھدا۔ نوجواناں اڈاکھڈا کھیڈدیاں ویکھ کے، اوس دا من وی کھیڈن نوں لوچدا۔ ایتھے چھاں ہیٹھ چھکو بناؤندیاں تیویاں کول آ بیٹھدا یاں سیویاں وٹدیاں تیویاں کول بیٹھ کے ویکھدا رہندا۔ تھوڑا کو وڈا ہویا تاں کھدو ٹلا تے گلی ڈنڈا کھیڈن لگ پیا۔ اک دن گلی نک تے وجی تاں پکا نشان پا گئی۔

اک واری میں اوس دی پڑ ھائی لکھائی بارے پچھیا تاں اوس دسیا،‘‘پڑھائی چ شروع توں ہی میرا دل لگدا سی۔ بچپن چ میرے ہم عمر سکول جاندے ہوئے روندے سی پر میں کدے ضد نہیں کیتی۔ ہائی سکول چ وی میں کدے سکولوں نہیں بھجیا۔ میری لکھائی بہت چنگی سی تے میں ہائی سکول چ اپنی جماعت دا مانیٹر رہیا۔میتھس دے مضمون توں بھٹکدا سی پر اردو نال شغف سی مینوں۔ شاید بہت اگدوں ہی جان گیا سی کہ ہندسہ بے حس ہوندا اے تے لفظ چ تاثیر ہوندی اے۔ گریجوئیشن توں بعد تعلیم دا سلسلہ رک گیا۔ اک عرصہ این. جی. او. چ فیلڈ سپروائیزر رہیا۔ 2005 دے زلزلے مگروں متاثرین دی بحالی دے سلسلے چ آزاد کشمیر دے علاقیاں چ سماں گزاریا۔ پھیر کجھ سال سندھ دے دیہی علاقیاں چ گزارے۔ خاص کرکے تھر پارکر دے ریگستانی علاقے چ۔ ایس نوکری دا فائدہ ایہ ہویا کہ مینوں سارے ملک وچ گھمن پھرن تے عام آدمی دی زندگی نوں قریب توں دیکھن دا موقع ملیا۔ ایسے دوران سندھی زبان نال سانجھ پئی۔ میں سندھی زبان بہت سہولت نال پڑھ تے سمجھ لیندا ہاں۔’’

10 جون، 2014 دا دن سی۔ اسلام آباد نوں جا رہے سی۔ میں ادھ ستا سی۔ میرے نال دی سیٹ تے بیٹھا خالد بولیا،‘‘بھاءجی باہر ویکھو۔ جہلم دا ایریا۔ جوگیاں دی بھوئیں آ گئی۔’’

میرے کھبے پاسے خشک جہا علاقہ آیا۔ سیالاں چ ویکھیا سی تاں ایہ بہت ہی ہریا بھریا سی۔ مینوں لگا کہ ہن خالد نوں چھیڑیا جا سکدا۔ میں پچھ لیا، ‘‘ایہ پھٹ نے عشق دے یارو، ایہناں دی کیہ دوا کریئے۔ ایہ ہتھ لایاں وی دکھدے نے، ملھم لایاں وی دکھدے نے۔ لگدا توں وی عشق دی مار کھادی آ۔ اوسے نے تینوں پاگل کیتا سی نہ؟’’

‘‘نہیں بھاءجی ایداں دی کوئی گل نہیں۔’’ اوہ بولیا۔

‘‘مینوں لاہوروں کسے دوست نے دسیا سی۔ توں کئی سال پاگل رہیا ایں ؟’’

اوہ اک وار کھلیا تاں پرت در پرت کھلدا ہی گیا۔ اوس نے دسنا شروع کیتا،‘‘گھر والے کہندے کسے نے جادو کر دتا سی۔ میں نہیں مندا۔ اصل چ میں ویاہ پچھوں ہل گیا ساں۔ اک بھوآ رشتہ دینا چاہندی سی۔ میرا من وی اوتھے سی۔ پر رہ گیا۔ دوجی بھوآ ول ہو گیا۔ میں تھوڑا روسا وکھایا پر گل بنی نہ۔ میرے تایا جی دا کوئی پت نہیں سی۔ میری بھوآ اپنے منڈے نال گھر آئی بیٹھی سی رشتہ لے کے، راتیں گل شروع ہوئی۔میں لت نہ لاواں۔ آخر بھوا روندی ہوئی اپنے پت نال اٹھ گئی۔ سردل پار کردی دیاں دھاہاں نکل گئیاں۔ اوہ روندی تر گئی سڑک تے۔ مگروں میرا تایا وی زوریں رون لگ پیا۔ اوس روندیاں رب نال شکوہ کیتا، ‘ایسے لئی منگدا سی میں وی اک پُت۔ اج میرا جمیا کوئی ہوندا تاں میں بھین نوں روندی نہ گھلدا۔’ میں اپنی زندگی چ کدے اپنے تایا جی دی گل نہیں سی موڑی۔ کئی وار اپنے پیو دی گل نہ وی مندا پر تایا جی دا بہت آدر کردا سی۔اوہ وی مینوں بہت پیار کردے سن۔ اوہناں مینوں اپنا پت بنایا ہویا۔ ہن رون دی میری واری سی۔ میں اپنے تایا جی نوں جپھا مار لیا تے روندیاں بولیا،‘میں وی تہاڈا ہی پُت ہاں۔ جاؤ بھوآ نوں موڑ لیاؤ۔’ اِنج بھوآ پرت آئی تے میں اپنی محبت نوں قربان کر دتا۔ .... مگروں دل نہ لگے۔ ہر پل سوچدا رہندا تے اک دن ہل گیا سی بس... اک ہور مزے والی گل۔میری بھوآ دی کڑی جہدے نال میں رشتہ کروانا چاہندا سی، مگروں جتھے ویاہی گئی، اوہناں دی ال پئی ہوئی کھیڑے۔ میریاں کزنز مگروں مینوں آراں لاؤن پئی لے گئےکھیڑے۔ ... میں جدوں ہل گیا تاں مینوں میرے سائکولوجسٹ نے کیہا کہ خود نوں بدل۔ تھوڑا کو مذہب ول دھیان دے۔ میک اوور دا اوس مشورہ دتا۔ تے میں اندروں بھاویں نہ بدلیا، پر باہروں بدل گیا۔ داڑھی رکھ لئی چہرے تے.... ویاہ مگروں میری بھوآ دی کڑی اک دن ساڈے گھر آئی بیٹھی سی۔ اسیں سارے ویہڑے چ بیٹھے راتیں اگ تاپ رہے ساں کہ اوہ اچانک بولی،‘جے میرے نال تیرا ویاہ ہو جاندا، میں تینوں داڑھی نہیں سی رکھن دینی۔’ میں جھٹ دینی کہیا، ‘اوہ ! پھر کس کافر نے رکھنی سی ایہ داڑھی۔’

‘‘گل ایس توں پچھے جاندی اے۔ میرا پڑدادا شہر چ اپنی فصل ویچن گیا۔ لاگے ہی اک سکول سی۔ بچے چھٹی ویلے باہر نکلے۔ میرے پڑدادے نوں اک بچہ بہت ہی پیارا لگا۔ اوس نوں کول سدّ کے ناں پچھیا تے اک روپیہ اوس نوں دے دتا۔ نال ہی کہیا کہ گھردیاں نوں جا کے آکھیں کہ توڑیاں والیوں بابا دھاڑیوال سلام کہندا سی۔... اوہ روپیہ لے کے چلا گیا۔ اوہنے گھر رات نوں گل کیتی۔ اوہ پہلاں ایتھے کسے نوں جاندے نہیں سی۔ سمجھ گئے کہ بڈھڑا ساڈے منڈے دی تلی تے روپیہ دھر گیا ہے۔ اک دن پچھدے پچھاؤندے گھرے آ گئے۔ تے پڑدادے دی اکلی دھی نوں اوہ وی روپیہ تلی دھر کے سر تے پیار دے گئے۔انج دوہاں گھراں چ رشتہ جڑ گیا۔مگروں اوہ منڈا انگریزی راج چ تحصیلدار لگ گیا۔ ویاہن آئے تاں میرے پڑدادے نے اوس منڈے نوں بینتی ورگا آکھیا “میری دھی ان پڑھ، توں افسر ہیں۔ ہن نبھا کے چھڈیں۔ اوس منڈے نے وی نبھا کے وکھا دتا۔ اوس دے گھر کوئی اولاد نہ ہوئی۔اوہ بہت چنگے سی۔ ایس لئی اگوں اوس نے اپنے بھرا دے دو منڈیاں لئی میریاں بھوآں دا رشتہ منگیا تے انج ایہ رشتے داری دوجی پیڑھی چوں ہوندی اگانہہ میرے تیک آن پجی۔

اوہ آئی سی میرے ویاہ تے، میری جنجھ نال وی گئی سی۔ اگلے دن سویرے ولیمے والے دن کجھ مہمان باہر بیٹھے سن ویہڑے چ تے کجھ ووہٹی کول کمرے چ۔ مینوں اک خالی کمرے چ وڑدیاں ویکھ اوہ وی میرے پچھے آ وڑی۔ مینوں اوس اینا ہی کہیا، ‘ہُن خوش ایں؟’ پتا نہیں طنز نال کہیا سی یاں دکھ نال۔ میں اوسدے چہرے ول ویکھیا۔ اوس دیاں اکھاں سُجیاں ویکھ کے میں رون لگ پیا۔ مینوں اوس نے بتھیرا چپ کرایا پر میں سنبھل نہیں سی رہیا۔اوہ ڈر گئی تے اپنی بھرجائی نوں سدّ لیائی۔ اوس وی مینوں بہت سمجھایا: ‘ایہ کرماں دیاں گلاں۔ اسیں کوئی انکار تاں نہیں سی کیتا۔ بس ہن چپ کر جا۔’ مینوں اگوں ہور رونا آئی جاوے۔ میری پریمکا جا کے اپنے مامے (میرے پیو) نوں سدّ لیائی۔ اودھروں میری ووہٹی دے پیکے وی ساڈے ولیمے تے آؤن والے سن۔ میرے ابا جی نے مینوں چپ کرایا تے اوس کڑی نوں پیار دے کے کہیا، ‘جاؤ پُت شہر گھم پھر آؤ۔ پروہنیاں دے آؤن توں پہلاں مڑ آئیو۔’ اوہ وی جھٹ دینی بول پئی، ‘ہاں، میں کوئی چیز لینی اے بازاروں۔ چل میرے نال۔’ اسیں شہر چلے گئے۔ رستے وچ یاں شہر اسیں بالکل نہیں بولے، اک دوجے نال۔اوہ وی چپ تے میں وی خموش۔

واپس گھر آؤندیاں گلی چ اک بڈھڑی ٹکر گئی۔ مینوں جوان کڑی نال ویکھ کے اسیساں دین لگ پئی سانوں دوہاں نوں، تے اگے ودھ کے اوہنے مٹیار نوں پیار دتا تے اک مڑیا تڑیا 50 دا نوٹ کڈھ کے اوس نوں پھڑاؤن لگی۔ اوہ پہلاں تاں چپ رہی، پھیر بول پئی،‘ماں جی، تہاڈی نونہہ گھرے بیٹھی اے۔اوس نوں دیو جا کے سلامی۔ میں نہیں لینے ایہ ...۔’ گھر لاگے آ گیا سی۔ میرے برابر تری آؤندی اوہ کالھی نال نکھڑ کے، میتھوں پہلاں گھر جا وڑی۔ میں گھر وڑیا تاں ہن اوہ خالی کمرے چ وڑ کے رو رہی سی۔’’

‘‘تیری مسز نوں ایس رام کہانی دا پتا؟’’ میں پچھیا۔

‘‘میری تیویں نوں پتا سی ساڈی گل دا۔ مینوں بہت محبت کردی اوہ۔ میرا بہت دھیان رکھدی اے۔ میں جدوں ہلّ گیا سی ویاہ مگروں تے علاج چل رہیا سی تاں میرے ڈاکٹر نے میری تیویں نوں کہیا سی کہ ایس نوں اداس نہیں ہون دینا۔اوہ مینوں جدوں وی کدے بہتا چپ ویکھدی تاں آپے کہندی،‘ لائلپور والی بھوآ دے ہو آؤ کجھ دن۔’ کئی وار اوہ ضد کرکے وی مینوں بھیج دیندی۔

پھیر میری بیٹی دا جنم ہویا۔ میرا دھیان اوس چ لگّ گیا تے میں پرتن لگا۔ پھر ہولی ہولی علاج وی اثر وکھا رہیا سی اپنا۔ پھیر میں نارمل ہو گیا۔ میری اوتھوں والی بھوآ میری تیویں نوں اک وار لے گئی۔اوہ کڑی اجے وی بن ویاہی گھرے بیٹھی سی۔ ماپے شادی لئی کہندے پر اوہ منّ نہیں رہی سی۔میری تیویں دی اوہ کزن لگدی۔پھر اودھر میرے سوہریاں دیاں دو کڑیاں وہاہیاں ہوئیاں سی۔ بھوا ہوریں میری بیگم نوں کہن لگے کہ ساڈی کڑی نوں سمجھا کہ شادی لئی من جاوے۔ تیویاں رل کے کہیا تاں اوہ بس اکو گل آکھے، ‘ایہدے نال ہی تور دیو مینوں وی۔جتھے ایہ وسدی اے، میں وی اپنے دن پورے کر لواں گی۔’میری تیویں نہ منی۔ میری بھوآ تے میری پریمکا دے بھراواں پھیر اوہناں دوناں نوں اکٹھیاں بیٹھا کے سمجھایا کہ ایہ وی اپنی اے۔ کوئی بیگانی ہوندی تاں ہن تک طلاق دوا کے تیرا ویاہ اوتھے کر دیندے۔ سوکن بنن نوں اوہ مندی نہیں۔ چل توں ہی کھیہڑا چھڈّ دے۔’ میری بھوآ نے پھر اپنی دھی نوں سمجھا لیا تے اوہ اپنے ویاہ لئی راضی ہو گئی.....۔’’

‘‘توں اوس دے ویاہ تے گیا سی؟’’ میں سوال کیتا۔

‘‘گھر والے سارے گئے۔ مینوں وی بلاؤن اوہ۔ پر میری بھوآ نوں پتا سی، اوہ کہے نہیں رہن دیو۔ پر اوس ضد کیتی کہ اوہ وی آئے۔ میں پھر گیا میل والے دن شام نوں، تے سویرے ٹکی اگن توں پہلاں مڑ آیا۔ بھوآ وی ایہی چاہندی سی۔ گلیاں اکھاں نال بھوا مینوں باہرلے بوہے تیک وداع کرن آئی تے مینوں پیار دے کے سردل ول تکدی ہوئی رو پئی۔ ہاں! اوس اپنی سردل اپر کنج کمبدے ہتھاں نال تیل چویا ہونا، میں اندازہ کر سکدا سی۔’’

‘‘ویاہ توں بعد وی ملدا رہیاں؟’’ میں جاننا چاہیا۔

‘‘رشتے داری چ جانا پیندا۔ سنو، اک وار میں اوہنوں ملن گیا۔ میری عادت کہ میں سفر وچ کوئی کتاب نال رکھدا ہاں۔ میں تہاڈا کہانی پراگا ‘تسیں نہیں سمجھ سکدے’ نال لے گیا۔ شامیں اسیں اوہناں دے گھرے بیٹھے سی سارے۔ اوہ میرے ہتھ چوں کتاب لے کے ویکھن لگ پئی۔ وچوں کسے نے پچھیا کہ ایہ کیہ اے۔اوہ کتاب لہراؤندی ہوئی ہسدیاں بولی،‘تسیں نہیں سمجھ سکدے۔’ میرے تے اوہدے وچکار کیہ سی، ایہ شاید اوہ نہیں سمجھ سکدے سی۔’’

مڈھ توں ہی خالد دی رُچی کتاباں ول سی۔ ‘‘کالج دی انعام ونڈن دی سالانا تقریب چ جدوں اپنی جماعت چ سبھ توں ودھ لائبریری کتاباں پڑھن تے چار سیکشناں چوں اردو وچ سبھ توں ودھ نمبر لین وجوں مینوں سرٹیفکیٹ تے انعام دتا گیا تاں اوہ میرے ودیارتھی جیون دا اک یادگار پل سی۔’’

ادب نال جڑن بارے اوس دسیا،‘‘ادب دی زبانی روایت گھر چ موجود سی۔ دادی میری نوں ملکھی رام دا واہوا بڑا کلام یاد سی۔ شام سویرے جدوں ماں ہانڈی روٹی کردی مینوں دادی جی اپنی جھولی چ بٹھائی رکھدے۔ میں تسبیح دے منکیاں نال کھیڈے لگ جاندا تے اوہ ملکھی رام دا کلام پڑھدے رہندے۔ایہ مذہبی رنگ دیاں تکاں ہوندیاں سن۔ میرے تایا جی نوں جدوں کدی تاپ چڑھدا تاں اوہ بے سدھ ہوئے دھپّ چ منجے تے پئے بابے بری چند دے بیت پڑھدے یاں بڈھے مسافر دے باراں ماہ گاؤندے۔ جد اوہ لمی ہیک لا کے ‘گھر آ مسافرا تدھ باجھوں....’ کہندے تاں اوہناں دی سار لین آئے کول بیٹھے جیاں دیاں اکھاں سلھیاں ہو جاندیاں۔ میری اک بھوآ جہدا اکو اک پُت جوانی چ مر گیا، پچھلی عمرے ودھوا ہوئی تاں باقی جیون ساڈے نال لنگھاؤن لئی ساڈے کول آن رہی۔ پورن بھگت دے قصے چ جدوں جلاد پورن نوں پھڑ لے جاندے نے تے ماں اچھراں ورلاپ کردی اے، ایہ تکاں بھوآ اکلی بیٹھی اکثر بڑبڑاؤندی رہندی۔ دادی ہووے، تایا جی یاں پھر میری بھوآ جد وی ایہناں کولوں اجہیا کجھ سندا تاں من اُتے اک عجیب جہیا اثر ہوندا۔ انج شبد دے پربھاوشالی ہون دا احساس بہت پہلے نکی عمرے ای ہو گیا سی۔ اچیت طور تے اک تاں ایہ سبب وی رہیا ہووےگا۔ دوجا اگے جا کے مشتاق احمد قریشی، سعید شہزاد، حفیظ عامر تے احسان باجوا ورگے ساہتکار متر مل گئے جہناں میرا ناتا سچیت طور تے کاغذ قلم نال جوڑ دتا۔’’

جدوں میں اوس دی کہانی ‘گھر’ شبد دے جولائی ستمبر 2008 چ چھاپی تاں میں اوس نوں تن چار وار پڑھیا۔ جنی واری وی پڑھیا، بھاوک ہونو نہ رہ سکیا۔ تھوڑے جہے پنیاں چ اوس کڈی وڈی یونیورسل گل کیتی ہے۔

جدوں ایہ کہانی شبد چ چھپ گئی تاں تلوندر سنگھ دا ٹیلیفون آیا،‘‘کہانی کارا توں آہ کیہ کر دتا؟ پنج چھ لائناں ہی چھڈ گیاں۔ جے خالد نوں پتا لگ گیا تاں اوہ کندھاں نوں ٹکراں ماردا پھرو گا۔توں نہیں اوس نوں جاندا۔ اوہ اپنیاں کہانیاں وچ اک وی اکھر ایدھر اودھر نہیں ہون دیندا۔’’

دراصل ہویا ایہ سی کہ تلوندر سنگھ نے کہانی لپی انتر کرن لگیاں ایہ میٹر کاغذ دے وچلے پاسے لکھ دتا سی پر کوئی نشانی نہیں لائی سی۔ ایسے کرکے اک پیرا رہ گیا۔ مگروں کتاب چ شامل کرن ویلے میں ایہ لائناں شامل کر دتیاں سن۔

اک دن میں اوہنوں چھیڑیا، “خالد، توں گھر بہت وڈی کہانی لکھی آ۔جے توں ہور کہانی نہ وی لکھیں تاں وی ‘گھر’ کہانی والے خالد نوں لوک ہمیشہ یاد رکھن گے۔ جداں غلام عباس دی ‘آنندی’یاں منٹو دی ‘ٹوبہ ٹیک سنگھ’یاں اشفاق احمد دی ‘گڈڑیا’یاں آغا بابر دی ‘توازن’ آ، ایداں دی تیری ایہ کہانی آ۔’’ اگوں نمھا نمھا مسکراؤندیاں ہویاں اوس کہیا،‘‘نہیں بھاء جی، تسیں میری اوہناں نال تلنا نہ کرو۔’’ میں پچھیا،’’کیوں؟’’ اوس کہیا، ‘‘اوہ وڈے لیکھک نے۔ اوہناں بہت لکھیا۔ میں تاں اجے پنجابی ساہت نوں اک کتاب دتی اے۔’’

لیکھک نوں آپ نہیں پتا ہوندا کہ اوس دی کسے اک رچنا نے اوس نوں کنا مہان بنا دتا ہے۔ اجہی ہی گل خالد نال وی ہوئی اے۔ میں ‘پنجابی دیاں کلاسک کہانیاں’ کتاب ایڈٹ کیتی تاں اوس چ ایس دی ‘گھر’ کہانی نوں شامل کیتا۔ شاید پنجابی دی ایہی اکو اک کہانی ہر پریوار دی کہانی لگدی ہے۔ اوس کول کئی ہور وڈیاں کہانیاں وی ہن، جویں ‘مالکن’ تے ‘اک خالی خولی بندہ۔’

ایس مگروں میں‘شبد’ وچ مالکن (2009),‘کتھا اک کلجگ دی’(2010),‘ماس،مٹی تے مایا’ (2012)تے ‘وٹاندرا’ (2014) چھاپیاں۔ اوس نے 2007 توں بعد کوئی نویں کہانی نہیں لکھی۔ میں ہر دو مہینیاں بعد اوس نوں نویں کہانی لکھن لئی کہنداں۔ پر اوہ نہیں لکھدا۔ اک دن میں اک کے اوسنوں کہیا، “ساڈی بھرجائی نال میری گل کرا۔ میں اوہناں نوں کہنا کہ جنا چر ایہ کہانی نہیں لکھدا، تسیں ایہنوں اپنے کول بیڈ تے نہیں پین دینا۔’’ اگوں ہسدیاں ہویاں خالد نے جواب دتا،‘‘بھاءجی، میں تاں اپنیاں کتاباں والے کمرے چ سوناں۔ اوہ وچاری نیانیاں کول پیندی اے۔’’ میں ایہی گل ہرجیت اٹوال نال سانجھی کیتی تاں اوس فیس بک تے چٹکلہ بنا کے چاڑھ دتی۔

خالد فرہاد تے ملک مہر علی دو پیارے دوست ہن۔ دوویں ودھیا کہانی کار ہن۔ مہر علی دا حالے ویاہ نہیں ہویا جدوں کہ وقت ہتھوں نکلدا جا رہیا اے۔ خالد مینوں پاکستان آؤن لئی کہندا رہندا اے۔ اگوں میرا جواب ہوندا ہے کہ مہر علی دے ویاہ تے آواں گاں۔خالد نے بہت دیر ہو گئی کوئی کہانی نہیں لکھی۔ اوس دی آخری کتاب دو ہزار ست وچ آئی سی۔ جد وی خالد نال گل ہوندی اے میں اوس نوں کہانی لکھن لئی زور پاؤنداں۔ ہار کے اک دن خالد کہن لگا، ‘‘ویکھو بھائی جان، دو گلاں نوٹ کر لؤ۔ نہ ہن میرے توں کہانی لکھی جانی اے تے نہ ملک مہر دا ہن ویاہ ہونا۔’’

میں اوس دے کہے مطابق اک دن مسڈ کال کیتی۔دس سیکنڈاں بعد اوس دا فون آ گیا:

‘‘وڈے بھاءکیہ حال اے؟’’

میں پچھیا،‘‘کلا بیٹھا ایں؟’’

‘‘کوئی خاص گل اے؟’’

‘‘مینوں توقیر چغتائی نے انگلینڈ چ اک بڑا اشلیل چٹکلہ سنایا سی۔ اک تاں میں تینوں اوہ سناؤنا تے دوجا اپنا سفنا.....۔’’

‘‘اپنی تیویں کول بیٹھاں۔ چاہ پی رہیاں۔ دھیاں اپنا ہوم ورق کر رہیاں۔ منڈے کھیڈدے پئے نے۔ پہلاں اپنا سفنہ ای سنا دیو۔’’

‘‘مینوں وڈے تڑکے سفنا آیا کہ تہاڈے گھر بہت رونقاں لگیاں ہوئیاں۔ توں بہت خوش آں۔ ہوا چ دوڑیا پھرداں۔... ساڈی بھرجائی بولی پاؤندی آ ... اساں کیل کے پٹاری چ پایا، نی اوہ...؟’’

میری گل پوری سنن توں پہلاں ہی اوہ بول پیا،‘‘قسمے میں بہت خوش ہاں۔ گھر چ بچیاں نے رونقاں لائیاں ہون تاں دسو ایس توں وڈی خوشی دی کیہڑی گل ہووے گی... ہن میں اپنے آپ نوں بھریا پوریا محسوس ...۔’’

‘‘جگ جگ جیو۔’’ کہہ کے میں فون بند کر دتا۔ دوہاں جیاں نوں ساتھ ساتھ بیٹھیاں سمجھ کے میں انتاں دا خوش ہویا کیونجو مینوں اوس دا کہیا یاد آ گیا،‘‘ہن میں اجہا کجھ نہیں کرنا چاہندا جس نال میں مڑ توں پاگل ہو جاواں...۔’’

(تماہی ہُن چندی گڑھ : مئی اگست 2019)

***