(بلونت گارگی دے خاکے: ریشماں ( لِپی انتر:ایم ۔آصف

ریشماں

پچھلے سال ریشماں اچانک پاکستان توں نویں دلی آئی۔ کسے نوں ایس دا پتا نہیں سی۔ بس راج کماری انیتا سنگھ نوں بمبئی توں ٹیلی فون آیا کہ پنج وجے ہوائی جہاز آ رہیا اے تے اوہ ریشماں نوں ہوائی اَڈے تے ملے۔

کپورتھلے دے شاہی گھرانے دی راج کماری انیتا سنگھ راجا پدمجیت سنگھ دی لاڈلی بیٹی ہے۔ موٹیاں سیاہ اکھاں، گھنگھور سیاہ وال، چمپائی رنگ، اوہ دلی دیاں کلچرل محفلاں دی جان اے۔ ہر وڈا سنگیت کار تے گوّئیا ولایت خاں، روی شنکر، کشوری امونکر، پروین سلطانہ، منور علی خاں، پاکستان توں آئے غلام علی تے طفیل نیازی انیتا سنگھ دے گھر دیاں محفلاں وچ براجدے رہے ہن۔ ہر وڈّا گوّئیا جو راجدھانی وچ آؤندا اے انیتا سنگھ اوہناں دی خاطر مدارت تے اوہناں دی سنگیت محفل سجاؤن وچ موہری ہوندی اے۔

ہُن ریشماں آ رہی سی۔

ریشماں دا جدوں پہلا ریکارڈ ‘ہائے او ربّا، نہیں لگدا دل میرا' 1969 وچ لنڈن راہیں ہندوستان آیا تاں سارے اگ لگ گئی۔ ایہو جہی آواز جس وچ جنگلی قبیلے دا حسن تے دل نوں دھوہ پاؤن والی ہُوک سی، کدے نہیں سی سُنی کسے نے۔ ایس وچ پنجاب دی روح گونجدی سی۔ جے کوئی ریشماں دے گیت نوں سُندا دل پھڑ کے بیٹھ جاندا۔ اوہنیں دنیں شِو کمار بٹالوی نے مینوں پچھیا، “توں سنیائے ریشماں دی گیت؟ نس گئی سپنی، رووے سپیرا، ہائے او ربا، نہیوں لگدا دل میرا۔‘ شو نے ایہ گیت اپنی آواز وچ سنایا۔ ایس وچ عجیب وین تے درد سی ۔

ریشماں جھٹ پٹ ہی اک اچنبھے بھری کتھا بن گئی۔

اوس دے ریکارڈ دے ٹیپ بنے تے لوکاں نے اگوں ایس ٹیپ دی نقل، تے ٹیپ در ٹیپ دی نقل کرکے لکھاں گھراں وچ ریشماں دا گیت پہنچ گیا۔ریشماں دی اَواز وچ اتنی شکتی(طاقت) تے سوز سی کہ اصل گیت دیاں نقلاں وچ وی جادو بھری کشش نہیں سی ٹُٹی۔

انیتا سنگھ توں پتا لگا کہ ریشماں اچانک ہی کراچی توں بمبئی آئی۔ دلیپ کمار نوں پتا لگا تاں اوہ کار لے کے اوس دے نکے ہوٹل وچ اوس نوں ملن گیا تے آکھن لگا، “ریشماں، میں تاں تیرا فین ہاں۔”

دلیپ کمار نے ریشماں تے اوس دے دو رشتے داراں دا فائیو سٹار ہوٹل ‘سی راک' وچ ٹھہرن دا انتظام کر دتا۔ اوس دے سارے خرچ ورچ دا ذمے لیا۔ رات نوں اوس نے پالی ہل اتے اپنے بنگلے وچ ریشماں لئی اک پارٹی دتی جس وچ بہت سارے فلم سٹار تے میوزک ڈائریکٹر سن۔ سائرا بانو وڈا تھال لئی لوکاں نوں مصری ونڈ رہی سی۔ سائرا بانو دی ماں نسیم بانو جو کسے ویلے اپنی خوبصورتی لئی مشہور سی تے جس نے ‘پکار' فلم وچ ہیروئن دا پارٹ کیتا سی تے جس نوں ‘پری چہرہ نسیم' آکھیا جاندا سی، ایس پارٹی وچ ریشماں نوں سنن لئی اُتاولی بیٹھی سی۔ نسیم بانو دی ماں شمشاد بائی جو 1930۔32 وچ مشہور گاؤن والی سی تے شمیاں دے ناں نال مشہور سی سوٹی ٹیکدی ہوئی بڈھی نانی دے روپ وچ ریشماں دی آواز سنن نوں بیٹھی سی۔

ریشماں گا رہی سی تے فلمی جگت دے سپر سٹار بار بار واہ واہ کردے اوس دے صدقے واسطے کیتی۔ ایس توں پچھوں امجد خاں نے بہت وڈی پارٹی ریشماں واسطے کیتی۔ اوس پچھوں راج کپور نے اپنی مشہور کاٹیج وچ دعوت دتی جس وچ سارا کپور خاندان تے ہور فلمی ستارے موجود سن۔ ریشماں ایہناں سپر سٹارز سی سٹار سی۔

رات دے تن وجے تیک ریشماں گاؤندی رہی۔ راج کپور بار بار اپنے سینے اُتے مُکے مار رہیا سی تے آکھ رہیا سی، “ہائے او ربّا! قربان جاواں.... ہائے او ربّا!” اوس دیاں اکھاں وچ خشی تے درد دے ہنجو سن۔

کیہ ایہو جہی اَواز سچ مچ زندہ سی؟ کیہ کوئی ریشماں واقعی ای موجود سی؟ کیہ ایہ حقیقت سی؟

میں ساریاں گلاں سوچ رہیا ساں۔

اِک دن تن وجے انیتا سنگھ دا ٹیلی فون آیا کہ میں فوراً آ جاواں۔ ریشماں نے ساڈھے تن وجے کِتے جانا سی۔ ایہی ویلا سی اوس نوں ملن دا۔ میں دس منٹ وچ جورباغ دے گیسٹ ہاؤس وچ پہنچیا۔ کیمرہ، ٹیپ ریکارڈر تے کاغذ پنسل نال لے گیا سی، کیونکہ شاید مینوں دوبارہ موقع نصیب نہ ہووے کہ میں ایس جادوبھری ٹپری واسن نوں مل سکاں۔

دربان نے میرا ناؤں پچھیا تے کمرے ول اشاراکیتا کہ میں اندر چلا جاواں۔

میں کیمراباہر ہی چھڈ گیا۔ کیمرہ ہتھ وچ ہووے تاں آدمی ایوں لگدا اے کہ جویں کوئی بندوق چکی کسے جوگن دے درشناں لئی جاواں۔ مینوں دسیا گیا سی کہ ریشماں کیمرے تے ٹیپ ریکارڈر توں بہت گھبراؤندی ہے۔

دستک دے کے اندر داخل ہویا تاں دیکھیا اوہ وڈے پلنگھ تے بیٹھی پان کھا رہی سی۔ اوس دے نک وچ ہیریاں جڑیا لونگ سی، گُٹ اتے سونے دا موٹا کڑا تے پیراں وچ پنجیباں۔ سر اتے ٹمکنیاں والی ہری چنی، کھلی قمیض چوڑے پوہنچیاں والی سلوار۔

اِک پاسے دو آدمی بیٹھے سن، سلیٹی سلوار تے کڑتا پائی اوس دے رشتے دار جو پاکستان توں اوس دے نال آئے سن۔ انیتا سنگھ نال دی منجی اُتے بیٹھی سی۔

میرے بارے انیتا سنگھ نے پہلاں ہی ریشماں نوں دس دتا سی۔ ریشماں مینوں دیکھ کے کھڑی ہو گئی تے اوس نے اپنے دوویں ہتھ اگے کر دتے۔ میں اوس دے ہتھاں نوں ستکار نال پھڑیا تے جھک کے آکھیا، “بہت خوشی ہوئی تہانوں مل کے۔”

“تشریف رکھو،” اوہ بولی۔

اوس دے پہلے بول ہی گونجویں سن۔

اسیں گلاں کرن لگے۔

ریشماں دا سریر بھرواں، نین نقش تکھے، اکھا ں کرنجی جو ریگستان وچ رہن والے دیاں ہوندیاں ہن۔ اوس دے بلھاں اُتے ٹپری واسناں دا کھلا انداز سی، سبھاء کھلا ڈُلھا جس اتے اجوکے کلچر دا کوئی لیپ نہیں سی۔

اوس نوں دیکھ کے تے مل کے احساس ہویا جویں میں ایس عورت نوں بہت وار دیکھیا ہے۔ اوس دی شہرت دا شاہانا رعب فوراً ہی مٹ گیا تے اوہ تکڑے جُسے والی سکلی گرنی جاپن لگی۔

تھوڑیاں جہیاں رسمی گلاں ہون پچھوں اوس پُچھیا، “کیہ پیؤگے؟ ٹھنڈا کہ گرم؟”

میں آکھیا، “ٹھنڈا۔”

اوس پلنگھ اتے بیٹھی نے نوکر نوں آکھیا، “بلونت جی لئی ومٹو لے آؤ۔”

انیتا سنگھ بولی، “ومٹو نہیں، لمکا۔”

ریشماں نے شاید بچپن وچ کسے میلے وچ ومٹو پیتا ہووےگا جاں سنیا ہووےگا۔ اوس نوں کوکا کولا، لمکا، پھینٹا سبھ ومٹو لگ رہے سن۔ میں پچھیا، “تسیں گانا کتھوں سکھیا؟”

“اﷲ نے دتا اے۔”

“میرا مطلب اے تہاڈی اینی منجھی ہوئی آواز اے، ایہ بغیر سکھے جاں ریاض دے ممکن نہیں اے۔”

“اﷲ جان دا اے کہ میں کتے نہیں سکھیا۔ اسیں بیکانیر دے رہن والے ہاں.... راجستھان دے، ریگستان دے۔ رتن گڑھ دا ناں سنیا ہووےگا تسیں؟ اوس توں تن میل ساڈا پنڈ سی۔ میرا باپ وپار کردا سی گھوڑیاں تے اوٹھاں دا۔ اسیں بنجارے ہاں۔ اج ایتھے تے کل اوتھے۔ جد ساڈا قافلا چلدا تاں جتھے رات پے جاندی اوتھے اسیں ڈیراا لیندے تے تاریاں ہیٹھ سوں جاندے۔ ساڈے قبیلے دے پندراں وِیہ ٹبر سن تے ڈیڈھ دو سو جی۔ سارے اکٹھے ہی تُردے رہندے تے آپس وچ دے شگناں تیوہاراں نوں مناؤندے۔ چار چار سو میل لما سفر کیتا اکو ویلے۔ پیدل۔ ریت وچ۔ بیکانیر توں بہاول پور، ملتان، سندھ، حیدرآباد۔ اُوٹھاں دیاں گھنٹیاں وجدیاں تے میں اُچی آواز وچ گاؤندی مِیلاں تک ٹُری جاندی۔ کھلی فضا وچ گان دا اپنا ای مزہ اے۔ اﷲ تہاڈے نال ہوندا اے۔

“میں بیابان تے اجاڑ وچ گاؤن دی عادی ساں۔ میں بند کمرے وچ بیٹھ کے گاؤن بارے سوچ ہی نہیں ساں سکدی۔ میں کوئی ریاض نہیں کیتی۔ ریاض کرن نال کیہ ہوندا ے۔ جے تہاڈے اندر سُر نہیں تاں ساری عمر ریاض کردے رہو کجھ نہیں بن دا۔ ایہ اﷲ دی دین اے جس نوں چاہے بخش دیوے۔” تھوڑی دیر رُک کے بولی، “اﷲ جان دا اے مینوں ایہ نہیں پتا کہ میں کدوں گاؤنا شروع کیتا۔ بچپن توں ہی شوق سی۔ میلیاں وچ اسیں گھوڑے تے اُوٹھ ویچن جاندے تاں اوتھے میں قوالیاں سُندی جاں کوئی کھیڈاں جاں تماشا ہو رہیا ہوندا تے اوس دے گیت سندی۔ میں سوچدی، ریشماں ایہ لوک کِنا چنگا گاؤندے نیں۔ رب کرے ریشماں توں وی ایس طرحاں کدے گا سکیں۔ تیرا وی کدے ناں ہووے۔ میں سن سن کے ای گانا سکھیا۔ تُردی پھردی ریگستاناں نوں گاہندی میں اُچی آواز وچ گیت گاؤندی سی۔ کیہ پتا سی کہ کسے دن بنجارن لنڈن دے وڈے سٹوڈیو وچ گاوےگی تے نیویارک وچ پروگرام کرے گی۔ میں اﷲ دی شکرگزار ہاں۔ میرے گلے وچ اﷲ وسدا اے۔ میرے ساہ وچ اوس دا ساہ ہے۔ اوسے دا کرم تے اوسے دا فضل۔” ریشماں دی کہانی ہُن سبھ نوں پتا اے۔ اوس دے وڈّے راجستھان دے رہن والے سن۔ اک وار اوہناں دا قافلہ پشاور اُتریا تاں اوتھے ہی ریشماں پیدا ہوئی۔ دیش دی ونڈ ویلے اوس دی عمر دو سال دی سی۔ اوہ خیمیاں تے قافلیاں وچ جوان ہوئی۔ اوہ اِکی سال دی سی جدوں اوس نے اپنے بھرا دی منت منی۔ اوہناں دا قافلہ حیدرآباد سندھ گیا تے اوہ پنڈ سیہون وچ شاہ قلندر دے مزار اُتے گئی۔ اوتھے اوس نے قوالی گائی۔ قوالی دے بول تے دھن اوس نے خود ہی گھڑی سی تے ایہ سی : دما دم مست قلندر۔ ایس موقعے اتے شردھالوآں وچ پاکستان ریڈیو دے ڈائریکٹر سلیم گیلانی وی موجود سن۔ سلیم گلانی ایہ آواز سن کے حیران رہ گیا تے اوس نے آکھیا، “توں بہت سوہنا گاؤندی ہیں۔ تیرا ناں کیہ اے کڑیئے؟” ریشماں نے اپنا ناں دسیا تاں سلیم گلانی نے پچھیا، “ریڈیو اتے گاویں گی؟” ریشماں نے آکھیا، “مینوں نہیں پتہ۔” گیلانی نے اپنا کارڈ تے پتا دتا تے آکھیا کہ اوس دے ٹبّر دے سارے لوکاں دا کرایاتے خرچ ورچ ریڈیو پاکستان دیوےگا جے اوہ کراچی جا کے ریڈیو اُتے گاوے۔ ریشماں نے کارڈ اپنی کڑتی دی جیب وچ رکھ لیا۔ تے آکھیا، ‘اچھا۔'

ایس پچھوں اوہناں دا قافلاتُر گیا۔

دو سالاں پچھوں قافلا گھمدا گھماؤندا ملتان آیا۔ ریشماں دے ابا، تے ماں تے ٹبر دے لوکاں نے سوچیا، کراچی شہر بہت سوہنا تے وڈا سُنیندا اے۔ اوتھے چلیے تے چل کے شہر دیکھیے۔

اوہ کراچی آئے تاں ریشماں نے سلیم گیلانی دا پرانا کارڈ کڈھ کے ریڈیو دا پتا کیتا تے پچھدے پچھاؤندے ایہ لوک ریڈیو دیکھن آ گئے۔ اوتھے دربان نے اندر نہ جان دتا۔ بہت منتاں کیتیاں تے آکھیا کہ اوس نوں سلیم گیلانی نے بلایا اے۔ اک اہلکار نے پچھیا، “کدوں؟ ‘دو سال ہوئے' ریشماں نے آکھیا۔ اوہ ملازم بولیا، ‘بہت چھیتی آ گئے تسیں۔' کجھ لوک ہس پئے۔ آخر ریشماں تے اوسدا ٹبر سلیم گیلانی نوں ملیا تاں اوہ ریشماں نوں دیکھ کے بہت خُش ہویا۔ ریشماں نوں سٹوڈیو وچ لجا کے گاؤن لئی آکھیا تاں ریشماں بولی، “میں مزار اتے ہی گا سکدی ہاں تے اوسے طرحاں ہی گاواں گی۔”

ریشماں دے کئی گانے ریڈیو ڈائریکٹر نے ریکارڈ کر لئے۔ اک فوٹوگرافر نے ریشماں دا فوٹو وی لیا۔ ایس توں اوہ ناراض ہو گئی تے قافلے نال چلی گئی۔

ریشماں دے گانے براڈکاسٹ ہوئے تاں سارے پاکستان وچ ایس آواز دی شہرت پھیل گئی۔ ایس آواز وچ عجیب درد سی۔ اک چیس، فضا وچ گونجدی ٹونے ہاری کشش۔

پر ریشماں دا کوئی پتا نہ لگیا کہ اوہ کتھے اے۔ اوس دا نہ کوئی گھر سی، نہ پتا، نہ پکا ڈیرہ۔ قافلا ٹُردا گیا تے ریشماں اپنی شہرت توں بے خبر سی۔ فیر سلیم گیلانی ولوں اشتہار چھپیا جس وچ ریشماں دی تصویر وی سی جے کوئی ایس کڑی دی خبر دیوےگا اوس نوں دو ہزار روپیا انعام ملے گا۔ ریشماں دی تصویر بہت سارے رسالیاں وچ چھپی۔

جدوں ریشماں دا قافلا ٹُردا پھردا ملتان آیا تاں اوتھے اوس نے اک رسالے اُتے اپنی تصویر دیکھی۔ اوہ دُپٹا، اوہی جھمکے۔ ریشماں نے پچھ گچھ کیتی کیوں جےاوہ خود نہیں سی پڑھ سکدی۔ لوکاں دے کہن اتے اوس نے اردو وچ اک چٹھی سلیم گیلانی نوں لکھوائی۔ قبیلے دے لوک ریشماں دا فوٹو دیکھ کے ناراض ہوئے کہ کیوں اوہناں دی بیٹی دا فوٹو بازاراں وچ وک رہیا سی۔ تھوڑے دنا پچھوں سلیم گیلانی دا جواب آیا تے اوس نے فیر ریشماں نوں ریڈیو اتے گاؤن لئی منت کیتی تے ریشماں من گئی۔

میرے نال جورباغ دے گیسٹ ہاؤس وچ بیٹھی گلاں کردی ریشماں نے آکھیا:

“بلونت جی، میں تاں بنجارن ساں۔ کھدر ساں، لوکاں نے ریشم بنا دتا۔ تہاڈے جہے بھراواں تے بھیناں دی میں شکرگزار ہاں۔ میں پاکستان دی شگرگزار ہاں جس نے مینوں تھلاں وچوں ڈھونڈ کے ریشماں بنا دتا۔ تسیں سنوگے کجھ؟ میرے کول واجا نہیں۔ میں ایتھے گاؤن نہیں آئی۔ اپنے رشتے داراں نوں ملن۔ کجھ بمبئی وچ سن تے کجھ دِلی وچ ہُن تے باقی دے میرے پنڈ رتن گڑھ دے نیڑے۔ میرے ابا نے آکھیا سی کہ میں اپنے پنڈ ضرور جاواں۔ جی کردا اے اوس تھاں نوں دیکھاں جتھے میرے دادے تے پڑدادے دیاں قبراں ہن... اوس ریت نوں ہتھ لاؤن نوں جی کردا اے جتھے اوہ سُتے پئے ہن.... اوسے شہر وچ ساہ لین لئی... میں پینتی سالاں پچھوں پہلی وار ہندوستان آئی ہاں تے ایتھے مینوں بہت پیار ملیا ہے۔ بمبئی وچ دلیپ کمار صاحب نوں ملن نوں جی کردا سی تے اوہ میرے نکے ہوٹل وچ آئے تے مینوں نال لے گئے۔ راج کپور صاحب دا جواب نہیں۔ اوہناں دے پُت نے مینوں اپنی نویں فلم دکھائی۔ کیہ ناں اے اوہناں دے پت دا؟ تے امجد خاں تے کلیان جی آنند جی تے ہور بہت سارے لوک۔ کس کس دا ناں لواں؟ تے راج کماری انیتا میری دیکھ بھال کر رہی اے ایتھے دِلی وچ۔ ایہ میری بھین ہے... میں ایتھے رشتے داراں نوں ملن آئی ہاں، گاؤن نہیں آئی۔ میں حضرت نظام الدین اولیا دی درگاہ اتے گئی۔ اوہناں دے حضور وچ حاضری بھری۔ نیاز ونڈی۔ چادر چاڑھی۔ حضرت امیر خسرو دے دربار وچ وی گئی۔ کل میں غالب نوں ملن گئی ساں۔ بڑا سکون ملیا۔ بڑا پیار ملیا۔ بس تن چار دناں وچ میں اجمیر شریف جاواں گی، غریب مہمان نواز دے دربار وچ حاضری بھرن تے نیاز ونڈن۔ مینوں پیراں فقیراں تے اؤلیاواں نال عقیدت ہے۔ جد میں گاؤندی ہاں تاں اوہناں دا سایہ میرے سر اتے ہوندا اے۔” میں آکھیا، “ریشماں جد نوں ہیر گاؤندی ہیں تاں شدھ بھیروی ہوندی اے۔”

اوس نے آکھیا، “تہانوں بھیروی پسند اے ناں؟ ایتھے میرے کول واجا نہیں۔ اسیں کوئی ساز وی تاں نہیں لے کے آئے۔ چلو، بغیر واجے دے سی سہی۔” اوس نے سُر لایا تے وارث شاہ دی ہیر دے ایہ بول گاؤن لگی:

“ہیر آکھیا جوگیا جھوٹھ آکھیں

کون رٹھڑے یار مناوندا ای۔”

کمرا اوس دی آواز نال گونج اٹھیا۔ دو وار ٹیلیفون دی گھنٹی وجی، ایئرکنڈیشنر دی آواز وی سی، پر ریشماں دی اَواز ایہناں اُتوں دی فضا وچ اُچے گنبد تے مینار اُسار رہی سی۔ اوس دی آواز وچ صحرا دی اذان سی، اک مقناطیسی طاقت۔ اوس دا چہرا پگھل گیا تے حسین ہو گیا۔ اوس دی آواز نوں صرف میرے کن ہی نہیں سن سُن رہے سگوں میرے جسم دا ہر مسام ایس نوں محسوس کر رہیا سی۔

ایس اَواز وچ کیہ سی؟ ایس وچ کالے ناگ سن اک عجیب زہریلی کشش جو مینوں ڈس رہی سی۔ کدے کدے سر توں پیراں تیک جھنجنی دوڑ جاندی۔ اک سیک آ رہیا سی تے اوس دی اَواز وچوں۔

ایہ گیت بھیروی وچ سی۔ اوہ آکھ رہی سی، ‘کون رٹھڑے یار مناوندا ای۔” اوس نے دل سلویں ہیک لا کے آکھیا:

“دیواں چوریاں گھیو دے بال دیوے

وارث شاہ جے سُناں میں آوندا ای۔”

ایس وچ پنجاب دے رُٹھڑے متراں نوں ملاؤن دے جھوٹھے سپنیاں دی پکار سی۔ عجیب طرحاں ہندوستان تے پاکستان دے پنجابی دوستاں، رشتے داراں تے محبوب ساتھیاں دے وچھڑن دے غم وچ ڈبی ہوئی آواز۔ ایہ صرف شبد نہیں سن، اوس دی آواز نے شبداں نوں پربھوتک ارتھ بخش دتے سن تے نویں بھاشا دے منتر پھوک دتے سن۔

ریشماں دے گاؤن دا انداز بہت وچتر تے نویکلا اے۔ اوہ سر دی پوری شکتی نوں نچوڑ کے ایس دا رس پلاؤندی ہے۔ اوہ لتا منگیشکر تے بیگم اختر جاں سریندر کور نال نہیں ملائی جا سکدی کیوں جے ایہ محفلاں وچ گاؤن والیاں ہن۔ ریشماں دی اَواز وچ لاٹاں بلدیاں ہن۔

گیت مکیا تاں ریشماں آکھن لگی، “ایس وار میں شاید پنجاب نہ جا سکاں پر چنڈی گڑھ تے جالندھر جان نوں بہت جی کردا ہے۔ اپنے پنجابی بھرا

واں نوں گا کے سناؤن دی بڑی تمنا ہے۔ انشا اﷲ میں کدے ضرور جاواں گی۔”

ریشماں دے گانے اندر تن مہان گاؤن والیاں دا سمیل اے جیہناں نوں میں اپنی زندگی وچ سنیا : زون بائز جو کیلفورنیاں وچ جواناں دے کھلے جلسیاں وچ جنگ دے خلاف گیت گاؤندی اے تے لوکاں دا دل موہندی اے۔ (اوس دیاں نساں وچ سپین دے ٹپری واساں دا خون ہے)؛ مصر دی مشہور گائکا کلسم جس دی آواز وچ قرآن دیاں آئتاں لرزدیاں ہن؛ رایا جس نوں میں ماسکو دے جپسی تھیٹر وچ نچدے تے گاؤندے سنیا تے جس نے میرے ناٹک ‘سوہنی مہینوال' وچ سوہنی دی سہیلی ریشماں دا پارٹ کیتا سی۔

ریشماں نوں ایہ نہیں پتا کہ ایم.ایف. حسین کون ہے، یامنی کرشنا مورتی کون ہے، القاضی کون ہے، خشونت سنگھ کون اے۔ پر ایہ سارے جان دے ہن کہ ریشماں کون اے۔

ریشماں نوں پاکستان سرکار نے لنڈن بھیجیا جتھے اوس نے ہزاراں دے ہجوم اگے ‘دما دم مست قلندر‘ گایا۔ ایہ گیت کئیاں نے نقل کرکے شہرت حاصل کیتی بنگلا دیش دی رونا لیلیٰ نے ایسے گیت نوں گا کے بمبئی تے دلی نوں موہیا؛ جالندھر دی بی بی نوراں نے وی ریشماں دے انداز نوں اپنا کے ایسے گیت نوں پنجاب وچ توریا۔ پر ریشماں جدوں گاؤندی اے تاں اوس دا من تے دھیان اپنے پیر ول ہوندا اے تے جذبے دا صدق حدوں ڈونگھا۔ اوہ پیراں فقیراں دیاں منوتاں کردی ہے۔ اوس دی پیراں فقیراں دی لگن تے اوہناں دے دربار وچ حاضری دین دا جذبا سچا اے۔ اوہ ایسے طرز دا جیون جیوندی اے۔ اوس دے ساہاں وچ پیراں فقیراں دی دھڑکن اے۔

اوہ دنیاں دے وڈے شہراں وچ جا کے اُتسواں تے میلیاں وچ گا چکی ہے۔ یورپ، امریکا، مڈل ایسٹ۔ ترکی وچ اوس نوں جگت پدھر دے میلے اتے گاؤن لئی سونے دا میڈل ملیا۔ پاکستان نے اوس نوں 1980 وچ ‘فخر ِ پاکستان' دے خطاب نال نوازیا اتے پنجاہ ہزار روپیاتے زمین دتی۔

جدوں میں پچھیا کہ پنجاب دے گاؤن والیاں وچوں اوس نوں کون پسند اے، تاں اوس اُتر دتا، “بڑے غلام علی خاں تے سریندر کور مینوں بہت پسند ہن۔"

دِلی وچ ریشماں باراں دن رہی۔ اوس نے کئی محفلاں وچ رات دے تن تن وجے تیک گانا گایا۔ اوس دے پرسنسک اوس دے درشناں نوں ترسدے رہے۔

وزیراعظم اندرا گاندھی دے گھروں مینوں ٹیلیفون آیا کہ ریشماں کتھے ہے۔ پردھان منتری دے ملازم ریشماں دا پتا کر رہے سن۔ اندرا گاندھی نے خاہش ظاہر کیتی سی ریشماں نوں ملن دی تے اوس دا گانا سنن دی۔

پچھلی رات ریشماں نے مینوں دسیا سی کہ اگلی سویر اوہ اجمیر شریف چلی جاوے گی تے اوتھے جا کے خواجہ چشتی دی درگاہ اتے نیاز چڑھائے گی۔ شاید چل ہی نہ گئی ہووے۔

میں جھٹ انتا نوں ٹیلیفون کیتا تے اوس پچھوں جورباغ دے گیسٹ ہاؤس۔ تن چار تھاواں اتے ٹیلیفون کرکے میں آخر اوس نوں لبھ لیا۔ اوہ اجے اجمیر نہیں سی گئی۔

میں اوس نال گل کیتی تاں اوہ بہت خوش ہوئی۔ وزیر اعظم دے گھروں اوس نوں ٹیلیفون گیا تے گل پکی ہو گئی کہ اوہ پنج وجے اندرا گاندھی دی کوٹھی پہنچ جاوے گی۔

میں ریشماں کول چار وجے ای پج گیا تاں جو اوہ تیار ہو جاوے۔

اوہ آکھن لگی، “اﷲ دا فضل اے کہ میری آواز اندرا گاندھی دے کن تک پہنچے گی۔ اوہ تہاڈی بادشاہ ہے... تے میری وی... ایہ ساڈا فرض اے کہ بادشاہ دے حجور وچ گائیے۔ اﷲ دی کرامات ہے۔ اوہ کسے نوں چاہے فقیر بنا دیویں چاہے بادشاہ۔”

اوس نے گل وچ سونے دا موٹا کنٹھا پا لیا، نک وچ نتھ جس وچ لال نگ جڑے ہوئے سن تے سر اتے ہرے ٹمکنیاں والی راجستھانی اوڑھنی لے لئی۔ پیراں وچ چاندی دیاں پنجیباں۔

میری چھوٹی کار وچ ریشماں تے اوس دے ساتھی بیٹھے تے اسیں پونے پنج وجے 1۔ سفیدگنج روڈ، پہنچ گئے۔ جدوں کوٹھی اندر داخل ہون لگے تاں دو سکیورٹی افسراں نے کار روکی تے ساڈا ناں پچھیا۔ میں ریشماں دا ناں دسیا تے آکھیا کہ وزیر اعظم نال پنج وجے ملاقات ہے۔ بغیر کوئی ہور سوال پچھے اوہناں نے سانوں اندر جان دتا۔

اگے سوشل سیکریٹری اُوشا بھگت کھڑی سی تے اوہ سانوں اندر لے گئی۔

سادھارن وڈے کمرے وچ قالین وچھیا ہویا سی۔ کھڑکی کول دو سوفے پئے سن، تے دوجے سرے اتے چٹی چادر وچھی ہوئی سی جس اُتے ریشماں تے اوس دے ساتھی بیٹھ گئے۔

تھوڑے چر پچھوں اندرا گاندھی داخل ہوئی تاں سارے جنے اٹھ کھڑے ہوئے۔ اوس نال سونیا گاندھی سی، محمد یونس تے اٹھ دس ہور نکٹ ورتی

عورتاں۔

اندرا گاندھی ریشماں کول گئی تے اوس نوں جی آیاں آکھیا۔ پھر اوہ ساہمنے سوفے اتے بیٹھ گئی تے اوس دے نال کئی جنیاں ہور۔ سونیا قالین اتے باقی لوکاں نال بیٹھی۔

ریشماں نے اپنی ٹپری واسی وشال مسکراہٹ نال آکھیا، “اجازت ہے؟ گاواں؟”

اُوشا بھگت نے ریشماں لئی چاہ دا آرڈر دتا سی تے بہرہ چاہ لے آیا سی۔ مسز گاندھی نے آکھیا، “آپ پہلے چائے پی لیں۔”

ریشماں بولی، “چائے نہیں، اب تو گانے کو جی کرتا ہے۔”

مسز گاندھی دے بلھاں اتے موتیا مسکراہٹ جاگی، “ہمارے پاس بہت وقت ہے.. بہت وقت... آپ پہلے چاہ پی لیں۔”

ریشماں نے ہتھ جوڑ کے آکھیا، “اب توں صرف گانے کو ہی جی کرتا ہے۔”

کمرے دا ایئر کنڈیشنر تے پکھے بند کر دتے گئے۔ سناٹا چھا گیا۔

ریشماں دی آواز گونجی، “ہائے او ربّا...”

اک کنبنی پھر گئی سنن والیاں دے سریر وچ۔

نیڑے بیٹھی سونیا نوں میں پچھیا، “تہانوں ایس گیت دی سمجھ آؤندی ہے؟”

اوہ بولی، “ساڈے کول ریشماں دے ٹیپ ہن۔ اسیں ایہناں ٹیپاں نوں بار بار سنیا ہے۔ مینوں ریشماں دی آواز بہت چنگی لگدی ہے۔”

ریشماں اک گھنٹاگاؤندی رہی۔ سارے جنے اوس دی آواز نال کِیلے بیٹھے سن۔

مسز گاندھی نے اٹھ کے ریشماں نوں جپھی پائی۔ اوس نوں تحفے وجوں اک سنہری گھڑی پیش کیتی، تے دروازے تیک چھڈن آئی۔ ریشماں نے مینوں آکھیا، “یقین ہی نہیں سی آ رہیا کہ میرے ساہمنے مسز اندرا گاندھی بیٹھی میرا گیت سن رہی اے۔ اوہ بادشاہ اے۔ پر مینوں ایوں لگیا جویں میری وڈی بھین ہووے۔ ایہ سبھ خاب لگدا اے۔”

تن دناں پچھوں انیتا سنگھ دا ٹیلیفون آیا کہ اوہ شام نوں ریشماں نال میرے گھر کھانا کھان آوےگی۔

میں اَٹھ دس دوستاں نوں گھر اک نکی جہی محفل واسطے بلا لیا۔ ایہناں وچ بہتے اوہ لوک سن جو آرٹ تے تھیٹر تے سنگیت وچ دلچسپی رکھدے سن۔

میرے نکے ویڑھے وچ چن دی چاننی وچ ریشماں رات دے دو وجے تیک گاؤندی رہی۔

میں اوس نوں جورباغ دے گیسٹ ہاؤس وچ دوبارہ ملن لئی گیا۔ دربان نے اندر جان دا اشارہ کیتا۔ ریشماں وڈے پلنگھ اتے چونکڑی ماری بیٹھی سی تے اوس دے اگے میٹ دی ہانڈی، سرہوں دے ساگ دا وڈا کؤلا تے مکیّ دیاں روٹیاں دی چنگیر رکھی ہوئی سی۔ ایہ پلنگھ ہی اوس دا دسترخوان سی۔ اوس نے اکو گراہی توڑی سی کہ میں اندر داخل ہویا۔

اوہ بولی، “آؤ آؤ، بلونت جی، ایتھے ہی آ جو تے ساڈے نال روٹی کھاؤ۔”

میں ٹیپ ریکارڈر تے کیمرہ اک پاسے رکھ دتا تے اوس نال کھانا کھان بیٹھ گیا۔

اوس دے وال کھلے سن، کھلا گلماں۔

اوہ بولی، “مینوں ہوٹل دا کھانا پسند نہیں۔ ہندواں دے گھر سبھ کجھ اے پر گوشت پکانا نہیں آؤندا۔ میرا بھرا جامعہ مسجد جا کے گوشت لے کے آیا۔ ایتھے خُد پکایا۔ ہانڈی دے گوشت دی گل ہی ہور ہے.... لئو سرہوں دا ساگ، مکھن نال.... مینوں باجرے دی روٹی بہت چنگی لگدی اے پر ایتھے ملدی نہیں۔ میری ماں باجرے دی روٹی تھپدی سی، نال پتلی لسّی دا چھنا.... اسیں بیکانیر دے ہاں نہ.... صحرا وچ باجرہ ہی ہوندا اے.....۔” مینوں بٹھنڈے دے ٹبے یاد آ گئے جتھے باجرے دے کھیت سن تے باجرے دے لمے سٹے۔

ریشماں روٹی کھاندی ہوئی گھر دیاں گلاں کردی رہی، “میں اپنا پنڈ دیکھن آئی ہاں جتھے میرے بزرگاں دیاں قبرا ہن.... رتن گڑھ توں تن میل دور... اوتھے کوئی پکی سڑک نہیں جاندی... اوتھے ہُن وی لوکاں لئی پین دا پانی نہیں۔ میں دوبارہ تہاڈی بادشاہ گاندھی نوں مل کے عرض کراں گی کہ اوتھے سڑک تاں بنوا دین.... میں اگلی وار آئی تاں وڈیاں محفلاں وچ گا کے روپیا اکٹھا کراں گی اپنے پنڈ لئی۔ پر ہُن میں صرف رشتے داراں نوں ملن آئی ہاں، گاؤن لئی نہیں.... تسیں گوشت تے ساگ تاں ہور لؤ۔ آؤ تاں مینوں ضرور ملنا... میرا پتا لکھ لئو..... میرے ناں نال ریڈیو سنگر لکھنا تے ایہ وی لکھنا ‘نزدیک شمع سنیما' تے سڑک دا ناں وی نوٹ کر لئو...۔”

اوہ ایس گل اتے بہت زور دے رہی سی کہ اوس دا پورا پتا لکھیا جاوے متاں چٹھی گواچ جاوے۔ اوس نوں نہیں سی پتا کہ ریشماں ناں ہی کافی اے پاکستان وچ۔ سبھ ڈاکیے اوس دا شہر تے گلی تے محلہجاندے ہن۔ دراصل جے کوئی شمع سنیما دا ایڈریس پچھے تاں اوہناں نوں ایہو دسنا پویگا ریشماں دے گھر دے کول۔

میں پچھیا، “ریشماں، توں بیکانیری گھگرا تے بانکا کیوں نہیں پاؤندی؟” "‘پہلاں میں گھگرا ہی پاؤندی ساں۔ پنج سیر پکی چاندی دیاں بانکاں تے کڑے۔ اسیں ٹپری واسناں جوانی وچ جو بانکاں پاؤندیاں ہاں اوہ ساڈے نال ہی دفن ہوندیاں ہن... میریاں چاچیاں تائیاں میرے قبیلے وچ ہُن وی گھگرا پاؤندیاں ہن۔ تیہگز دا گھگرا.... تردیاں ہُن تاں گھگرا جھکولے کھاندا ہے.... میں وی گھگرا ہی پاؤندی ساں۔ پر ہن شہر وچ آئی تاں پڑھے لکھے لوکاں نوں ایہ لباس پسند نہیں سی... پاکستان دا قومی لباس شلوار قمیض اے، ایس لئی میں ہُن ایہو بلاس پاؤندی ہاں۔”

ریشماں دا لباس بھاویں بدل گیا پر اوس دی اَواز وچ اوہی ریگستانی گونج تے دل ہلا دین والے اچے سر ہن۔ سبھاء وچ اوہی کھلاپن اے۔ اوہی لاپرواہی، اوہی بادشاہت