پنجابی دے روزوار اخبار…… پچھوکڑ۔۔۔۔٭رویل٭

پنجابی دے روزوار اخبار…… پچھوکڑ۔۔۔۔٭رویل٭

جمیل احمد پال

پاکستان وچ پنجابی روزنامیاں دی روایت بہت لمی چوڑی یاں پرانی نہیں۔ گرمکھی رسم لخط وچ بہت سارے روزنامے تے رسالے بیتے ڈیڈھ سو سال توں نکل رہے نیں پر فارسی رسم لخط وچ پاکستان بنن توں پہلاں سوائے ”امرت پتریکا“ ناں دے اخبار تے دو ماہنامیاں ”سارنگ“ تے ”پنجابی دربار“ دے‘ ہور کوئی رسالا نظر نہیں آوندا۔ پاکستان بنن توں بعد وی کنا ای چِر ایہو صورتحال رہی۔ پہلا ادبی ماہناما ”پنجابی“ دے ناں نال 1951 وچ نکلیا جد کہ پہلا روزناما بہت بعد وِچ ساہمنے آیا۔

باقاعدا پنجابی روزنامے توں پہلاں اردو اخباراں وچ پنجابی صفحے شروع ہوئے۔ جہناں وچ زیادا تر ادبی مواد شایع کیتا جانداسی۔ ریکارڈ مطابق 1949 وچ شروع ہون والے روزوار ”آغاز“ نے سبھ توں پہلاں چار صفحے داہفتاوار پنجابی ضمیما شایع کرنا شروع کیتا سی۔ ایہ اخبار چھیتی ای بند ہو گیا۔ بعد وچ اردو اخبار ”امروز“ نے وی ایس رِیت اُتے عمل کیتا تے 1952 وچ ”گل بات“ دے ناں نال پنجابی حِصّا شروع کیتا جہدے وچ ادبی مواد چھاپیا جاندا سی۔ ایہ 1966 وچ پورے صفحے دا رُوپ وٹا گیا جو ایتوار (چھٹی) والے دیہاڑ چھپدا سی۔ 1993وچ اخبار بند ہون تیکر ایہ صفحا کسے نہ کسے روپ وچ چھپدا رہیا۔ کدی ادھا صفحا تے کدی میگزین دے دو صفحیاں دے روپ وچ۔ ایہ کسے اردو اخبار وچ سبھ توں لمے چر تیکر چھپن والا پنجابی صفحا ثابت ہویا۔ لاہور توں چھپن والے اردو اخبار ”ہلال پاکستان“ نے کجھ چر ہفتاوار پنجابی صفحا جاری کیتا۔ پشاور توں نکلن والے اخبار ”بانگ حرم“ نے وی 1962وچ اک صفحا پنجابی لئی وقف کیتا جہدے اُتے ہندکو لہجے دا اثر نمایاں سی۔ 1980دے لگ بھگ غلام مصطفی بسمل دِیاں کوششاں نال روزوار ”مغربی پاکستان“ نے وی پنجابی صفحا شروع کیتا۔ ایہدے کافی چر بعد روزوار ”خبریں“ وچ پنجابی صفحا لگن لگیا۔ ایس اخبار وچ ایہ صفحا کئی سال دی بندش دے بعد دُبارا 2016 وچ شروع کیتا گیا اے۔ اردو اخبار ”جنگ“ وچ تنویر ظہور تے حسین شاد دا اک پنجابی کالم ادبی صفحے اُتے کافی چر چھپدا رہیا۔ ہور اردو اخباراں وچ وی کسے سیاسی مسئلے اُتے کوئی پنجابی نظم شائع کر دِتی جاندی سی تے ایہ سلسلا پاکستان بنن توں پہلاں دا چلدا آ رہیا سی۔

روزوار ”سجن“ لاہور

جتھوں تیکر پنجابی زبان وچ پورا اخبار نکلن داتعلق اے‘ مختلف لوکاں دے دل وچ ایہدی سدھر تے موجود سی پر اخبار کڈھنا اک وڈا کم اے جہدے واسطے چوکھے سرمائے دے نال نال بہت سارے ہور وسایل دی وی ضرورت ہوندی اے۔ پنجابی سیوکاں کول جذبا تے موجود اے پر پیسے کوئی نہیں۔ کجھ پنجابی سیوکاں نے سوچیا کہ وڈے تے بہتے صفحیاں دے اخبار دی بجائے چار کوصفحے دا اخبار شروع کیتاجاوے تاں جے پنجابی اخبار دی تھوڑ تے ضرورت کسے حد تک پوری ہو سکے۔ ایہو سوچ روزوار ”سجن“ دے نکالے دا باعث بنی۔

لارنس روڈ لاہور توں انگریزی دا اِک ہفتاوار رسالا ”ویوپوائنٹ“ دے ناں نال نکلدا ہوندا سی جہدے وچ معروف پنجابی سیوک شفقت تنویر مرزا ہوراں توں وکھ حسین نقی تے ظفر یاب احمد وی کم کردے سن۔ حسین نقی دی مادری زبان اردو اے۔ اوہناں دا جنم لکھنو شہر وچ 1936 وچ ہویا۔ سکول ریکارڈ وچ اوہناں دی تاریخ پیدایش 23جون 1938 لکھی ہوئی اے۔ حسین نقی مادری زباناں دے حمایتی سن تے لاہور وچ سندھی اخبار ”عبرت“ دی نمایندگی وی کردے رہے سن۔ ایہناں سارے کارکناں نے پنجابی اخبار دے حوالے نال سوچیا تے انج پنجابی اخبار ”سجن“ پاکستان اندر پنجابی دا پہلا روزوار بن کے نکلیا۔ حسین نقی نوں کئی لوکاں نے مہنے دِتے کہ اوہناں نے اردو بولیندڑ ہو کے پنجابی اخبار کیوں کڈھیا۔ جواب وچ حسین نقی دا ایہو کہنا ہوندا سی کہ اینے سارے پنجابی بولیندڑ، اردو اخبار کڈھدے نیں، اوہناں نوں کوئی کجھ نہیں آکھدا۔ جے اک اردو بولن والے نے پنجابی اخبار کڈھ لیا تاں کیہ ہو گیا۔

وڈا مسئلا ایہ سی کہ اخبار واسطے سرمایا کوئی نہیں سی۔ ایہدے لئی حسین نقی نے اپنے 30 دوستاں نوں آکھیا کہ اوہ اخبار لئی دس دس ہزار رپئے دین۔ ایہناں وچ عبدالحمید چھاپڑا، راحت نسیم ملک، ڈاکٹر مبشر حسن، عاصمہ جہانگیر، فخر زمان، زہرا نقی وغیرا دے ناں شامل سن۔ اخبار کڈھن دے چاہیوان 10 بندیاں نے دس دس ہزار رُپئے دِتے جد کہ لوکاں کولوں چندا وی اکٹھا کیتا گیا تے ایہدے نال نال ”سو رُپیا سو دِن“ دی سکیم وی شروع کیتی گئی۔ ایہ کارڈاں دی سکیم سی‘ اک کارڈ سو ُرپئے دا سی تے سو رُپئے دا کارڈ خریدن والیاں نوں سو دن لئی اخبار ملنا سی۔ نقی ہوراں اک ملاقات وچ دسیا کہ اخبار واسطے شروع وچ کل 3 لکھ رپئے کٹھے ہوئے جد کہ سو رپیا سو دن دی سکیم توں اک لکھ وکھرا کٹھا ہو سکیا۔ منصوبا ایہ سی کہ پورے 100 دن لئی اخبار کڈھیا جاوے تاں جے ایہ تاثر دُور ہو سکے کہ پنجابی سنجیدا اظہار دی زبان نہیں۔ حسین نقی ہوراں دے بقول جدوں پنجابی اخبار دی گل کیتی تاں اردو اخبار دے مالک مجید نظامی ہوراں نک وٹ کے اپنی ای مادری زبان بارے آکھیا کہ پنجابی ”ذومعنی“ زبان اے۔ جواب وچ میں اوہناں نوں اردو دے دو تن ذومعنی فقرے بولے تاں اوہناں دی زبان بند ہو گئی۔

کوئنز روڈ لاہور اُتے کرائے دا اک دفتر لے کے کم شروع ہویا۔ اخبار وچ سارے پرچاکار بغیر تنخاہ دے کم کردے سن تے اوہناں نوں صرف دو ویلے دی روٹی تے چاہ ملدی سی۔ اخبار دے پہلے چیف ایگزیکٹو دے طور اُتے حسین نقی دا ناں چھپدا سی تے ایڈیٹر دے طور اُتے ظفریاب احمد دا۔ ظفریاب احمد بعدوں انگریزی پرچاکاری لئی کم کردے رہے، فیر امریکا ٹر گئے۔ واپس پرتے تے 25 فروری 2006 نوں لاہور وچ وفات پائی۔

شفقت تنویر مرزا‘ راجا رسالو‘ نجم حسین سید‘ مقصود ثاقب‘ مشتاق صوفی‘ اقبال قیصر‘ زبیر احمد‘ الیاس گھمن‘ اکرم وڑائچ تے جمیل احمد پال ایدوں پہلاں پنجابی ادب وچ اپنا ناں بنا چکے سن۔ ایہ سارے باقاعدگی نال روزوار ”سجن“ نوں ویلا دیندے سن جد کہ کارکناں دی اک وڈی تعداد نویں سی جو باقاعدگی نال دفتر آوندے تے کم کردے۔ کجھ تے رہندے وی دفتر وچ ای سن۔ آخری دور وچ قیصر نذیر خاور ایہدے ڈپٹی منیجنگ ایڈیٹر رہے۔

”سجن“ دا پہلا شمارا 3 فروری 1989 نوں ساہمنے آیا۔

سجن اخبار دی ہیئت: سجن 4 صفحے دا اخبار سی جہدا سایز اوس زمانے دے عام اخباراں مطابق 23x33/2 سی۔ پہلا صفحا قومی تے قومانتری خبراں لئی وقف سی۔ دُوجے صفحے اُتے اداریا تے ہور مضمون ہوندے سن۔ تیجے صفحے اُتے نکے شہراں دیاں خبراں ہوندیاں سن جد کہ کجھ چر بعد ادھے صفحے اُتے (چار کالماں وچ) مختلف ”پرت“ چھاپے جاندے سن۔ جہناں وچ عورتاں‘ بالاں‘ ادب تے ہور موضوعات بارے لکھتاں ہوندیاں سن۔ چوتھا صفحا وی خبراں لئی وقف سی۔

”سجن“دا میک اپ اردو اخباراں دے رائج میک اپ توں مختلف سی۔ ایہنوں انگریزی اخباراں ورگا رنگ دین دا جتن کیتا گیا۔ ایہدے وچ نہ تے ریورس (کالی پٹی وچ چِٹی لکھائی) سرخیاں ہوندیاں سن تے نہ ای سکرین والیاں سرخیاں۔ ضمنی سرخیاں تے خبراں دے بقیے دین دا رواج وی نہیں سی۔ انگریزی اخبار وانگوں پوری خبر اِکو تھاں اُتے پوری دے دِتی جاندی سی۔ ایس پاروں پورے صفحے اُتے ودھ توں ودھ درجن ڈیڈھ درجن خبراں ای آ سکدیاں سن۔

اوس زمانے وچ کمپیوٹراجے عام نہیں سی ہویا تے سارے ای اخبار ہتھ نال لکھے جاندے سن۔ سجن وِچ 20 دے لگ بھگ کاتب ہوندے سن جہڑے پورا اخبار ہتھ نال لکھدے سن۔ ریورس سرخیاں نہ دین پاروں ”سجن“ دا باہرلا صفحا انگریزی اخباراں ورگا لگداسی پر اردو اخباراں دے مقابلے وچ پھکا پھکا لگدا سی۔

پالیسی: پالیسی دے لحاظ نال سجن دا اُلار کھبے پاسے ول سی سگوں ایہ اُلار کافی کرڑا سی۔ سجے پکھ دیاں خبراں عام کر کے نہیں سن چھاپیاں جاندیاں۔

سجن کوئی 20 مہینے نکلدا رہیا۔اگست 1990 وچ ایہ بند کر دِتا گیا۔

”سجن“ بند ہون دے اسباب

”سجن“ اخبار نکلیا تاں ایہدا بہت چنگا سواگت ہویا۔ ایہنوں ہر پاسیوں پسندیدگی ملی۔ پنجابی اخبار ایتھے اک نویں گل سی جہنے بہت سارے لوکاں نوں پنجابی زبان نال جوڑیا تے اوہناں وچ نویں رُوح پھوکی۔ ایہدا سواگت خاندان وچ ہون والے پہلے بال ورگا ہویا۔ پنجاب وچ ای نہیں‘ سندھ تے کراچی‘ پشاور وچ وی ایہدی چرچا ہوئی۔ ایہدے باوجود سجن دا سفر کامیابی دے نال نال ناکامی دا سفر وی بن گیا۔ 20 مہینے بعد ایہ بند ہویا تاں ایہدے کارکن‘ جوبغیر تنخاہ کم کردے سن‘ رو رہے سن۔ ”سجن“ دا بند ہونا پنجابی سیوکاں واسطے وڈا دھچکا وی سی تے کجھ لوکاں دا خیال سی کہ ہُن لمے چر تیکر کوئی وی پنجابی اخبار کڈھن داناں نہیں لوے گا۔ بھاویں پنجابی سیوکاں نے ایہ اندازا غلط ثابت کر دتا۔

”سجن“ بند ہون دے کجھ کارن انج نیں۔

معاشی اسباب:

.1 سجن بند ہون دا وڈا تے بنیادی کارن معاشی مسئلا سی۔ اخبار کڈھنا وڈے سرمائے دا کم اے۔ ایہنوں جاری رکھن واسطے وی وڈا سرمایا چاہیدا ہوندا اے۔ اخبار جاری رکھن لئی جہڑا سرمایا چاہیدا ہوندا اے‘ اوہ اشتہاراں دے ذریعے حاصل کیتا جاندا اے۔ ”سجن‘ دی پالیسی دی وجھا نال پنجاب سرکار نے ایہنوں کوئی اشتہار نہیں دِتا جد کہ مادری زبان بارے پنجابیاں دی روایتی بے حسی پاروں پرائیویٹ اشتہار وی بہت تھوڑے ملے۔ حیرانی دی گل تے ایہ اے کہ حسین نقی دے ذاتی تعلقات پاروں سندھ سرکار نے ”سجن‘ اخبار نوں 3کو لکھ دے پیشگی ادائیگی دے اشتہار دِتے پر پنجاب سرکار نے ولوں چپ رہی۔ حسین نقی دے اک دوست پبلک ریلیشنز دے محکمے وچ تعینات سن۔ اوہناں نے اشتہار دِتا تاں اوہناں دی چنگی بھلی کھچائی کیتی گئی جس پاروں اوہ پاسے ہو گئے۔ اوس سمے دی وزیر اعظم بے نظیر بھٹو ہوراں کجھ امداد کیتی تے پریس انفارمیشن دے محکمے نوں اشتہار دین لئی آکھیا۔ پر اک اخبار واسطے ایہ سارا کجھ بہت تھوڑا سی۔ ”سجن“ جماندرو ای معاشی مسئلیاں دا شکار ہو گیا۔

کھبے دھڑے دی پالیسی: سجن کھبے دھڑے دا ترجمان سی۔ پنجاب وچ اوس ویلے جہڑی حکومت سی‘ اوہ سجے دھڑے دی ہمدرد سی۔ سجن اپنی اِکپاسی پالیسی پاروں پنجاب سرکار دی حمایت توں محروم رہیا۔

”خالص“پنجابی زبان دی ورتوں: سجن وچ کم کرن والے کئی لوک اخبار وچ ”خالص“ پنجابی زبان ورتن دے حمایتی سن تے ورتدے وی سن۔ دنیا بھر وچ اخبار دی زبان‘ ادبی زبان نہیں ہوندی۔ اخباری زبان اوہ ہوندی اے جہڑی گلیاں بازاراں دی زبان ہووے۔ ایہ مخلوط تے ملاوٹی زبان ہوندی اے۔ ”سجن“وچ ورتی جا رہی زبان شہری لوکاں نوں بہت مشکل لگدی سی۔ ایہ مشکل زبان وی سجن دیمقبولیت دی راہ وچ روک بن گئی۔

قیمت ودھائی جانی: مالی مشکلات پاروں سجن دا مل کجھ چر بعد اِک رُپئے توں ودھا کے اک دم دو رُپئے کر دِتا گیا۔ ایہ گل وی سجن دے حق وچ نقصان دہ ثابت ہوئی۔بعدوں قیمت گھٹائی گئی پر ایہدا کوئی فایدا نہ ہو سکیا۔

پنجابیاں دی روایتی بے حسی: اپنی زبان دی ناقدری تے ایہدے بارے بے حسی دا رویّا اصل چیز اے جہنے روزوار ”سجن“ نوں بِن موت مار دِتا۔ اخبار واسطے ضروری ہوندا اے کہ اوہ لوکائی دا دھیان اپنے ول کھچے۔ پنجابیاں نوں اپنی زبان وچ کوئی کشش محسوس نہیں ہوندی تے اوہناں نے ایہدے عظیم کلاسیکی ادب نوں‘ جہنوں ساری دنیا مَندی اے‘ اکھوں اولھے کر چھڈیا اے۔ ایہو جہی قوم کولوں اک اخباردی سرپرستی دی توقع وی نہیں کیتی جا سکدی۔

سجن دے اثرات

اُپرلے سارے معاملیاں دے باوجود ”سجن“ پاکستان اندر روزوار پنجابی صحافت دا پہلا نمونا سی۔ ایہ اک بھرواں اخبار سی۔ ایہنے ایہ سوچ ختم کیتی کہ پنجابی وچ اخبار نہیں نکل سکدا یاں پنجابی وچ سنجیدا گل نہیں ہو سکدی۔

”سجن“ نے پنجابی وچ سنجیدا موضوعاں اُتے لکھن دی روایت نوں اگے ودھایا۔ کارکن صحافیاں دی اک کھیپ تیار کیتی۔ ایہناں وچ بہت سارے کارکن بعدوں اردو تے انگریزی اخباراں وچ وی گئے۔ سبھ توں ودھ کے ایہ کہ ”سجن“ توں رہنمائی تے ہلاشیری لیندے ہویاں ہور لوکاں نے وی بعدوں پنجابی اخبار کڈھن دا تجربا کیتا۔ اج جے اِکا دُکا پنجابی اخبار نظر آوندے نیں تاں ایہناں دا موڈھی ”سجن“ ای اے۔

روزوار ”بھلیکھا“ لاہور

”بھلیکھا“ دا لفظ عام کر کے منفی معنیاں وچ ورتیا جانداا اے پر پنجابی محاورے مطابق ”بھلیکھا کڈھنا“ مثبت معنے وچ آوندا اے تے ایہو ایس ناں دا جواز اے۔ ”بھلیکھا“ پنجابی دا اوہ روزوار اے جہنے لہندے پنجاب وچ سبھ تو ں لمی عمر پائی تے اجے تیکر نکل رہیا اے۔ ایہدے چیف ایڈیٹر تے مالک مدثر اقبال بٹ نیں۔

مدثر اقبال بٹ‘ اِک تعارف:

مدثر اقبال بٹ دا تعلق پچھوں ضلع گوجرانوالا نال اے۔ آپ 21 اگست 1955نوں گوجرانوالا دے قصبے احمد نگر وچ پیدا ہوئے۔ سرکاری کاغذاں وچ تاریخ پیدایش ہور لکھی ہوئی اے۔ آپ دے والد حکیم سن تے آپ اپنے والد دے اکلوتے پتر سن جد کہ آپ دی اک اکلوتی بھین وی نیں۔ مدثر اقبال بٹ نے ابتدائی تعلیم گورنمنٹ ہائی سکول احمد نگر توں حاصل کیتی۔ میٹرک دے بعد ای لاہور دے مختلف اردو اخباراں دی ناما نگاری شروع کیتی جہناں وچ روزوار ”نوائے وقت“ ذکر جوگ اے۔ ہفتاوار ”چٹان“ وچ وی کالم لکھے۔ اوہناں نوں اردو دے شعلا بیان پرچاکار شورش کاشمیری دی صحبت وچ رہن دا شرف وی ملیا۔ مدثر بٹ ہوراں دا پہلا ویاہ 1983 وچ ہویا۔ اوہ 1987 وچ لاہور آ گئے۔ کجھ چر ”مشرق“ تے ”نوائے وقت“ ورگے اردو اخباراں وچ نوکری کردے رہے۔

لاہور آ کے مدثر اقبال بٹ ہوراں اردو مہیناوار ”سونیا“، ہفتاوار ”پوسٹ مارٹم“ تے پنجابی پندرھوار ”بھلیکھا“ دے ڈیکلریشن لئے۔ ”بھلیکھا“ 1993وچ ہفتاوار رسالے وجوں شروع ہویا۔ اپنے کھڑکدار لہجے پاروں اوہ چھیتی ای جانے پچھانے پرچاکار بن گئے۔ مہیناوار ”سونیا“ سوسایٹی میگزین سی جہڑا چھیتی ای بند ہو گیا جد کہ باقی دو پرچے جاری نیں۔ بعدوں اوہناں نے اپنے بھانجے عاطف ریحان بٹ دی ایڈیٹر شپ وچ مہیناوار ”ناگ منی“ وی جاری کیتا۔ کجھ چر لئی پنجابی دا دُپہریا اخبار ”پنجابی“ وی جاری کیتا گیا۔

”بھلیکھا“ روزوار بنن دی راہ اُتے

”بھلیکھا“ پہلاں مہیناوار دے طور اُتے ساہمنے آیا جہڑا بعدوں پندرھوار تے فیر ہفتاوار ہو گیا تے فیرایہنوں روزنامے دا رُوپ دِتا گیا۔ ایہ اوہ زمانا سی جدوں روزوار ”سجن“ نوں دم توڑیاں کئی سال ہو چکے سن تے سمجھیا جاندا سی کہ ہُن کوئی بندا پنجابی اخبار کڈھن دی جرئت نہیں کرے گا پر دُوجی وار روزوار کڈھن دی ہمت مدثر اقبال بٹ نے کر وکھائی۔

روزوار ”بھلیکھا“ دا پہلا شمارا 1997 وچ پہلی رمضان والے دن ساہمنے آیا‘ ایہ 6 صفحے دا اخبار سی۔ صفحا نمبر 3تے 4 ادارتی لکھتاں لئی وقف سن جد کہ باقی صفحے خبراں لئی۔ ادارتی صفحیاں دی ذمے واری جمیل احمد پال دے سپرد جد کہ خبراں دے صفحے اکرم شیخ دی ذمے واری سن۔ اکرم شیخ چنگے شاعر تے سیاسی تجزیا نگار ہون دے نال نال تجربا کار صحافی وی نیں۔ خبراں لئی مختلف ایجنسیاں دِیاں خدمات وی لئیاں گئیاں جد کہ مختلف شہراں وچ ناما نگار وی مقرر کیتے گئے۔ روزوار ”بھلیکھا“ پہلا پنجابی اخبار اے جہنے کمپیوٹر کمپوزنگ دی ورتوں کیتی۔ ایس اخبار نے ”سجن“ وانگوں وکھرا انداز نہیں اپنایا سگوں اردو اخباراں والا عوامی میک اپ اختیار کیتا۔ ایہدے وچ ریورسReverse سرخیاں وی لگدیاں سن تے دُوروں ویکھ کے ”بھلیکھا“ تے کسے اردو اخبار وچ فرق نہیں سی کیتا جا سکدا۔ا یس اخبار نے شروع دے تن چار ہفتے چھٹی والے دن 8 صفحے دا میگزین وی دِتا۔

پنجابی اخباراں دا سبھ توں وڈا مسئلا معاش ہوندا اے کیوں جے اشتہار بہت تھوڑے ملدے نیں تے سرکاری سرپرستی وی نہیں ہوندی۔ مدثر اقبال بٹ ایس معاملے وچ کجھ کامیاب رہے تے ”بھلیکھا“ اپنا خرچا چلاندا رہیا۔ 20 سال دے لگ بھگ عمر وچ ایس اخبار نے کئی اُتار چڑھاء ویکھے نیں۔ مالی وسایل دی کمی پاروں لمے چر تک ایہ اخبار 6 دی بجائے4 صفحے دا وی نکلدا رہیا اے۔2016 وچ ایہنوں 8 صفحے دا اخبار بنایا گیا۔

”سجن“ دے اُلٹ ”بھلیکھا“ نے ٹھیٹھ زبان دی ورتوں نہیں کیتی۔ ایہدے کارکن ایس گل دے قایل سن کہ اخبار دی زبان بہت اسان ہونی چاہیدی اے جہڑی ہر بندے دی سمجھ وچ آ جاوے۔ ایس لئی ”بھلیکھا“ وچ عام شہری پنجابی لکھی گئی۔ ایہ زبان اوہی اے جہڑی دو چار لفظاں دے فرق نال اردو پڑھن والے وی سمجھ لیندے نیں تے مفہوم وچ کوئی دقت نہیں ہوندی۔

روزوار بھلیکھا‘ اج کل: اج کل ایہ اخبار نسبتن بہتر حالات وچ اے تے 8 صفحے دا اخبار بن کے نکل رہیا اے جہدے وچ رنگین ایڈیشن وی شامل ہوندا اے۔ البتا معیار پکھوں ایس اخبار اُتے سوال اٹھائے جاندے نیں۔ پنجابی اخبار دا اک کم پنجابی پڑھن والے دی تربیت کرنا وی اے جہڑی نہیں کیتی جا رہی۔ اصلوں ایہ کم وڈی اشاعت نال ای کیتا جا سکدا اے جہڑی اجے ممکن نہیں۔ پنجابی پرچاکاری اپنا وجود قایم رکھن لئی ہتھ پیر مار رہی اے تے اجے ایہدے کولوں کسے لمے چوڑے کردار دی توقع کیتی وی نہیں جا سکدی۔

روزوار ”خبراں“

پاکستان اندر پنجابی زبان دا تیجا اخبار ”خبراں“ اے۔ ایہ ضیاء شاہد نے شروع کیتا جو اردو پرچاکاری دے حوالے نال اک جانیا پچھانیا ناں اے۔ ”خبراں“ اک وڈے ادارے ولوں شروع کیتا گیا اخبار سی جہدے وسایل زیادا سن۔ ایہ کلم کلا اخبار سی جہڑا اِکو ویلے تن شہراں توں شروع کیتا گیا تے رنگین چھپائی نال ایہدا آغاز ہویا۔

ضیاء شاہد‘ اک تعارف

ضیا شاہددا پرچاکاری تجربا کوئی ادھ صدی اُتے کھلریا ہویا اے۔ اردو پرچاکاری وچ جنے تجربے اوہناں نے کیتے نیں، کسے ہور پرچاکار نے نہیں کیتے۔ اوہناں دا جنم 4 جنوری 1945 نوں شکارپور (سندھ) وچ ہویا جتھے اوہناں دے والد ملازمت دے سلسلے وچ رہندے پئے سن۔ والد دی وفات دے بعد باقی گھر والیاں نال ضیاء شاہد جدی شہر جالندھر چلے گئے۔ پر 1947 وچ اک واری فیر ہجرت کر کے پاکستان آونا پیا۔ مہاجر کیمپاں وچ کجھ دن گزار کے اوہناں دا پروار ہارون آباد (بہاولنگر) آ گیا۔ ضیاء شاہد نے گورنمنٹ ہائی سکول ملتان توں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ انٹرمیڈیٹ انٹر کالج گلبرگ، لاہور توں کرن مگروں اوہناں نے پنجاب یونیورسٹی وچ بی اے آنرز وچ داخلا لیا تے بعدوں عربی تے اردو وچ ایم اے کیتے۔ اوہناں نے تعلیم دے زمانے وچ ای عملی پرچاکاری وچ قدم رکھ دتا سی۔ ”تسنیم“ تے ”حالات“ اخباراں وچ کم کردے رہے۔ اوہناں نے 1964 وچ ”اردو ڈائجسٹ“ وچ ملازمت شروع کیتی تے 7سال اوتھے رہے‘ ڈائجسٹ وچ اوریجنل لکھن دے نال نال اوہناں نے بہت سارے ترجمے وی کیتے۔ 1970 دے الیکشن توں کجھ پہلاں ”کہانی“ دے ناں نال اپنا پرچا شروع کیتا۔ ایس دوران ملک ٹٹ گیا، نویں حکومت نوں ضیاء شاہد دے خیالات وارا نہیں سن کھاندے جس پاروں 1973-74 وچ اوہناں نوں ست مہینے جیل وی رہناپیا۔ 1978 وچ ضیاء شاہد نے اپنا ہفتاوار ”صحافت“ دے ناں نال شروع کیتا جہڑا 3 سال نکلدا رہیا۔ اوہدی ہفتاوار اشاعت 64 ہزار تیکر اپڑ گئی جو اِک وڈی اشاعت سی۔ جدوں فوجی آمر ضیاء الحق دے دور وچ سنسر شپ لگی تاں اوہناں نے ایہ پرچا بند کر دِتا تے ”نوائے وقت“ اخبار وچ ملازمت شروع کر لئی۔ اوتھے اوہناں نے دو واراں وچ کل 9 سال ملازمت کیتی۔ 1981 وچ لاہور توں ”جنگ“ اخبار شروع ہویا تاں ضیاء شاہد اوہدے نال جڑ گئے تے مختلف حیثیت وچ کم کردے رہے۔

ضیاء شاہد نے 1989 وچ اکبر علی بھٹی نال رل کے ”پاکستان“ دے ناں نال اخبار کڈھیا۔ چھیتی ای ایہ اخبار اک لکھ اشاعت دی حد پار کر گیا۔ اکبر علی بھٹی کاروباری بندے سن تے اوہناں دا بنیادی شعبا پرچاکاری نہیں سی‘ اوہناں نال اختلاف دے بعد ضیاء شاہد نے اک پبلک لمیٹڈ کمپنی قایم کر کے اوہدے سرمائے نال ”خبریں“ دے ناں نال 1992 وچ اردو روزناما کڈھیاتے ایہدی کامیابی لئی دن رات اِک کیتے۔ ایس کمپنی وچ 6 کروڑ دا سرمایا کمپنی ولوں جد کہ اینے ای پیسے بینک کولوں قرض لے کے کل 12 کروڑ رُپئے سرمائے نال اخبار شروع کیتا گیا سی۔ ایہ اخبار لاہور تے اسلام آباد توں شروع کیتا گیا تے چھیتی ای ملتان توں وی ایہدا نکالا ہون لگ پیا۔ اج کل پشاور، کراچی تے سکھر توں وی ایہ اخبار نکل رہیا اے۔

سندھ وچ بچپن دا کجھ ویلا گزارن پاروں ضیاء شاہد نے سندھی لوکائی نال اپنی محبت دے اظہار لئی ”خبرون“ دے نال نال اپنے ادارے توں سندھی اخبار وی کڈھیا۔ پنجابی اخبار ”خبراں“ وی ایسے ادارے توں نکلیا جد کہ اوہناں دے مرحوم سپتر عدنان شاہد نے انگریزی دا اک اخبار وی The Post دے نال کڈھیا سی جو اوہناں دی وفات پاروں بند ہو گیا۔ دُوجے پتر امتنان شاہد تے اوہناں دے سنگیاں ولوں اک ٹی وی چینل وی جاری اے۔ ضیاء شاہد نے ون سونے اخبار تے رسالے کڈھن دے بھرویں تجربے کیتے۔ اوہ اک فعال پرچاکار نیں۔ خبراں دے کال دے زمانے وچ اوہناں نے ”فورم“ راہیں خبراں بنان دا کامیاب تجربا کیتا۔ پرویز مشرف دور وچ اوہناں نوں ستاراء امتیاز توں نوازیا گیا جد کہ نواز شریف دور وچ پرچاکاراں دی تنظیم CPNE ولوں لائف اچیومنٹ ایوارڈ وی دِتا گیا۔ اوہ آل پاکستان نیوزپیرز سوسایٹی دے دو واری دو دو سال واسطے سینئر وایس پریذیڈنٹ وی رہے۔ ضیاء شاہد نے بہت ساریاں کتاباں تے پمفلٹ وی لکھے جہڑے زیادا تر سیاسی نیں۔ ”خبریں“ وچوں اوہناں دے

کالماں دی چون ”جمعہ خیر“ دے ناں نال کتابی رُوپ وچ چھپ چکی اے جد کہ قائد اعظم دی زندگی بارے 360واقعات بارے اک بھرویں کتاب وی آئی اے۔ سوائے ”خبراں“ اخبار دے، ضیاء شاہد دا زیادا تر کم اردو وچ اے۔

پنجابی اخبار ”خبراں“ توں پہلاں اردو روزوار”خبریں“ وچ 2002 وچ پنجابی صفحا شروع کیتا گیا جہدے انچارج کہانیکار حسین شاد ہوری ہوندے سن۔ بعدوں جدوں مکمل پنجابی اخبار ”خبراں“ شروع کیتا گیا تاں اوہی ایہدے پہلے ایڈیٹر بنے۔ اوہناں دے بعد جمیل احمد پال‘ کرامت علی مغل تے بیرا جی نے وارو واری ایہ ذمے واری نبھائی۔

”خبراں“ ہیئت تے انداز

خبراں دا پہلا شمارا 31مارچ 2003 نوں میدان وچ آیا۔ ایہ 6 صفحے دا اخبار سی۔تصویراں رنگین سن جد کہ اداریے والے صفحے وچ ہیٹھلاادھا صفحا روز شاعری واسطے وقف ہوندا سی جس پاروں ایہ اخبار شاعراں وچ بہت مقبول ہویا۔ ضیا شاہد اک کامیاب سیلز مین طرحاں اخبار ویچن دا فن جاندے نیں۔ اوہناں نے ویکھیا کہ پنجابی زبان پڑھن والے زیادا تر لوک شاعری پاروں پڑھدے نیں یاں فیر آپ شاعر نیں ایس لئی اوہناں دے اخبار وچ وی شاعری دا پلا بھارا رہیا۔ عام لوکاں دی پسند نوں ساہمنے رکھدے ہویاں ایس اخبار دے پہلے صفحے اُتے وی پنجابی کلاسیکی شاعری دی چون، مزاحیا قطعے تے نظماں چھپدیاں سن۔ ”خبراں“ اک مکمل اخبار سی جہڑا پالیسی پاروں بہت حد تیکر غیر جانبدار نظر آوندا سی۔ ادارے دے وسیلے چنگے بھلے سن۔ اپنا پریس تے بلڈنگ موجود سی جس پاروں ایہ رنگین چھپ رہیا سی جد کہ لاہور دے نال نال اسلام آباد تے کراچی توں وی ایہدے ایڈیشن چھپدے رہے۔ ”خبراں“ نے ویکھدے ویکھدے کافی مقبولیت حاصل کر لئی تے ضیاء شاہد داناں پنجابی پرچاکاری دے حوالے نال وی جانیا جان لگیا۔ خبراں دے تن ایڈیشناں دی کل اشاعت شروع وچ ای اٹھ ہزار تک اپڑ گئی جو پاکستان وچ پنجابی دے حوالے نال چنگی بھلی اشاعت سی۔

ضیاء شاہد ہوراں دا مزاج بہت چھیتی بدلدا اے جس پاروں ”خبراں“ وچ حسین شاد دے بعد جمیل احمد پال‘ کرامت علی مغل تے بیرا جی وارو واری ایڈیٹر وجوں ذمے واریاں نبھاندے رہے۔لگ بھگ ڈیڈھ سال نکلن دے بعد 2005وچ ایہ اخبار پہلاں ڈمی ہویا تے فیر بند ہوگیا۔ اصل وچ سوائے ضیاء شاہد دے‘ پنجابی اخبار کڈھن وچ ہور کوئی وی اوہناں دے نال نہیں سی۔ ایہ اوہناں دا ذاتی شوق سی جد کہ اوہناں دی اپنی اولاد وچوں کوئی وی ایہدے حق وچ نہیں سی سگوں ایہنوں ویلے تے پیسے دا ضیاع سمجھیا جاندا سی۔ اوہناں دے دو پتراں وچوں وڈے عدنان شاہد عین جوانی وچ اچن چیتی فوت ہو گئے‘ ضیاء شاہد آپ بیمار ہو گئے تے اخبار وچ دلچسپی لین والا کوئی وی نہ بچیا جہدے پاروں اخبار موت دا نشانا بن گیا۔

ضیا شاہد دا پنجابی اخبار کڈھن دا شوق ”خبراں“ بند ہون مگروں وی برقرار رہیا۔ اوہناں نے اپنے اردو اخبار وچ ہفتاوار پنجابی صفحا فیر توں جاری کروا دِتا۔دسمبر2016 نوں اوہناں نے مقامی ہوٹل وچ چونویں پنجابی لکھارِیاں تے کارکناں دا اک اکٹھ سدیا تے اوہناں نوں روزوار ”خبراں“ فیر توں جاری کرن دی اطلاع دِتی جو نری اطلاع ای رہی۔

روزوار ”خبراں“ دا کردار

روزوار ”خبراں“ پاکستان توں نکلن والے پنجابی اخباراں وچوں سبھ نالوں ودھ کے معیاری میک اپ رکھن والا اخبار سی۔ رنگین چھپائی نے ایہدی خوبصورتی نوں چار چن لا دِتے سن۔ ایہ اکو ویلے تن شہراں توں نکلیا تے پنجابی پڑھن والے حلقے نوں اپنے نال کامیابی نال جوڑیا۔ ایہنے پنجابی پڑھن والیاں دا اک وڈا حلقا پیدا کیتا پر ایہدی بندش پاروں ساری کیتی کرائی کھوہ کھاتے جا پئی۔2016 وچ اردو اخبار ”خبریں“ نے اک واری فیر پنجابی صفحا شروع کر دِتا اے پر اردو اخبار دے پنجابی صفحے تے پورے پنجابی اخبار وچ بڑا فرق ہوندا اے۔

روزوار ”لوکائی“ لاہور

پنجابی پرچاکاری وچ شاید ای کوئی اخبار یاں رسالا اینے تھوڑے وسیلے نال میدان وچ آیا ہووے جنا کہ روزوار ”لوکائی“۔ لوکائی دا ڈیکلریشن 2007 وچ مل گیا سی جد کہ باقاعدا اشاعت داآغاز پہلی جنوری 2011 توں ہویا۔ ایہ بنیادی طور اُتے ”ون مین شو“ اے تے ایسا شو جہدے وچ ”ون مین“ وی وکھالی نہیں دیندا۔

روزوار ”لوکائی“ دے بانی دا ناں جمیل احمد پال اے جو پہلاں توں پنجابی سیوک دے طور اُتے جانے جاندے سن تے مہیناوار ”سویر انٹرنیشنل“ نوں 1997 توں جاری کرن توں پہلاں مختلف پنجابی اخبار رسالیاں وچ کم کر چکے سن۔ اوہ اکو اِک پنجابی پرچاکار نیں جہناں نے پاکستان توں نکلن والے پہلے تن اخباراں‘ سجن‘ بھلیکھا تے خبراں وچ وی کم کیتا۔

جمیل احمد پال دا جنم لالا موسا‘ ضلع گجرات وچ 21 مارچ 1958 نوں ہویا۔ اوہناں دے والد ائرفورس وچ ملازم سن تے اوہ 9 بھین بھراواں وچوں دُوجے نمبر اُتے نیں۔ آپ دے دادا پڑھن دے بہت شوقین سن تے گھر وچ ہر قسم دِیاں کتاباں تے رسالے آوندے سن۔ والد دی ملازمت پاروں جمیل احمد پال نوں مختلف شہراں وچ رہن تے تعلیم حاصل کرن دا موقع ملیا۔ ایہناں وچوں اک شہر ڈھاکا (مشرقی پاکستان‘ اجوکا بنگلا دیش) وی اے۔ آپ نوں مُنڈیپے دے ساڈھے تن سال اوتھے رہن دا موقع ملیا۔ اوہناں دِناں وچ اوتھے بنگالی قوم پرستی دی تحریک زوراں اُتے سی۔ ایس گل نے جمیل احمد پال نوں وی پنجابی قوم پرست بنا دِتا تے عملی زندگی وچ آ کے اوہناں نے اپنی زندگی پنجابی لئی وقف کر دِتی۔ اوہناں نے 1974 وچ میٹرک پاس کرن دے بعد شاعری شروع کیتی پر چھیتی ای نثر ول آ گئے تے کہانی نوں اپنا میدان بنایا۔ ایس ویلے تیکر دو درجن دے لگ بھگ کتاباں اوہناں دے کریڈٹ اُتے نیں جہناں وچ افسانے (کہانی) سفرنامے تے ترجمے دا کم زیادا اے۔

جمیل احمدپال نے ایف اے کرن دے بعد ریلوے وچ ملازمت کر لئی۔ ایس دوران بی اے تے ایم اے پرائیویٹ طور اُتے کیتے۔ ایم اے پنجابی دے بعد اوہناں نے گورنمنٹ کالج ساہیوال توں پنجابی دے لیکچرر وجوں عملی زندگی دا آغاز کیتا۔بعدوں اردو تے سیاسیات وچ وی ایم اے کیتے تے شریف کنجاہی دیاں پنجابی خدمات بارے مقالا لکھ کے پی ایچ ڈی کیتی۔ ساہیوال تے گوجرانوالا ملازمت کرن دے بعد جولائی 1994وچ اوہناں دی پوسٹنگ ایف سی کالج لاہور ہو گئی تے جنوری 1999 وچ شالیمارکالج لاہور آ گئے۔ ایتھوں ای اگست 2018 وچ پروفیسر دے طور اُتے ریٹایر ہوئے۔

جمیل احمد پال نے 1980 وچ مہیناوار ”لہراں“ وچ اسسٹنٹ ایڈیٹر دے طور اُتے پرچاکاری دا آغاز کیتا۔ روزوار ”سجن“ نکلیا تاں اوہدے واسطے کم کردے رہے۔ بعدوں الیاس گھمن نال رل کے مہیناوار/پندرھوار ”رویل“ جاری کیتا‘ 1997 وچ اپنا مہیناوار ”سویر انٹرنیشنل“ جاری کیتا‘ ”بھلیکھا“ اخبار وچ کجھ چر ادارتی صفحے دی ایڈیٹرشپ تے کالم نگاری کیتی۔ 2004 وچ ایہو کم روزوار ”خبراں“ لئی کیتا۔

روزوار ”لوکائی…… دَکھ

سرکاری ملازم ہون پاروں جمیل احمد پال اخبار دا اجراء ذاتی طور اُتے نہیں کر سکدے سن ایس لئی ایہدا اجازت ناما نِکے بھرا اعجاز احمد پال دے ناں نال لیا گیا جو آپ ماہر تعلیم ہون دے نال نال پنجابی لکھاری تے شاعرنیں تے اوہناں دے کریڈٹ اُتے دو کتاباں نیں۔

روزوار ”لوکائی“ دا پہلاشمارا پہلی جنوری 2011 نوں ساہمنے آیا۔ ایہ چار صفحے دا اخبار اے۔ دکھ ولوں کافی حد تیکر اردو اخباراں نال رلدا ملدا اے‘ تھوڑے صفحیاں وچ وَن سَونّا مواد دین دا جتن کیتا جاندا اے۔ ایہدے پہلے صفحے اُتے قومی تے قومانتری (بین لاقوامی) خبراں ہوندیاں نیں‘ دُوجا صفحا ادارتی صفحا ہوندا اے جہنوں دو حصیاں وچ ونڈیا گیا اے۔ اُتلے ادھ وچ سجے پاسے دو کالمی اداریا تے باقی چھے کالماں وچ حالات ءِ حاضرا بارے مضمون جد کہ تھلڑے ادھے صفحے وچ مختلف معلوماتی مضمون ہوندے نیں۔ تیجا صفحا بقیے دین لئی وقف اے۔ ایس صفحے اُتے کارٹون تے اِک قطعا وی ہوندا اے جہنوں ڈاکٹر رزاق شاہدلکھدے نیں۔ کدی کدی کوئی مضمون وی نظر آ جاندا اے۔ اخبار دی زبان بہت سادا تے عام فہم اے جہڑی کسے وی پڑھن والے دی سمجھ وچ آ جاندی اے۔ ادارتی صفحے اُتے مضمون تے کالم نسبتن بہتر ہوندے نیں جہڑے پنجابی زبان غیر علمی ہون دا تاثر دُور کردے نیں۔ پنجاب تے پنجابی نال متعلق معاملات بارے لکھتاں نوں مضموناں تے اداریے وچ ترجیح دِتی جاندی اے۔

روزوار ”لوکائی دا چوتھا صفحا دو حصیاں وچ ونڈیا ہوندا اے۔ اُتلے ادھ وچ خبراں جد کہ تھلڑے ادھ نوں دو حصیاں وچ ونڈ کے ادھا حِصّا (چوتھائی صفحا)کھیڈتے ادھا حِصّا کلچر تے فلمی خبراں لئی وقف ہوندا اے۔ ایہ اخبار نیٹ اُتے وی پڑھیا جا سکدا اے۔ ایہدا پتا انج اے: www.lokaai.com

روزوار ”جھوک“

پنجابی دے مختلف لہجیاں نوں وکھری زبان متھ کے تے آپو وچ لڑا کے پنجابی لہر نوں کمزور کرن دا عمل لمے چراں توں جاری اے۔ اک انگریز لکھاری نے سندھی زبان دے چھے لہجے شمار کیتے سن جہناں وچ سریکی یاں سروکی، وچولی، لاڑی، لاسی، کچھی تے تھریلی دے ناں شامل سن۔ 1962 تیکر لفظ ”سرائیکی“ دا پنجاب وچ کدھرے وجود نہیں سی سگوں ایہ لفظ سندھی دے ای اِک لہجے واسطے ورتیا جاندا سی۔ ایسے سال ہون والی اک کانفرنس وچ طے کیتا گیا کہ پنجابی دے ریاستی، ملتانی، بہاولپوری، ڈیرے وال تے ہور لہجیاں واسطے سانجھے طور ایہ لفظ ورتیا جاوے گا۔ ایہناں لہجیاں نوں پنجابی توں نکھیڑ کے وکھری زبان متھن دا عمل ہُن کافی اگے جا چکیا اے۔ ریڈیو، ٹیلی وژن وغیرا اُتے اک گجھے تے مِتھے ہوئے مقصد پاروں وار وار ایہ لفظ دُہرا کے لوکاں دے ذہن وچ ایہ گل پکی کیتی جا رہی اے کہ سرائیکی، پنجابی توں وکھری کوئی چیز اے۔ ایس نکھیڑ دی مختلف حلقیاں ولوں اپنے اپنے مفادات پاروں حوصلا افزائی کیتی جاندی اے۔ ایس تحریک دی بنیاد پنجابی تے پنجاب توں دشمنی تے نفرت اُتے اُساری گئی اے جہدے پاروں دلیل دی بجائے جذبات نوں ساہمنے رکھیا جاندا اے۔ روزوار ”جھوک“ دا مڈھ ظہور احمد دھریجا ہوراں 11 جون 1990 نوں ملتان وچ رکھیا۔ ایہ چار صفحے دا اخبار اے جہڑا ملتان، کراچی تے خانپور توں اشاعت دا دعوا رکھدا اے۔ اخبار دی پالیسی وچ پنجاب تے پنجابی توں گریز تے اوہدے خلاف راء ہموار کرنا اے۔ چونکہ سرائیکی بنیادی طور اُتے پنجابی ای نیں، ایس لئی پنجابیاں وانگ ای، اوہناں وچ وی اپنی زبان بارے موہ دی کمی اے۔ ایس پاروں ہور پنجابی اخباراں وانگ ”جھوک“ وی محدود اشاعت تے وسیلیاں دا مالک ہون پاروں کوئی وڈا کردار نہیں کر سکیا۔

روزوار ”پنجابی زبان“

روزوار ”پنجابی زبان“ اصلوں مدثر اقبال بٹ ہوراں دے ُدپہریا پنجابی اخبار کڈھن دے شوق دا نتیجا سی۔ ایہ روزوار ”بھلیکھا“ دا ای اک پرچھاواں سمجھو۔ ڈیڈھ دو مہینے ”بھلیکھا“ اخبار دے دفتروں ای ایہدا نکالا ہوندا رہیا۔ اخبار دا عملا سارا اوہی سی، خبراں وی زیادا تر اوہی ہوندیاں سن جہناں وچ بعد دِیاں تازا خبراں شامل کر دِتیاں جاندیاں سن۔ چار صفحے دا ایہ اخبار2014 وچ نکلدا رہیاتے فیر غیر سنجیدگی دی نذر ہو کے دم توڑ گیا۔

٭٭٭٭٭