(2)پنجاب دی ونڈ بارے نفسیاتی جنگ دے کجھ محاذ

پنجاب دی ونڈ بارے نفسیاتی جنگ دے کجھ محاذ (2)

جمیل احمد پال

ایہ گل ہُن عالمگیر طور اُتے سبھ نوں پتا اے کہ پنجابی نسل (صرف مسلمان پنجابی) اپنی زبان بارے اک ڈونگھے احساس کمتری دا شکار نیں۔ اوہ پنجابی بولنا‘ لکھنا یاں پڑھنا ناپسند ای نہیں کردے‘ کسے ہور نوں وی کردے نہیں ویکھ سکدے۔ ایسے احساس ء کمتری پاروں اوہ دُوجیاں زباناں والیاں دا وی اپنی زبان وچ بولنا پسند نہیں کردے۔ دو پٹھاناں نوں پشتو بولدیاں ویکھ کے پنجابیاں دا رویّا ایس گل دی تائید کردا اے۔

پنجابی زبان وچوں جدوں وکھری زبان کڈھن دا جتن ہویا تاں اوتھے وی ایہو مسئلا سی۔ سرائیکی آکھو‘ یاں ملتانی‘ ریاستی یاں دیروی‘ اوتھے وی لوکاں دا رویّاپنجابیاں والا ای سی۔ ایس الجھن نوں ختم کرن لئی جتن کیتا گیا کہ سرائیکی نوں کسے طرحاں ”مِٹھی زبان“ ثابت کیتا جاوے تاں جے احساس کمتری مُک سکے۔

مدت ہوئی پاکستان ٹیلی وژن اُتے قسط وار اک اردو پروگرام ٹیلی کاسٹ کیتا گیا سی جہدے وچ اک گڈی پاکستان دے مختلف شہراں وچوں گزردی اے تے جہڑے شہر تھانی لنگھدی اے‘ اوس شہر بارے معلومات ملدیاں نیں۔ ملتان دا ذکر آوندا اے تاں پروگرام دا اک کردار آکھدا اے‘ ”ملتان میں سرائیکی بولی جاتی ہے“ اگوں دُوجا بولدا اے ”بہت میٹھی زبان ہے“ ”ہاں بہت میٹھی زبان ہے“ تیجا آکھدا اے۔ پروگرام وچ ایہو جہے دو فقرے کسے وی ہور زبان بارے نہیں سن بولے گئے۔

ایجوکیشن یونیورسٹی وچ ایم اے انگریزی کر رہے اک نوجوان نال ملاقات ہوئی۔ فخر نال مینوں دسن لگیا ”یونیسکو نے من لیا اے کہ فارسی تے فرانسیسی دے بعد سرائیکی دنیا دی تیجی مٹھی زبان اے“

میں حیران ہو کے آکھیا ”یونیسکو کدی وی کسے زبان دے مٹھی یاں نمکین ہون دی گل نہیں کردا“

”فیر یونیسیف ہووے گا“ اوہنے بغیر شرمندا ہوئے آکھیا۔

ہُن میں کیہ آکھدا کہ یونیسیف وی ایہ کم نہیں کردا۔

بچپن وچ اک گل سُنی سی کہ فارسی تے فرانسیسی دو زباناں مٹھیاں نیں۔ ”فارسی زبان ء شیریں است“ ورگا فقرا وی کدھرے پڑھیا سُنیا۔ عربی لوک اپنی زبان بارے فخر کردے نیں تے دُوجیاں نوں عجمی آکھدے نیں۔ اردو والے اپنے آپ نوں ”اہل زبان“ آکھدے نیں تے باقیاں نوں بے زبان سمجھ کے اوہناں ورگا ای سلوک اوہناں نال کردے نیں۔ سوائے پنجابیاں دے‘ دنیا بھر وچ ہر بندا اپنی زبان نال پیار کردا اے پر زبان نوں مِٹھّا آکھنا؟کیہ معنے ہوئے؟ کیہ زباناں وچ وی چینی‘ چاشنی یاں شہد ہوندا اے؟

بچپن وچ ایس گل دی سمجھ نہیں سی آوندی کہ فارسی تے فرانسیسی ای کیوں مٹھیاں نیں؟ وڈے ہو کے پتا لگیا کہ کسے وی زبان دے مٹھے کوڑے ہون دی گل جاہلانا اے۔ ہر زبان ای مٹھی ہوندی اے‘ جدوں اوہدے وچ پیار دا اظہار کیتا جاوے۔ تے ہر زبان ای کوڑی تے کھرھوی ہوندی اے جدوں اوہدے وچ گالھ کڈھی جاوے۔ فارسی یاں فرانسیسی وچ وی گالھ کڈھو گے تے اوہ مٹھی نہیں ہووے گی۔ پر ایسے پرانی متھ نوں سیانیاں نے بڑی چالبازی نال سرائیکی نال جوڑ کے اوہنوں دنیا دی ”تیجی مٹھی“ زبان بنا چھڈیا سگوں ایہدا تمغا وی یونیسکو/یونیسیف نوں دے چھڈیا تاں جے گل وچ ہور زیادا اعتبار پیدا ہو جاوے۔

اردو والے اپنی زبان نوں ”صاف“کرن دے چکر وچ رہندے نیں۔ اوہ ایسے لفظاں نوں بولن تے لکھن توں گریز کردے نیں جہناں وچ ٹ‘ ڈ‘ ڑ‘ ورگیاں اوازاں آ جاون۔ ایسے پاروں اک زمانے وچ ”کیچڑ“ نوں ”کیچ“ آکھن تے لکھن دا رواج رہیا۔ ”اڑسٹھ“ ورگے لفظ بولن دی بجائے ”دو کم ستر“ بولیا جاندا سی۔ سمجھیا جاندا اے کہ جہڑی زبان وچ ٹ‘ ڈ‘ ڑ دیاں اوازاں جنیاں زیادا ہوون‘ اوہ اونی ای کھرھوی ہووے گی۔ تسیں آپ فیصلا کر لوو‘ ایہ اکھر کہڑے علاقے وچ ودھ بولے جاندے نیں۔

زبان دے مٹھے ہون دی گل کسے طرحاں وی معتبر نہیں۔ لہجا مٹھا ہوندا اے۔ ماں ہر علاقے دی ای مٹھا لہجا بولدی اے‘ محبوب ہر علاقے دا ای مٹھا بولدا اے۔

زبان مٹھی قرار دِتے جاون دے بعد ضروری سی کہ اوہدا ”کھلار“ وی بہت زیادا ثابت ہوندا۔ گھٹو گھٹ پنجابی نالوں تاں بہت ودھ ہونا چاہیدا اے۔

پنجابی دعوا کردے نیں کہ اوہناں دی زبان عربی دے بعد سبھ توں ودھ وسیع زبان اے۔ پنجابیاں دے ایس دعوے نوں کاؤنٹر کرن لئی مٹھی زبان مقابلے اُتے لے آندی گئی۔ اک صاحب نے پنجابی اکھاناں دی کتاب پھڑی تے اوہدے سارے ای اکھان سرائیکی دے کھاتے پا لئے۔ صرف ایہ ”تحقیق“ فرمائی کہ جتھے کدھرے ”نوں“ سی‘ اوہنوں ”کوں“ کر چھڈیا۔ عام پنجابی اکھان اے ”جہدی کوٹھی دانے اوہدے کملے وی سیانے“ ایہو اکھان اگلے دن اک کالم نگار‘ جہڑے کہ پنجابی دی گھٹائی تے سرائیکی دی ودھائی دا کوئی موقع وی ہتھوں نہیں جان دیندے‘ اپنے اردو کالم وچ انج تحریر فرمایا ”جیندی کوٹھی دانے‘ اوں دے کملے وی سیانے“۔

کئی واری اینا تکلف وی نہیں کیتا جاندا کیوں جے فقرے وچ انج دے لفظ ای نہیں ہوندے جہناں دا ترجما کرن دی لوڑ پوے۔ سدھا پنجابی اکھان‘ سرائیکی اکھان آکھ کے ورت لیا جاندا اے۔

فیر”شریکا“ پیدا کیتا گیا تے چُن چُن کے پنجابی کتاب دے مقابلے وچ سرائیکی کتاب لیاون دا سلسلا شروع ہویا۔ جے ”پنجابی لسانیات“ ناں دی کتاب موجود اے تاں ”سرائیکی لسانیات“ ناں دی کتاب لیاونا وی ضروری ہو گیا۔ جے ”پنجابی محاورے“ کسے نے ترتیب دین دی غلطی کیتی اے تاں ”سرائیکی محاورے“ ناں دی کتاب وی فوری ضرورت بن گئی اے۔

تیجا مرحلاکتاباں دی گنتی ودھان دا سی۔ مشکل ایہ اے کہ سنجیدا ادب اودوں جنم لیندا اے جدوں کسے وی زبان دے لکھاری آل دوال وچ زندگی بتیت کرن۔ جے محبوب دیاں زلفاں تے ہوٹھاں دی ای تعریف کرنی اے تاں دو چار سو سال پہلاں والی شاعری ای لکھی جا سکدی اے۔ تے ایہو کجھ اج سارے پنجاب وچ کافی حد تک ہو رہیا اے۔ نثر لکھن دا رواج اودوں ہوندا اے جدوں زبان ترقی دیاں کجھ منزلا ں طے کر لیندی اے تے لوک وی پڑھن دی عادت اپناء لیندے نیں۔ پنجابیاں وچ ایہ عادت آون دا دُور دُورتیکر کوئی امکان باقی نہیں رہیا کیوں جے کتاب دے دور دے بعد انٹرنیٹ دا دور آ چُکیا اے۔ ایہدے بارے ویروک بحث فیر کدی کراں گے۔ گل کرن دا مقصد ایہ کہ چنگی نثری کتاب لکھن دا رواج پنجابی یاں اوہدے وچوں کڈھی گئی کسے وی زبان وچ بہت گھٹ اے۔

کتاباں دی گنتی ودھان لئی ترجمیاں اُتے زور دتا گیا پر بدقسمتی نال ترجمے لئی وی کوئی وڈی تے وسیع زبان جاننا ضروری ہوندا اے جد کہ ساڈے ونڈ دے حمایتی جذباتی کارکناں نوں آ جا کے جہڑی زبان آوندی اے‘ اوہ اردو اے جہدا پڑھنا لازمی اے۔ سو اردو توں ترجمیاں دی لاین لا دتی گئی۔ ڈپٹی نذیر احمد دے سو ڈیڈھ سو سال پرانے ناول‘جو ایزی اپروچ ایبل سن کیوں جے کالجاں سکولاں دِیاں لایبریریاں وچ موجود سن‘ اوہناں دے ترجمے نال ای زبان نوں ”وسعت“ دین دا کم شروع کیتا گیا۔ اج وی ایہو کجھ ہو رہیااے۔ شیخ ایاز نے آکھیا سی کہ پنجابی‘ ایس لئی اردو بولدے نیں کہ اوہناں نوں انگریزی نہیں آوندی۔ ایس سچے ریمارک نوں ہور ودھا کے انج کیتا جا سکدا اے کہ اردو توں ترجمے ایس کارن کیتے جا رہے نیں کہ ترجما کرن والیاں نوں انگریزی نہیں آوندی۔ اج پنجابی بارے متعصب ذہن رکھن والے کالم نگار‘ جہناں دا کوئی وی کالم پنجاب نوں گالھ کڈھے تے سرائیکی دی اُچیائی بیان کیتے بغیر نہیں ہوندا‘ فرماندے نیں ”پاکستانی زبانوں میں سب سے زیادا کتابیں سرائیکی ہی میں چھپتی ہیں“ آکھو سبحان اللہ۔

شاعری دے پراگے‘ اردو دیاں پرانیاں کتاباں دے ترجمے‘ ترتیبی کم دے نال ادب وچ وادھا کیتا جا رہیا اے۔ کتاب دا پڑھن جوگ ہونا وی ضروری ہوندا اے‘ جہدے ول دھیان نہیں دتا جا رہیا۔

تحقیق دے ناں اُتے جو کجھ چھاپیا جا رہیا اے‘ اوہدے وچ تحقیق دے بنیادی ضابطے‘ یعنی غیر جانبداری تے غیر جذباتیت دی ضرورت ای نہیں سمجھی جاندی۔ پہلاں ای طے کر لیا جاندا اے کہ تخت ملتان تے اوتھے دی ہر شے نوں اُچیاونا اے‘ بعدوں ”ریسرچ“ نال ایہ گل ”ثابت“ کر دتی جاندی اے۔

تواریخ مسخ کرن دے جتن وچ پنجاب دے ہیروواں نوں یاں تے اینٹی ہیرو بنا دِتا جاندا اے یاں فیر ہیرو تے رہن دتا جاندا اے پر غیر پنجابی بنا دتا جاوے۔ جویں رؤف کلاسرا تے اوہناں دے دوست بابر اعوان ہمیشا جہلم نال تعلق رکھدے تے سکندر یونانی دا مقابلا کرن والے راجا پورس نوں ”پوٹھوہار کا ہیرو“ لکھ کے پیش کردے نیں۔ رنجیت سنگھ بہت سارے پنجابیاں دا ہیرو نہیں پر اوہنوں زبردستی پنجابی ہیرو متھ کے‘ گالھ کڈھن دا کوئی موقع ہتھوں نہیں جان دتا جاندا۔ اوہدا قصور ایہ کہ اوہنے ملتان نوں پنجاب وچ شامل کیتا سی۔

ایس سلسلے دی آخری گل ایہ کہ عالمگیر سچائی مطابق‘ زمانے دی ٹور پچھے نوں نہیں ہوندی۔ تبدیلی دا عمل پرتایا نہیں جا سکدا پر پنجاب دے جنوبی علاقیاں وچ اجے وی ایہو دعواکیتا جاندا اے کہ رنجیت سنگھ نے ساڈے اُتے غاصبانا قبضا کیتا تے اوہدے توں پہلاں دا علاقا بحال کیتا جاوے۔

رنجیت سنگھ دے پنجاب وچ کجھ بھارتی علاقے وی شامل سن۔ رنجیت سنگھ 1839 وچ دنیا توں تے اوہدا پنجاب1849 وچ انگریز دے قبضے چلا گیا سی۔ اوہدے بعداج170 سال ہو گئے نیں۔ دنیا دیاں ریاستاں دی گنتی ودھ کے کتھے دی کتھے ٹر گئی۔ انگریز دا ہندستان چار پنج دیساں وچ ونڈیا گیا۔1947 وچ بنن والا پاکستان اگوں دو حصے ہو گیا۔ پہلی عظیم جنگ دے بعد دا یورپ اج درجناں ہور دیساں وچ ونڈیا گیا اے۔ افریقی دیس انگریز تے فرانسیسی قبضے دی بجائے اج ازاد نیں۔ برطانیا جہدے اُتے سورج نہیں سی ڈبدا‘ اج نکا جہیا دیس اے جتھے سورج چڑھن دی بجائے بدلاں وچ ای چھپیا رہندا اے۔ لگ بھگ سارے یورپ دی کرنسی اِکو یورو ہو گئی۔ اوس سمے دا ترکی (سلطنت عثمانیا) اج درجن توں ودھ دیساں وچ ونڈیا جا چُکیا اے۔ جہناں وچ شام‘ لبنان‘ اردن‘ مصر‘ عراق وی شامل نیں۔نجد تے حجاز ناں دے دو دیس اج سعودی عرب اکھواندے نیں۔ کیہ تصور وی کیتا جا سکدا اے کہ ایہ سارا کجھ نہ سہی‘ ایس تبدیلی دا اک معمولی حِصا وی پرتایا جا سکے؟ ہو ای نہیں سکدا کیوں جے وقت دے عمل نوں undo نہیں کیتا جا سکدا۔

تے ساڈے متعصب سجن رنجیت سنگھ توں پہلاں دے پنجاب تے اوہدے گوانڈھ نوں بحال کرن لئی جدوجہد کر رہے نیں۔