میلان کنڈیرا نے اپنی جگت دُھمی کتاب ”ناول دا فن“ وِچ عظیم چیک شاعر جان سکیسل دی اِک نظم دا حوالا دیندیاں ہویاں لکھیا اے:
"شاعر لئی لکھن دا مطلب اے اِک اجہی کندھ نوں توڑ کے کدھرے داخل ہونا، جتھے اِک غیر متغیر شے (نظم) انھیرے وِچ ڈھکی چُھپی دھری ہوندی اے۔ تے اوہ اوتھے پہلے اِی لمیرے عرصے توں موجود ہوندی اے جہنوں تواریخ اِک دن اپنی واری تے دریافت کردی اے۔ حیران کُن اَتے اچن چیت آشکاریت دی وجھا توں ”نظم“ سبھ توں پہلاں ساڈے تے اِک اکھاں چُنھیاون والی شے وانگوں اثر انداز ہوندی اے۔ ایس بارے اوس دا مزید آکھنا اے کہ شاعر دی نظر وِچ تاریخ اِک اجہی صورتِ حال اے جہڑی شاعر دی اپنی کیفیت نال مشابہِ اے: تاریخ ایجاد نہیں کردی، ایہ دریافت کردی اے۔ نویں توں نویں صورتِ حال توں …… انسان جو کُجھ ہے اَتے جو لمے چِراں توں اوس وِچ لُکیا بیٹھا ہوندااے، اوس دے کیہ امکان ہَن، تاریخ اوہناں نوں آشکار کردی اے۔“
اَج ساڈے پاسے پنجاب وِچ اِٹ پُٹیے تاں اوس تھلیوں کُوتر سو شاعر نکل آؤندے نیں۔پَر اوہناں وِچوں شاید تِن چار وِی اجہے نہیں ہَن جہناں دیاں نظماں پنجاب واسیاں نوں زبانی یاد ہوون یاں فیر جِہڑے لوکائی دے من بھاوک شاعر ہوون۔ اِک پنجابی ہوون دے ناتے سانوں اجوکے پنجابی شاعراں، سیوکاں تے لکھاریاں نال لکھ شکوے شکایتاں اَتے ہِرکھ اُلاہمے ہوسکدے نیں۔پر اَج پنجابی سیوا اَتے شاعری دے ناں تے جس طرحاں مَناں ٹناں دے حساب نال نت آئے دن رَدی چھپ رہی اے، اوس وِچ ودھیا شاعری دی پچھان کرنی پنجابی سُلیکھ دے سُچل پریمیاں لئی بہت اوکھی ہوگئی اے۔ شاید ایسے کارن ساڈے کئی نام نہاد سوجھوان، سرکڈھ پنجابی پارکھ وِی پنجابی شاعری بارے گل بات کرن توں جھجکدے یاں سَنگدے نیں۔ سگوں اوہ تے نویں پنجابی شاعری بارے گل کتھ کرن نوں ویلے دا ضیاع سمجھدے نیں۔ شاید ایسے پاروں اوہ نویں پنجابی شاعری دا مُونہ متھا بنا سنوار کے پیش کرن توں انکاری ہَن۔تے اوہناں دیاں ایہناں مہربانیاں تے سطحی کارناں پاروں اِی اَج اسیں اجوکی پنجابی شاعری دے نرول مونہ مہاندرے نوں نتار کے پیش کرن وِچ ناکام ہاں۔
اج پنجاب وچ کدھرے وی کوئی پبلشرنویں پنجابی شاعری دی نویکلی چون کرکے اوس نوں چھاپن تے راضی نہیں نیں۔ ایس وچالے جیکر اِک دو پوتھیاں چھپیاں وِی ہَن تے اوہناں وچ وی ترتیب کار دی ذاتی پسند ناپسند نوں زیادا ترجیح دِتی گئی اے۔ تے ایس سبھ کاسے دوران پنجابی شاعری دی تنقید بارے گل کرنا، ہور وی کڈھبا اَتے کسوتا جہیا لگدااے۔ ایس ساری واپری دیاں اُنج تے کئی بنیادی وجھاں پیش کیتیاں جاسکدیاں نیں جویں: ساڈے پاسے پنجاب وِچ پنجابی زبان نوں سرکاری پدھر اُتے سکولاں کالجاں وِچ نہیں پڑھایا جاندا، ایس لئی پنجابی زبان تے ادب دی ترقی داسوال اِی پیدا نہیں ہوندا۔
سن سنتالی دی خونی وَنڈ مگروں پاکستان والے پاسے پنجاب وِچ کسے وڈی سیاسی، ادبی یاں سماج سدھار اگانہ وَدھوتحریک نے زور نہیں پھڑیا، ایس لئی ساڈے وِچ قومیت دا جذبا نہیں اُبھر سکیا...
پنجاب دے زیادا تر لکھن والے اُردو وِچ لِکھنا پڑھناپسند کردے نیں۔ایس لئی ساڈے سبھ اخبار، رسالے تے سرکاری حکم نامے، نصابی کتاباں اُردو زبان تے ادب دے فروغ دی گل تے کردیاں نیں، پر پنجابی زبان نوں ہمیش پینڈو، اَن پڑھ تے جاہلاں دی زبان بناکے پیش کیتا جاندااے۔
شاید ایہ تے اجہے ہور انیک ترلیاں اَتے مڈھلے کارناں پاروں اجوکی پنجابی شاعری دے کُجھ سرکڈھ نقاد،ودوان، سوجھوان…… شاعری لئی ہیئت(فارم) نوں بہت اُچیچتا دا حامل قرار دیندے نیں۔ ایس وچ کُجھ اوہ لکھاری وی شامل ہَن جہڑے شاعری لئی خیال تے نظریے دے حامی وِکھالی دیندے نیں۔اوہناں وِچ کُجھ اجہے وِی ہَن جہڑے ایہناں دوہاں گلاں توں ہٹ کے صرف تے صرف شاعر دی آکھی ہوئی گل نوں اہمیت دیندے نیں۔ ساڈی جاچے ایس اخیری لڑی دے لوک اُکا اِی نہ ہوون دے برابر نیں۔
داغستان دی اک کہاوت اے:
”ہیئت اِی سبھ کُجھ نہیں۔ اِک ماہی گیر جہنے اپنی ساری زندگی سمندر کول بِتائی، کُجھ دِناں لئی جنگل وِچ رہیا۔ اوتھے اوہدی نظر اِک دمکوڑے تے پئی۔ اوہ سمجھیا کہ ایہ مچھلی دے انڈے نیں۔ اِنجے اِی پہاڑاں وِچ رہن والے اِک بندے نوں جدوں مچھلی دے انڈیاں دا ڈھیر وِکھایا گیا‘ تے اوہ ایہ سمجھیا کہ ایہ کوئی دمکوڑا اے۔“
ایس توں ظاہر ہوندا اے پئی لٹریچر وچ ہیئت ای سبھ کجھ نہیں... پر سمے دی گل توں اکھر توڑن والے ساڈے اجوکے ہرمن پیارے سرکڈھ پنجابی شاعر ہیئت نوں ای سبھ کجھ منی بیٹھے نیں. تے دوجے پاسے اوہ آون والے ویلے وِچ کسے سوجھوان پنجابی نقاد توں اپنے روشن بھوِکھ دیاں آساں لائی بیٹھے نیں۔
خیر…… اج نہیں تے کل، کوئی نہ کوئی پنجابی نقاد اوہناں دیاں لکھتاں دی اہمیت اجاگر کرن لئی اپنی قلم دی نوک نوں کاغذ دے سینے اُتے کدی نہ کدی رگڑے گا تے سہی، اَتے ساڈی جاچے یقینن اوہ دن ہُن بہتی دوروِی نہیں۔...
اج اسیں کِنے اِی سُرتی، نویکلے تے سرکڈھ پنجابی شاعراں نوں اُکا اِی بھُلی وِسری بیٹھے ہاں! جویں: شارب، راشد حسن رانا، احمد سلیم، اقبال صلاح الدین، نادرجاجوی،رفاقت حسین ممتاز، سیدتنویر بخاری تے ہور کئی اہم پنجابی سُپترپیارے جہناں نے اپنی اپنی رَت پیا کے پنجابی شاعری دے بوٹے نوں نہ صرف ہریاں تے نرویاں رکھیا سگوں اوس دی خوب آبیاری وی کیتی۔ اج اسیں اوہناں نوں اُکا اِی وساری بیٹھے آں۔ اوہناں وچوں جے دو چار ناؤں ساڈے چیتے وِچ محفوظ وی نیں تے اوہ وی ایس کارن کہ اوہناں دی اک اک نظم یاں غزل کسے نہ کسے طرحاں اجوکے پنجابی پڑھیاراں دے وکھ وکھ جماعتاں دے نصاب دیاں نصابی ضرورتاں نوں پوریاں کرن ماریوں اجوکے پنجابی دے سلیبس داحصانیں۔ساڈیاں ادبی جتھا بندیاں، ذاتی پسند، ناپسند اَتے نجی لوڑاں تھوڑاں نے پنجابی دے کِنّے اِی سُچل شاعراں تے لکھاریاں نوں اِنج اکھوں پروکھے کیتا ہویا اے جویں اوہناں داناؤں یاں وجود، دُنیا دے جزیرے دی تواریخ وِچ کدے کدھرے ہے اِی نہیں سی۔
