kraamaat@gmail.com
+ +92 333-430-6384
جمیل احمد پال
March 20, 2020
پنجاب دی ونڈ نوں پنجابی لوکائی وچ قبولن جوگ بنان دے عمل دا اک حِصّا ایہ وی سی کہ لاہور بارے نفرت کھلار کے اصل وچ پنجاب نال نفرت کھلاری گئی۔ دنیا دے مختلف شہراں بارے پیار دا رویّا ہر تھاں ملدا اے۔ مسلماناں وچ مکہ تے مدینہ نال پیار کرنا تے اوتھے جان دی تانگھ رکھنا فطری اے۔ ہندو بنارس نال پیار کرن یاں بدھسٹ گیا نال‘ تاں ایہ ہر لحاظ نال فطری اے۔ لندن‘ پیرس‘ نیویارک تے مشرق وچ تہران‘ بغداد تے اجہے ہور شہراں نال پیار دا اظہار شاعری وچ وی ملدا اے۔ کسے ناکام عاشق ولوں کسے خاص شہر نال نفرت دا اظہار وی نظر آ جاندا اے پر اکو شہر نوں یہودیاں دی روون کندھ (دیوارء گریا) بنا کے اوہنوں گالھاں کڈھنا عجیب وی اے تے شاید ہور کدھرے نظر وی نہیں آوندا سوائے لاہور دے۔
دنیا دے کسے ہور خطے دا بندا ویکھے کہ صرف لاہور شہر بارے ای نظماں تے گالھاں دا کنا ڈھیر کٹھا ہو چُکیااے تاں اوہ حیران ہو جاوے گا۔لگ بھگ پورے پنجاب وچ ای لاہور توں نفرت پیدا کیتی گئی اے تے ایہ زیادا تر پنجابیاں دی نفسیات دا حِصّا بن چُکی اے۔
پچھلے دنیں پنجاب توں کوئی ڈیڈھ سو میل دُور دے اک نکے شہرتوں اک سوانی دا فون آیا۔ اوہناں نوں تعلیمی مقصد لئی میری اک کتاب چاہیدی سی۔ ڈاک وچ کتاب گھلدیاں کئی دن لگن دا امکان سی جد کہ اوہناں دا امتحان بہت نیڑے سی۔ اوہناں نے مینوں فون اُتے پچھیا کہ جے میں کسے نوں اج ای لاہور گھل کے دستی کتاب منگوا لواں تاں کیسا رہوے؟
مینوں کیہ اعتراض ہو سکدا سی۔ میں اپنے دفتر وچلے نوجوان نوں فون اُتے آکھ دتا کہ جدوں فلانے شہر توں کتاب لین کوئی آوے تاں اوہنوں چاہ پانی پچھ لویں‘ کتاب دے مل وچ رعایت کرن دے نال نال اک دو پنجابی کتاباں ہور تحفے وچ دے دئیں۔ اوس سوانی نے اپنے خاوند تے شاید دیور نوں گھل دتا۔ دوویں بندے آئے‘ کتاب لئی‘ پانی شانی پیتا تے پرت گئے۔ اوہ رات دو وجے نال واپس اپنے شہر جا اپڑے۔
دُوجے دن اوس سوانی نے مینوں شکریے دا فون کیتا تے نال دسیا کہ میرا خاوند بہت خُش آیا اے تے آکھدا سی کہ پہلی واری لاہور وچ کسی نے ساڈی عزت کیتی اے۔
میں حیران ہو کے آکھیا‘ پہلی واری عزت؟ کیہ مطلب؟
اوہ آکھن لگے لاہور وچ مطلبی لوک رہندے نیں‘ کسے نال سدھے مونہ گل نہیں کردے۔ بغیر کم دے تعلق نہیں بناندے۔ تہاڈے دفتر وچ پہلی واری انج ہویا کہ میرا خاوند گیا تے کسے نے اوہنوں بوتل پیائی۔
میں پچھیا ”کیہ تہاڈا خاوند اکثر لاہور آوندا اے؟‘
کہن لگے: ”نہیں۔ پہلاں اک دو واری کسے کم لئی سیکرٹریٹ آیا سی‘ دفتر والیاں نے چنگا سلوک نہیں کیتا۔“
کیہ سیکرٹریٹ یاں کسے ہور سرکاری دفتر والا ”لاہوریا“ لاہور شہر دے رہن والے نال چنگا سلوک کردا اے؟ کیہ سرکاری دفتراں وچ سانوں سبھ نوں چاہ پانی پیایا جاندا اے؟ کیہ لاہور وچ لاہور والے دا کم رشوت دتے بغیر ہو جاندا اے تے دُوجے شہر والیاں دا نہیں ہوندا؟ اوہناں دا تجربا اک سرکاری دفتر دا سی پر اوہناں نے ایس تجربے نوں پورے شہر دے لوکاں اُتے تھپ کے اپنے اندر اک تعصب بھر لیا۔
ایسے گل نوں دُوجے پاسیوں ویکھنے آں۔ کیہ ملتان‘ جھنگ‘فیصل آباد یاں گجرانوالا دے کسے وی سرکاری دفتر تسیں کسے کم نال جاؤ تاں متعلقا کلرک تہانوں کرسی اُتے بٹھا کے چاہ پیا کے تہاڈا کم کردا اے؟ کیہ اوہ ایس پاروں بغیر رشوت تہاڈا کم کر دیندا اے کہ تسیں اوہدے شہر دے او؟ کدھرے وی انج نہیں ہوندا۔سرکاری دفتراں دے رشوت خور ملازماں دے رویے نوں لاہور شہر دا اخلاق سمجھ لینا کنی بے معنی گل اے۔ تے اخیر ایہ کہ کیہ لاہور دے سرکاری دفتراں وچ سارے افسر‘ کلرک تے چپڑاسی ای لاہور شہر دے نیں؟
اِک دُوجی مثال ویکھنے آں۔ کئی سال پہلاں ایم کیو ایم دا کوئی لیڈر لاہور آیا‘ ایتھے تقریر کیتی۔ جھیڑا اوہناں دا ن لیگ والیاں نال سی تے اوہنے شہباز شریف دا ناں لئے بغیر‘ پنجابیاں بارے کجھ ماڑیاں گلاں کیتیاں۔ اوسے شام مینوں فون اُتے دُوجے شہر دے پر لاہور بیٹھے اک پنجابی سیوک دا میسج آیا ”بے غیرتو لاہوریو‘اوہ تہاڈے شہر آ کے تہاڈے مونہ اُتے تھُک کے ٹر گیا اے‘ فلانی فلانی گل کر گیا اے۔ تہاڈے کولوں اینا نہ ہویا کہ اوہدی زبان وڈھ دیندے“
میں اوہناں نوں جوابی میسج کیتا کہ جس چیز نوں تسیں بے غیرتی آکھ رہے او‘ اوہ نرا لاہور تیکر محدود نہیں‘ سارے پنجاب وچ سانجھی اے۔ نالے میں وی تہاڈے وانگوں دُوجے شہر دا آں‘ ایس لئی تہاڈی تے میری ذمے واری اِکو جہی اے۔ جے تسیں لاہور وچ رہ کے اوہدی زبان نہیں وڈھ سکے تاں میں وی تہاڈے ورگا آں۔
اوس گل نوں خورے وِیہ سال ہو گئے نیں‘ اوہ پنجابی سیوک دوست اجے تیکر میرے نال سدھے مونہ گل نہیں کردے۔ ایس توں پہلاں اوہ گیت وچ ٹیپ دی مصرعے وانگوں آکھدے ہوندے سن‘ ”ایہ لاہوریے پنجاب دشمن نیں‘ ایہناں دی وجھا نال سرائیکی ایشو پیدا ہویا۔ پنجابی دے لہجیاں دی سانجھ ہونی چاہیدی اے“
اک ادھی وار میں پچھیا کہ دفع کرو لاہوریاں نوں‘ مینوں دسو کہ پنجابی دے لہجیاں دی سانجھ کویں بنے گی؟“
اوہناں کول ایہدا کوئی جواب نہیں سی ہوندا۔ شاید اوہناں دے خیال وچ لاہور نوں گالھ کڈھن نال پنجاب تے پنجابی دے سارے مسئلے حل ہو جاندے نیں۔
پہلاں لاہور نوں نفرت دا مرکز بنایا گیا‘ اوہنوں گالھاں کڈھیاں گئیاں‘ لاہوریاں نوں گالھ مندا بولیا گیا۔ عام پنجابی دی ٹیوننگ کیتی گئی کہ لاہوریے بہت ماڑے لوک نیں۔ فیس بک اُتے بیتے چھے مہینے وچ لگیاں کجھ پوسٹاں ویکھو۔ ایہ ساریاں پوسٹاں ”پنجابی سیوکاں“ ولوں لائیاں گئیاں نیں۔
oلاہوری کھوتا خور نیں۔
oلاہوریاں نے پنجابی زبان نوں برباد کیتا۔
oلاہور وچ پنجابی نہیں بولی جاندی۔
oلاہور ماں بولی دا قبرستان اے۔
oلاہور دی پنجابی ٹھیک پنجابی نہیں‘ فلانے فلانے شہر دا لہجا معیاری پنجابی منیا جاوے۔
oلاہور اردو دا گڑھ اے۔
oلاہور نے پنجابی لئی کجھ نہیں کیتا۔
oلاہور دی بجائے ملتان/جھنگ/ساہیوال دی پنجابی نوں معیاری لہجا منیا جاوے۔
oپنجاب تاں ای اکمٹھ رہندا اے جدوں لاہور دی بجائے فلانے فلانے شہر نوں پنجاب دی راجدھانی بنایا جاوے۔
اسیں ایس بحث وچ نہیں پیندے کہ ذکروکت معاملات سچ نیں یاں جھوٹھ۔ اصل گل ایس سارے پراپیگنڈے دے مگرلی سوچ تے مقصد دی اے۔
لاہور اک ہزار سال توں تواریخ دا حِصّا اے۔ ایہ راجدھانی وی رہیا تے مختلف حکمراناں نے ایہنوں تواریخی شہر بنان وچ حِصّا پایا۔ مغل بادشاہ باہر‘ جہانگیر توں لے کے انگریزاں تیکر‘ سبھ نے لاہور دے وادھے تے کھلار لئی کجھ نہ کجھ کیتا۔ گل چنگی لگے یاں مندی‘ لاہور ایس ویلے پریس‘ تعلیم‘ علم و ادب‘ پرچاکاری‘ ریڈیو‘ ٹیلی وژن‘مصوری‘ تواریخی عمارتاں‘ تہذیب تے ثقافت دا شہر اے۔ ایہنوں ایس رُتبے تیکر اپڑن وچ ہزار سال لگ گئے۔ کسے شہر دا دُوجے شہر نال مقابلا کرنا احمقانا گل اے۔ ملتان دی اپنی اہمیت اے‘ جھنگ دی اپنی‘ تے ساہیوال دی اپنی۔ ہڑپا ورگا معمولی قصبا تواریخی اہمیت پاروں لاہور تے ملتان سَنے ہر شہر توں اگے اے۔ ملتان تے شجاع آباد ورگے انب لاہور وچ پیدا ای نہیں ہو سکدے۔ گجرات ورگے مِٹی دے بھانڈے لاہور لئی وی رشک جوگ نیں۔ فیر مقابلا کاہدا ہویا؟
ایس ویلے لاہور وچ جدی پشتی رہن والے لاہوریے گھٹ نیں تے باہروں آ کے وسن والے زیادا۔ ایہناں وچ پورے پنجاب دے واسی نیں۔ پنڈی‘ ملتان‘ رحیم یار خان‘ جھنگ‘ ڈی جی خان‘ بہاولپور تے خورے ہور کتھوں کتھوں دے لوک ایتھے روزی روٹی لئی آئے تے ایسے شہر دا حِصّا بن گئے۔ لاہور وچ پورے پنجاب دی نمایندگی اے۔ دُوجے کسے شہر وچ ایہو جہی صورت نہیں۔ ہور شہراں وچ وی ”پرشہری“لوک آ کے وسدے نیں‘ وسے ہوئے نیں پر لاہور ورگی حالت کدھرے نہیں۔ ایس ویلے لاہور ڈیڈھ کروڑ آبادی دا شہر اے جہدے وچ خالص لاہوریے 10فیصد توں ودھ نہیں۔ باقی نوے فیصد اوہ لوک نیں جہڑے پورے پنجاب توں ایتھے آئے تے مستقل وس پئے۔
جتھے تک تعلق اے ایس گل دا کہ لاہور نے پنجابی لئی کجھ نہیں کیتا۔ تاں کیہ ایہدا مطلب ایہ اے کہ باقی شہراں نے پنجابی لئی بہت کجھ کیتا اے؟ جے تاں باقی شہراں دا وی ایہو حال اے تاں کلے اک شہر اتے کاہدا الزام؟
ایس گل نوں دوجے پاسیوں وی ویکھ لئیے۔ جے تعصب دی کالی عینک لاہ کے ویکھیے تاں پتا لگدا اے کہ لاہور نے تاں فیر وی پنجابی لئی کجھ نہ کجھ کیتا ای اے۔ ونڈ توں پہلاں نکلن والے دو پنجابی رسالے ”سارنگ“ تے ”پنجابی دربار“لاہور توں ای نکلدے رہے۔ (پنجابی دربار لایل پور توں شروع ہو کے لاہور لیاندا گیا) لاہور دے حضوری باغ دے مشاعرے لوکائی اندر کجھ نہ کجھ پنجابی شاعری تے ادب دا ذوق رکھدے رہے۔ لاہور وچ ای پنجابی فلماں بنن دا وڈا مرکز رہیا جہناں نے لمے چراں تیکر پنجابی زبان دی راکھی کیتی۔ پنجابی دے شاہ مکھی وچ نکلن والے چار دے چار اخبار لاہور توں سن۔ لاہور ریڈیو پہلا ریڈیو سی جہنے پنجابی پروگرام شروع کیتے۔ ایہوکجھ لاہور ٹیلی وژن سٹیشن بارے وی اے۔ لاہور پنجابی کتاباں چھاپن دا وڈا مرکز رہیا۔ لاہور توں ای پنجاب یونیورسٹی تے گورنمنٹ کالج دے پنجابی شعبیاں نے کجھ نہ کجھ کم کیتا۔ لاہور وچ ای سبھ توں پہلاں 1970 وچ پنجابی زبان دے حق وچ جلوس کڈھے گئے۔ پنجابی تنظیماں‘ پنجابی ادبی سنگت وغیرا‘ اودوں پہلاں پنجابی مجلس دا مڈھ وی لاہور ای سی۔ باقی شہراں وچ تاں بہت بعد وچ ایہ کم شروع ہویا۔ بہت سارے دُوجے شہراں وچ جا کے کم کرن والے وی جدوں لاہور آئے تاں اوہناں نوں پنجابی دی جاگ لگی۔ فیر اوہ اپنے شہراں وچ پرت کے پنجابی دا کم کرن لگے۔
دسو‘ لاہور نے واقعی پنجابی لئی کجھ نہیں کیتا؟ پنجابی دا سارا کم دُوجے شہراں وچ ای ہوندا رہیا؟
کیہ بہتر نہیں کہ گالھ کڈھن توں پہلاں اک واری سوچ لیا جاوے؟
ونڈتوں پہلاں جدوں سکھ ایتھے سن‘ اودوں وی لاہور پنجابی زبان دا وڈا مرکز سی۔ گرمکھی کتاباں ہزاراں دی گنتی وچ چھپدیاں سن تے پنجابی دے چرچے سن۔ ونڈ مگروں جے اسیں آپ ای اوہناں پنجابی بولن‘ لکھن تے پڑھن والیاں نوں نسا دتا تاں ایہدے وچ لاہور دا کیہ قصور؟
لاہور شہر بارے نفرت کھلارن دے اک مقصد تاں پنجابی لہر وچ ایکتا نوں توڑنا اے۔
لاہور بارے نفرت پیدا کر کے باقی شہراں نوں تاثر دتا گیا کہ اوہ برتر نیں۔ لاہور نوں پنجاب وچوں باہر کڈھ دینا چاہیدا اے
اجہی سوچ ودھاون دا اصل مقصد ایہ سی کہ نکے شہراں دے لوکاں اندر اپنے شہر بارے برتری پیدا کیتی جاوے۔ پنجاب وچ سینکڑے شہر تے قصبے نیں۔ ہر قصبے تے شہر والا اپنے شہر نوں مرکزی شہر بنان دے سفنے ویکھن لگ پوے تے اپنی مقامی پنجابی نوں ”اصلی پنجابی“ سمجھن لگ پوے۔ ایس طرحاں لہجیاں دی لڑائی جنم لے کے پنجابی زبان نوں اکساہرتا تے سانجھ توں دُور رکھیا جا سکے۔
دوجا مقصد ایہ سی کہ پنجابیاں اندر بیگانگی پیدا کیتی جاوے۔ لاہور پنجاب دی راجدھانی اے۔ لاہور دے بغیر پنجاب دا تصور نہیں کیتا جا سکدا۔ یعنی دوویں لازم ملزوم نیں۔ جدوں لاہور نوں گالھ کڈھی جاوے گی تاں اصلوں اوہ گالھ پنجاب نوں کڈھی جاوے گی۔ پنجابی ورکر تے سیوک وی انجانے وچ لاہور دے بہانے پنجاب نوں گالھ کڈھوائی جاندی اے۔ اوہدے دل وچ لاہور خلاف نفرت پیدا کر کے پنجاب نال اوہدی محبت نوں کمزور کیتا جاندا اے۔
بہت سارے پنجابی سیوک انجانے وچ ایس سازش دا حِصّا بن جاندے نیں۔ اوہناں دیاں ساریاں توانائیاں پنجابی دی بجائے پنجاب دے اک شہر نوں نشانا بنان تے گالھاں کڈھن وچ خرچ ہون لگدیاں نیں۔ تے ایہو پنجابی دشمناں دا مقصد اے۔
(باقی اگلی وار)
