پنجابی زبان دی ونڈ کاری۔۔۔

پنجابی زبان دی ونڈکاری……

جمیل احمد پال

پنجابی زبان دے اِک سیوک اپنی لکھت وچ دسدے نیں کہ ”پنجابی زبان نوں مختلف لہجیاں وچ ونڈن دا عمل 1960 دے لگ بھگ شروع ہویا“۔

اوہناں دی گل ٹھیک ہو کے وی کسے حد تیکر وضاحت منگدی اے۔ اصلوں پنجابی زبان نوں ونڈن تے ٹوٹے کرن دا عمل ایدوں بہت پہلاں شروع ہو گیا سی۔ البتا 1960 دے بعد ایہنوں اک ”مفید عمل“ جان کے ایہدے وچ تیزی لیاندی گئی تے ویلے دے نال نال ایہدے وچ وادھا ہوندا لگا گیا جہڑا اج دی صورتحال تیکر اپڑ گیا اے۔

پنجاب اُتے انگریزی دور دی شروعات دے بعد جدوں کجھ اَمی جمی ہوئی تاں انگریزاں نے اوہناں اصلاحواں ول دھیان دتا جہڑیاں اوہدے لئی مفید ثابت ہو سکدیاں سن۔ ایہناں وچ ریلوے‘ سڑکاں‘ نہراں دے نال نال اپنا سکولی یاں تعلیمی نظام قایم کرنا وی سی۔ لارڈ میکالے تے اوہدے وچاراں بارے بہت کجھ لکھیا گیا اے پر ایس پاسے کسے دا دھیان نہیں گیا کہ اوہدے واسطے ہور راہ کیہ سی؟ انگریز مقامی لوکاں نوں تعلیم دین نہیں سی آیا۔ اوہنوں اپنے مطلب لئی مفید بندے تیار کرن واسطے جہڑا نظام چاہیدا سی‘ اوہ اوہی ہو سکدا سی جہڑا لارڈ میکالے نے تیار کیتا۔ تے حقیقت وچ اوہ نظام انگریز واسطے فایدے مند وی رہیا۔ البتا تعلیم عام ہون نال جدوں لوکاں وچ شعور ودھیا تاں سیاسی سوچ وی عام ہوئی جہدے پاروں بدلیائی دا عمل وی شروع ہوگیا۔

انگریز دے تعلیمی نظام وچ باقی علاقیاں اندر مقامی زباناں نوں ای تعلیم مادھیم بنایا گیا البتا پنجاب اندر صورتحال مختلف رہی۔ کیوں مختلف رہی؟ ایہدے بارے ویروک گل کرن دی ایتھے گنجایش نہیں۔ ایہ وی حقیقت اے کہ جدوں انگریز نے پنجاب اندر ”ہندستانی“ لاگوکیتی تاں ایہدا ردء عمل وی کافی شدید ہویا۔ کئی شہراں وچ وکھالے وی ہوئے تے ایس نویں زبان نوں پڑھن توں انکار وی کیتا گیا۔ کجھ تعلیم ماہراں نے انگریز سرکار نوں چٹھیاں وی لکھیا۔ ایہدے جواب وچ اردو دے حمایتیاں نے پنجابی اُتے الزام وی لائے۔ انیہویں صدی دی انتلی چوتھائی وچ ایہ کشمکش عروج اُتے اپڑی ہوئی سی۔ ”ہندستانی“ (اودوں اردو نوں ایسے ناں نال جانیا جاندا سی) دے حمایتیاں نے پنجابی اُتے جتھے ہور بہت سارے نامعقول الزام لائے‘ اوہناں وچوں اک ایہ وی سی کہ ”ایہ زبان تھوڑے تھوڑے علاقے دے بعد بدل جاندی اے تے ایہدا کوئی معیاری لہجا موجود نہیں“

یقینن ایہ گل دنیا دی ہر زبان بارے آکھی جا سکدی اے پر چونکہ ایہدے مگر بدنیتی شامل سی‘ ایس لئی انگریز نے وی ایس الزام نوں کسے حد تیکر وزن دِتا۔

جارج گریر سن نے ایسے اُساری نوں ہور اگے ودھایا۔ اوہ سوائے کشمیری دے‘ ہور کسے ہندستانی زبان دا جانو نہیں سی پر ”لنگوسٹک سروے آف انڈیا“ وچ اوہنے پنجابی نوں دو لہجیاں وچ ونڈ دتا۔ مشرقی تے مغربی پنجابی یاں لہندا۔ پٹواریاں دے ذمے لائے لفظ کتھے کرن دی نوکری پاروں اوہنوں جہڑا تے جویں دا مواد ملیا‘ اوہنے اوہدے اتے اپنی ”تحقیق“ دی بنیاد رکھی۔

اردو اخباراں نے پنجاب وچ جڑاں پھڑنیاں شروع کیتیاں تاں اوہناں نوں وی مقامی زبان کولوں خطرا محسوس ہویا۔ ایہدے پاروں اوہناں نے بہانے بہانے پنجابی زبان وچ کیڑے پانے شروع کر دتے۔ 1907 وچ جدوں پنجاب یونیورسٹی دے بنگالی وایس چانسلر پرتول چندر چیٹرجی نے پنجابیاں نوں اپنی زبان ورتن دا مشورا دتا تاں ایس کاواں رؤلی وچ وادھا ہو گیا۔ ”پیسا اخبار“ کئی مہینے تیکر پنجابی دے خلاف مضمون‘ کالم‘ چٹھیاں تے ہور لکھتاں چھاپدا رہیا۔ ایہناں وچوں بہت ساریاں فرضی سن۔ ایہناں لکھتاں وچ پنجابی اُتے بہت سارے الزام لائے گئے جہناں دے نال نال ایس پرانے الزام دی دُہرائی وی بار بار کیتی جاندی رہی کہ پنجابی زبان دے بہت سارے انداز نیں تے کوئی اک معیاری لہجا موجود نہیں۔

چیتے رہوے کہ انگریزاں دے آون توں بہت پہلاں بابا فرید‘ شاہ حسین‘ سلطان باہو‘ بلھے شاہ‘ وارث شاہ‘ ہاشم شاہ‘ لطف علی بہاولپوری تے ہور بہت سارے شاعر پنجابی دا اک معیاری لہجا بنا چکے سن۔ انگریزی دور وچ غلام رسول عالمپوری‘ خواجا غلام فرید‘ میاں محمد بخش تے ہور شاعراں نے ایسے لہجے نوں ہور اگے ودھایا پر الزام لان والیاں نے جان بجھ کے ایس وڈی حقیقت نوں اکھوں پروکھے کر چھڈیا۔ ”پیسا اخبار“ نے ویہویں صدی دی پہلی چوتھائی تیکر پنجابیاں دے ذہناں وچ ایہ گل بھر چھڈی سی کہ اوہناں دی زبان وچ کئی لہجے نیں۔ پنجابی وی ایس گل اُتے فخر کرن لگ پئے سن کہ اوہناں دی زبان دا لہجا ہر 12 کوہ اُتے بدل جاندا اے۔ بعض واری ایس اکھان وچ بارھاں کوہ دی بجائے 20 میل دے لفظ وی ورتے جاندے سن۔

پنجابی زبان دے اک سیوک شاعر پنجابی زبان بارے اپنی نظم وچ فرماندے نیں:

بھاویں لکھ چھپاؤ‘ فیر وی لہجا دسدا رہندا

کہڑے شہر دا ہے ایہ واسی‘ کہڑا پنڈ گراں

جہڑی چیز دنیا دی ہر زبان وچ ملدی اے‘ پنجابیاں نے اوس چیز نوں زیادا ای محسوس کردے ہویاں اپنی زبان نال مخصوص کر لیا تے کدی ایہدے اُتے شرمندگی تے کدی فخر محسوس کرن لگ پئے۔

ہُن آونے آں ونڈ دے بعد دی صورتحال اُتے……

ونڈ دے بعد پنجابی دی صورتحال اوہی سی جو امریکا دی دریافت دے بعد ریڈانڈین لوکاں دی ہوئی۔ پنجابی لئی لکھن پڑھن تے ایہنوں سنجیدا زبان وجوں ورتن والے سِکھ‘ بھارت نوں نسا دِتے گئے۔ لہندے پنجاب اندر بڑھکاں ماریاں گئیاں کہ ”پنجابی سکھاں دی زبان اے جو ایتھوں کڈھ دِتے گئے نیں‘ ہُن ایتھے پنجابی کوئی نہ بولے“ ایہ بڑھک وی اوہناں پنجابیاں نے ماری‘ جو اپنے گھراں وچ اردو بولن داچلن پارہے سن۔ (ایہدے بارے ویروک مضمون‘ کدی وکھرا) پنجابیاں نوں پنجابی زبان توں دُور کرن لئی اک واری فیر اوہی گدھی گیڑا شروع کیتا گیا تے پرانے الزاماں دی دُہرائی دا عمل شروع ہویا۔ ایہدے وچ اردو بولیندڑاں دے نال نال اوہ پنجابی وی شامل سن جہڑے اردو رسالے کڈھدے سن تے اردو لکھاری وجوں مَنّے جاندے سن۔ ایہناں وچ میاں بشیر احمد دا رسالا ”ہمایوں“ تے صلاح الدین احمد دا ”ادبی دنیا“ ذکر جوگ نیں۔

اسیں پنجابی زبان تے پنجابیاں دی گل کر رہے ساں۔ 1947 وچ بنن والے دیس وچ پنجاب نوں ونڈ دا صدما سہنا پیا۔ ونڈیا تے بنگال وی گیا سی پر بنگال وچ بنگالی زبان دی ونڈ نہیں ہوئی۔ ایہدی وجھا ایہ کہ رسم الخط سانجھا سی۔ جرمنی‘ کوریا تے ویت نام وی ونڈے جان دے باوجود ذہنی طور اُتے اکو رہے کیوں جے دوہاں حصیاں وچ رسم لخط اِکو پرچلت سی۔ پنجاب وچ تاں دیس دی ونڈ دے نال زبان وی ونڈی گئی۔ جنا چر سکھ ایتھے سن‘ گرمکھی کتاباں لاہور تے لہندے پنجاب وچ عام چھپدیاں سن۔ سکھ گئے تے نال لپی وی لے گئے۔ ساڈے کھاتے شاہ مکھی رہ گئی جہنوں ”اردو رسم لخط“ آکھیا جان لگ پیا سی۔ لہندے پنجاب اندر پنجابی دا کوئی وی رسالا نہیں سی نکلدا۔ ایہ عمل چار سال بعد شروع ہویا۔ پرانے انداز دے قصے تے داستاناں چھپ رہیاں سن پر ایہ ویلیوں بعد (آؤٹ آف ڈیٹ)ہو چکیاں سن۔ سنجیدا ادبی کتاب اودوں سالاں بعد ای چھپدی سی۔ پنجابی زبان دی ایہ کمزورحالت ویکھ کے دُوتی بغلاں وجاندے سن۔ اوس سمے بابائے اردو نے اعلان کیتا ”ایک دن آئے گا کہ اہل پنجاب کی زبان اردو ہو گی“ اوس سمے نویں جوش نال پنجاب نوں اردواون لئی سازش دے تانے بانے بنن دا کم شروع ہویا۔

بنگالی اپنی زبان لئی جوجھ رہے سن۔ اوہناں نے اردو دی شاہ دولائی ٹوپی پان توں انکار کر دتا۔ فیر 1956 دے دستور وچ اوہناں نے اپنی زبان دا حق منوا وی لیا۔1958 وچ ایوب خان دی فوجی سرکار آئی تاں نویں گھوڑی دے دن وکھان وانگوں اوہناں نے دو سال بعد سندھ اندر سندھی نوں ختم کرن دا جتن کیتا۔ سندھ دا بچّا بچّا ایہدے خلاف اٹھ کھلوتا تے اخیر سندھی دی پرانی حیثیت بحال کرنی پئی۔پنجاب اندر وی ایدوں کجھ چر پہلاں پنجابی لہر انگڑائیاں لے کے اٹھن دی تیاری کر رہی سی۔ پنجابی ادبی سنگت تاں بعد وچ بنی‘ ایدوں پہلاں پنجابی مجلس نوں سیاسی پارٹی قرار دے کے بین کر دتا گیا سی۔ پنجابی زبان دا یدھ کسے مذہبی یاں سیاسی دھڑے دا معاملا نہیں۔ سندھ اندر سندھی دے معاملے اُتے جماعت اسلامی تے کمیونسٹ پارٹی دا ووٹ اکو پاسے ہوندا اے پر پنجابی اپنی زبان نالوں ودھ کے اپنی مذہبی تے سیاسی شناخت نوں ترجیح دیندے نیں۔ پنجابی لہر اُتے وی ترقی پسنداں دی چھاپ زیادا سی جہدے پاروں مذہبی دھراں نے پنجابی دی مخالفت شروع کر کے ایہنوں ملک دشمنی مِتھن دا عمل شروع کر دتا۔ پاکستان 50 واں دے دہاکے وچ ای امریکی جھولی وچ جا بیٹھا سی جس پاروں کمیونزم نوں دہریت دے برابر متھ کے‘ مذہبی جماعتاں راہیں ایہدا مکو ٹھپن دا فیصلا ہو چُکیا سی۔ جدوں پنجابی دی حمایت وچ وی ترقی پسند زیادا نظر آئے تاں پنجابی نوں وی کمیونزم تے دہریت نال بریکٹ کر کے ایہدی مخالفت وی شروع کر دتی گئی۔

ایوب خان دے دور وچ قدرت اللہ شہاب دے تھاپڑے نال ”رائٹرز گلڈ“ بنیا جہدا مقصد لکھاریاں نوں سرکاری مراعتاں دے کے حکومت دے حق وچ لکھوانا سی۔ اوس سمے لکھاریاں نوں پلاٹ دِتے گئے تے کتاباں اُتے انعام دا سلسلا شروع ہویا۔ تاں ایہدے وچ وی پنجابی دھڑے نال دشمنی دا سلسلا شروع کر دتا گیا۔ پنجابی دھڑے دی اگوائی شفقت تنویر مرزا کر رہے سن۔ اوس سمے ای افضل احسن رندھاوا نے اپنے ناول اُتے سرکاری انعام لین توں انکار کر دتا۔ پنجابی دھڑے دی مخالف نوں رائٹرز گلڈ دے گاڈ فادر قدرت اللہ شہاب نے انا دا مسئلا بنا لیا تے ایہنوں پاسے لاون واسطے اوہناں نے پنجابی زبان دے لہجیاں دے معاملے نوں ورتن دا فیصلا کیتا۔ایس فیصلے اُتے عمل ہویا۔ ”سرائیکی“ دا ایشو کھڑا کیتا گیا تاں ایہدے نال گھٹو گھٹ چار دھراں دا مفاد جڑ گیا سی۔

.1 اردو شاونسٹ جہناں نوں پنجابی دا سر چُکنا خوفزدا کر دیندا سی۔

.2 سرکاری ادارے جہڑے پنجابی نوں کمیونسٹاں نال متعلق سمجھدے سن۔ (حالاں کمیونسٹاں نوں پنجابی دی بجائے اردو ورتن وچ بہتا فایدا سی)

.3 قدرت اللہ شہاب تے اوہناں دے ساتھی جہناں نوں پنجابی دھڑے دی بغاوت پسند نہیں سی تے اوہ ایہنوں سزا دینی چاہندے سن۔

.4 کجھ مقامی لکھاری جہڑے پنجابی یاں اردو راہیں اپنی پچھان نہیں سی بنا سکدے کیوں جے وڈے گھیرے وچ اوہناں دی اواز گواچ جاندی سی۔ اوہناں لئی نکے جہے دایرے تے چھوٹے جہے گرپ وچ اپنی پچھان بنانا بہت سوکھا سی۔

رائٹرز گلڈ تے اوہدے گاڈ فادر ولوں بھاویں پنجابی دی ونڈکاری دی بنیاد نویں سرے توں رکھی گئی پر نویں ایجاد کردا زبان دے لکھاریاں نوں انعام دین دی جرئت اوہ وی نہیں کر سکے۔ ایہ کم بعدوں محافظ اسلام‘ جنرل ضیاء الحق ہوراں کیتا۔

1962 والی کانفرنس وچ جدوں ایس نویں زبان دا ناں ”سرائیکی“ تجویز کیتا گیا تاں سبھ دے مونہ کھل گئے۔ ایہ کیہ لفظ سی؟ ایدوں پہلاں ملتانی‘ بہاولپوری‘ ریاستی دے ناواں نال پنجابی دے ایس لہجے دی پچھان موجود سی پر ایہ سرائیکی کیہ ہویا؟ کسے نہ کسے طرحاں ایہ لفظ مَن لیا گیا۔ ہُن اگلا قدم سی ایس لفظ نوں پرچلت کرن دا۔ ایہدے واسطے اوس سمے دے اوہ سارے وسیلے ورتے گئے جہناں دا تعلق میڈیا نال سی۔ یعنی اخبار تے ریڈیو۔ بعدوں ٹیلی وژن وی نال رل گیا۔

1970 تیکر آپ سرائیکی لکھاری وی ایہنوں غیر سنجیدا انداز نال لیندے سن۔ اک تاں اودوں تیکر ایہ لفظ نواں سی تے ایہدے ٹاکرے مقامی لکھاریاں نوں اپنے علاقائی ناں ملتانی‘ بہاولپوری‘ ریاستی‘ ڈیروی‘ ڈیروالی‘ جٹکی وغیرا زیادا نیڑے تے مانوس لگدے سن۔ ایس پاروں ٹاواں ٹاواں کوئی لکھاری نظر آ جاندا سی۔

مشرقی بنگال اندر آزادی دی لہر تے اوہدے دوران پنجابیاں نوں گالھ کڈھن دے عمل نے سرائیکی لہر نوں وی نواں راہ وکھایا۔ فیر بعدوں 1980 دے دہاکے جدوں الطاف بھائی نے وی پنجابیاں نوں گالھ کڈھ کے اپنی ایم کیو ایم نوں تران بخشیا تاں ہر غیر پنجابی نوں جویں نواں راہ سُجھ پیا۔ تحریک نوں پنجاب توں نفرت اُتے اُ سارو تے پنجابیاں نوں گالھ کڈھو۔ ایہو کامیابی دا وسیلا سی۔

مشکل ایہ سی کہ 1961 دی مردم شماری وچ پنجاب دی زبان صرف پنجابی سی۔ ایہ زبان کراچی (سندھ) تے پشاور وغیرا وچ وی بہت سارے لوکاں دی مادری زبان گِنی گئی۔1972 دی مردم شماری وچ وی پنجاب دی زبان پنجابی ای گنی گئی۔ جنرل ضیاء نے جتھے اپنے اقتدار لئی اسلام دی کورتوں کیتی‘ اوتھے ہر ڈھانی نوں اپنے نال رلان لئی اوہدے مفادات تے منگاں پوریاں کرن دا جتن کیتا۔ جنرل ضیاء نوں ای ایہ نِکیائی نصیب ہوئی کہ اوہنے سرائیکی نوں سرکاری طور اُتے من کے رائٹرز گلڈ طرز دے بنائے گئے اپنے ادارے ”اکادمی ادبیات پاکستان“ وچ زبان وجوں شامل کیتا تے مردم شماری وچ زباناں دے خانے وچ وی ایہدا خانا بنایا۔

مرکزیت پسند دھڑے نوں پنجابی زبان توں ایناخطرا نہیں سی محسوس ہوندا جنا سندھی تے فیر پشتو توں۔ سندھی 1972 وچ مادری زبان لئی فساداں وچ قربانیاں دے کے اپنا تران وکھا چُکے سن۔ افغانستان دے حالات 1979 توں بعد بدلنے شروع ہوئے تاں بی بی سی تے وایس آف امریکا سَنے کئی قومانتری اداریاں نے پشتو وچ نشریات شروع کیتیاں۔ ایہدے نال پشتو بولیندڑاں وچ جاگرتی وی آئی تے صوبا سرحد (اجوکا خیر پختونخوا) وچ مادری زبان بارے شعور ودھن لگیا۔ بلوچستان وچ وی اکبر بگٹی دی حکومت نے بلوچی تے ہور مادری زباناں دی سرپرستی شروع کیتی۔ دیس اندر 1947توں پنج زباناں منیاں جاندیاں سن‘ مشرقی پاکستان بنگلا دیش بنیا تاں چار رہ گئیاں۔ صرف بلوچستان وچ کدی کدائیں بلوچی دے نال نال ”بروہی“ دا لفظ سُنن وچ آ جاندا سی۔

زباناں دے معاملے نوں خراب کرن لئی سرکاری سوجھوان اشفاق احمد نے نواں نظریا متعارف کرایا تے دسیا کہ پاکستان وچ تاں 72 زباناں بولیاں جاندیاں نیں۔ ایہ نظریا مخصوص حلقے لئی بہت من پسند سی۔ اکادمی ادبیات تے ہور سرکاری اداریاں ولوں ایس نظریے دی سرپرستی شروع کیتی گئی۔ سال 2000 دے لگ بھگ جدوں 21فروری نوں ماں بولی دیہاڑ وجوں منایا جانا شروع ہویا تاں ایہدے وچ وی ہور زباناں دا لُچ تل دِتا گیا۔ بجائے ہر صوبے دی اک زبان نوں معیار منن دے‘ ایسیاں زباناں وی شامل کیتیاں گئیاں جہناں دے بولن والے ہزار دو ہزار ای رہ گئے نیں تے جہناں دی اہمیت صرف لسانی تے تواریخی حوالے نال ای رہ گئی اے۔ بروشسکی‘ وخی‘ کھوار وغیرا۔ زباناں ساریاں برابر تے محترم نیں پر ایہناں ساریاں زباناں نوں نہ تے سرکاری یاں قومی زبان بنایا جا سکدا اے تے نہ ای ایہ اینیاں ترقی یافتا نیں پر سرکار دا نظریا ای پردھان ہونا سی‘ سو ہویا۔

پنجابی زبان نوں ہور ڈھاء لان لئی نرا لہندی تے جنوبی ای نہیں‘ شمال دے لہجیاں نوں وی وکھرا کرن دی مہم چلائی گئی۔ گجر خان توں پوٹھوہاری دا نعرا اُچا ہویا۔جانے پچھانے پنجابی سیوک‘ شاعر تے لکھاری حنیف حنفی ہوراں دا مادری لہجا ایہو اے پر اوہ اپنی بولی نوں پنجابی زبان دا اک لہجا یاں رنگ آکھدے نیں۔ ایسے مہم ہیٹھ خوشاب تے سرگودھا واسیاں نوں چُک دتی گئی کہ اوہ شاہپوری دا جھنڈا وکھرا چک لین‘ ساہیوال توں ”رچناوی“ نوں میدان وچ لیاندا گیا۔ آزاد کشمیر دے معروف پنجابی کلاسیکی شاعر حضرت میاں محمد بخش ہوراں نوں کدی پوٹھوہاری تے کدی ”میرپوری“ دا شاعر بنایا گیا۔ چیتے رہوے کہ انگلینڈ وچ ادھے پنجابی‘ پنجابی دی بجائے ایہنوں ”میرپوری“ ای آکھدے نیں۔ ایہدے مگر اوہی پنجابیاں دا ازلی احساس ء کمتری‘ کہ اپنے آپ نوں پنجابی نہیں آکھنا‘ اپنی زبان پنجابی نہیں مننی۔

محمد آصف خاں ہوراں دے اک مضمون توں پتا لگدا اے کہ جدوں پنجاب دے جنوبی ضلعیاں توں وکھری زبان دا شوشا چھڈیا گیا تاں 1970 دے لگ بھگ لاہور بیٹھے کجھ مخلص پنجابی سیوکاں تے لکھاریاں نے طے کیتا کہ اگوں توں اوہ جنوبی لہجے وچ اپنیاں لکھتاں لکھیا کرن گے تاں جے سانجھ بنی رہوے۔ ایہناں وچ اوس سمے دے لکھاریاں محمد آصف خاں توں وکھ نجم حسین سید تے اوہناں دے بہت سارے چاہیوان……احمد سلیم تے مشتاق صوفی وی شامل سن۔ نجم حسین سید ہوراں دی اک کتاب جہدا پہلا ایڈیشن ماجھی لہجے وچ سی‘ دُوجے ایڈیشن وچ اوہدا لہجا لہندی سی۔ شاہ جی دیاں بعد دیاں سبھے کتاباں وچ لہندے دا لہجا ای پردھان اے۔

ذکروکت سارے لکھاری ایہ عمل نیک نیتی نال کر رہے سن پر مقابلے اُتے نیک نیتی مڈھوں نہیں سی۔ اگلے صرف پاڑ پاون تے وکھریویں دی نعرے بازے دے مقصد نال کٹھے ہوئے سن‘ ایس لئی بہت تھوڑے لوکاں نے ایس نیک نیتی دی قدر کیتی تے سانجھ نوں قبول کیتا۔ فایدا تے بہت تھوڑا ہویا۔ نقصان ایہ ہویا کہ بہت سارے لوک پنجابی توں ای باغی ہو گئے۔ ”ایہ کہڑی پنجابی اے‘ ساڈے لئی مشکل اے۔“ احمد راہی ہوراں آپ اک موقعے اتے ایہنوں ”جناتی پنجابی“ آکھیا۔

‘ ایس تحریک دا دوجا پکھ ایہ سی کہ ہر بندے نوں من مرضی دی زبان لکھن تے بولن دا حق قبول کیتا جاوے۔ میں اک سینئرسوجھوان نوں پچھیا کہ ایہدے نال تاں پنجابی زبان دے صدیاں دے بنے بنائے ڈھانچے یاں پیٹرن دے ٹُٹ جاون توں سوا کہڑا مقصد حاصل ہووے گا؟ اوہناں نے فرمایا کہ اک واری پرانا پیٹرن ٹٹ جاوے گا تے فیر نواں پیٹرن بنے گا۔ سارے لوک اپنے اپنے لفظ لکھن گے۔ فیر جہڑے لفظ زیادا لوک قبول کر کے لکھن لگن گے‘ اوہی نویں پیٹرن دی زبان ہووے گی۔ میں سوچیا ایہ تاں ہزار سالا منصوبا اے۔

پنجابی اپنے گھر دی زبان نال کویں جڑے ہوندے نیں تے دُوجے دی گل کویں نہیں قبولدے‘ اوہدی سادا جہی مثال پیش کراں گا۔ اک وار قسمت نال میرے گھر وچ چار پنج ایسے سوجھوان کٹھے ہو گئے جہڑے مختلف لہجے بولدے سن۔ اک صاحب قصور دے سن‘ اک جڑانوالا دے‘ اک لاہور دے‘ اک ہور کسے شہر دے۔ گل بات وچ جڑانوالا دے شاعر ہوری لفظ اپنے نوں گھروڑ گھروڑ کے ”آپدے“ بولن لگ پئے۔ اوہ لفظ نوں ایس انداز نال بولدے کہ لفظ ”آ۔پّدے“ بن جاندا۔ جواب وچ قصور والے سجن کدی ”آودے“ تے کدی ”آدے“بولدے۔لاہور والے سجن ”آپنے“ بولدے۔ شکر اے بابا فرید دے زمانے دا کوئی بندا نہیں سی‘ نہیں تے اوہنے لفظ نوں اصل مطابق ”آپن ڑے“ کر کے بولنا سی۔ ایہ اے ساڈی ذہنیت کہ اسیں اک لفظ اُتے وی سانجھ کرن نوں تیار نہیں ہوندے۔ جد کہ ساڈے سوجھوان‘ پوری زبان دا پیٹرن توڑ کے نواں پیٹرن بنان دا منصوبا پیش کر دے نیں۔

پنجابی دی ونڈکاری دے مگر جنے کو ہتھ ہون دا امکان اے‘ اسیں اُتے اوہناں دا ذکر کر چکے آں۔ ایہدے پاروں دلاں اندر جہڑی نفرت پیدا کیتی گئی اے‘ اوہدے مگر سٹھ سال دی ”محنت“ اے۔ ایہدے پاروں اج مختلف علاقیاں وچ پنجابی دا لفظ بعدوں بولیا جاندا اے‘ گالھ پہلاں کڈھی جاندی اے۔ پنجاب دے جنوبی ضلعیاں وچ دو صدیاں توں وس رہے لوکاں نوں ڈھائی تن صدیاں پہلاں آئے لوک تڑھیاں لا رہے نیں کہ وکھرا صوبا بن لین دیو‘ تہانوں ایتھوں انجے نساواں گے جویں بلوچستان تے سندھ توں پنجابیاں نوں نسا دتا گیا اے۔ حکومت اپنے معمولی جہے مفاد پاروں‘ مستقبل دے قتلام دے ایس امکان نوں روکن دا جتن نہیں کر رہی۔

پنجابی زبان نال نفرت دا ایہ حال اے کہ وکھریاں زباناں دے دعوے دار مختلف ایسے شہراں وچ جا جا کے‘ جتھے لوکاں دا لہجا ماجھی توں تھوڑا جہیا وی مختلف اے‘ اوتھے دے موہری لوکاں‘ سوجھواناں‘ شاعراں تے لکھارِیاں نوں پیش کش کردے نیں کہ تسیں اپنی زبان نوں پنجابی دی بجائے ساڈے والے ناں نال سدنا شروع کر دیو۔ ایہدے بدلے اوہناں نوں مختلف آدر تے سنمان پیش کیتے جاندے نیں۔ مشاعریاں وچ سدن دی پیش کش کیتی جاندی اے۔ ایہو جہیا اک بندا سرگودھا‘ جھنگ تے خوشاب وچ جا جا کے تے مختلف لوکاں نوں مل مل کے ایہ پیشکش کردا رہیا اے۔ دو دو چار لوکاں نے ٹولے بنا کے ایہ کم شروع کیتا ہویا اے کہ سوشل میڈیا‘ فیس بک تے ٹوئٹر اُتے اپنے لہجے نوں زبان متھدے تے پنجابی نوں گالھاں کڈھدے نیں۔رل مل کے پنجابی کارکناں دی حوصلا شکنی کیتی جاندی اے۔ گل کوئی ہور ہو رہی ہووے تاں وی اپنی ”زبان“ دا لُچ تل دتا جاندا اے۔ پیرزادا سید حامد بخاری ہوری دسدے نیں کہ اوہناں نے اک پوسٹ لائی تاں پوٹھوہاری دے اک چاہیوان نے پہلاں فیس بک اُتے تے مگروں فون اُتے دھمکاوی لہجا ورت کے گل کیتی۔

پچھے جہے عاقب ستیانوی دی اک نظم بہت پسند کیتی گئی تاں اوہناں نوں اسلام آباد توں فون کر کے پچھیا گیا کہ تسیں اپنی زبان نوں کیہ آکھدے او؟ اوہناں نے جواب دتا کہ ”پنجابی“۔ تھوڑی دیر بعد اوہناں نوں دُبارا فون کر کے پیشکش کیتی گئی کہ جے اوہ اپنی تے اپنی نظم دی زبان نوں سرائیکی آکھ لین تاں اوہناں نوں ریڈیو‘ ٹی وی اُتے مشہور کیتا جاوے گا۔

پنجابی دی ونڈکاری دے ایس سلسلے مگر پنجابیاں دی اپنی ذہنیت دا وی وڈا کردار اے۔ بنگالیاں تے سندھیاں وانگ اوہ مادری زبان نوں مذہب تے کیہ‘ سیاسی نظریے توں وی اُچیرا نہیں سمجھدے۔ سگوں معمولی ذاتی فایدے لئی وی ”زبان بدلن“ نوں تیار ہو جاندے نیں۔ کئی سارے پنجابی لکھاری تے شاعر تسیں ویکھے ہوون گے جہڑے کل تک پنجابی دے لکھاری سن۔ جدوں دا اکادمی ادبیات نے پنجابی دے ٹوٹے کر کے وکھرے انعام دین دا سلسلا شروع کیتا اے‘اوہ پنجابی دی بجائے سرائیکی تے پوٹھوہاری دے لکھاری بن چُکے نیں۔ نکے گھیرے وچ مشہوری وی ودھ ہوندی اے تے جتھے کل چار کتاباں چھپن‘ اوتھے انعام ملن دا امکان وی ودھ ہوندا اے۔