پنجابی کلچر تے اوہدے وچ تبدیلی دا عمل

پنجابی کلچر تے اوہدے وچ تبدیلی دا عمل

جمیل احمد پال

رسالے دے ٹایٹل اُتے چھاپن لئی دُور دُراڈے پِنڈ توں اِک تصویر گھلی گئی سی۔ تصویر وچ اِک مَجھ بیٹھی جُگالی کر رہی سی‘ یاں خورے کیہ کر رہی سی۔ (مینوں نہیں پتا کہ مَجھاں وی جُگالی کردیاں نیں کہ صرف گاواں نُوں ای ایہ شرف حاصل اے) بہرحال اوہ مَجھ اِک چھکڑے لاگے بیٹھی سی۔ دُور پرانہ کھیت وچ کجھ لوک کم کردے وی نظر آ رہے سن۔ جویں کہ سانوں پتا اے مَجھاں گندِیاں ہوندیاں نیں‘ صفائی دا اوہ خیال نہیں رکھدیاں جہڑا گاواں تے کجھ ہور جنور رکھدے نیں۔ ایسے پاروں مَجھ دے تھلے تے سجے کھبے گوہے دے ڈھیر لگے ہوئے سن۔ ایڈیٹر نوں کریہت محسوس ہوئی پر کوئی ہور مناسب ٹایٹل دستیاب نہ ہون پاروں جِنا کُو گوہیا چھانگیا جا سکدا سی‘ چھانگ کے اوہنے اوہو تصویر ٹایٹل اُتے چھاپ دتی۔ اگلی واری اوہنوں بہت سارے اجہے خط ملے جہناں وچ ٹایٹل دی تعریف کیتی گئی سی تے ایہو جہے ”کلچرل“ ٹایٹل اگوں وی چھاپن دی فرمایش کیتی گئی سی۔ نتیجا ایہ کہ ایڈیٹر نے تصویر گھلن والے نوں فرمایش کیتی کہ ہور اجہے ٹایٹل گھل۔ جواب وچ بہت ساریاں گاواں‘ مَجھاں‘ بکریاں‘ گھوڑے‘ کھوتیاں دیاں تصویراں آ گئیاں۔

ایڈیٹر نے فوٹوگرافر نوں فون کیتا کہ گندلاں توڑدیاں مُٹیاراں‘ چکی پِیہندیاں عورتاں‘ چرخا کتدِیاں سوانیاں تے ڈھگے نال ہل چلاندے گبھرووواں تے کھُوہاں دیاں تصویراں وی گھل۔ اگوں دھوتا ہویا جواب آ گیا۔ گندلاں توڑدیاں مُٹیاراں ہُن سکول جاندیاں نیں تے واپسی اُتے ٹی وی ویکھدیاں نیں۔ چکی پیہن والیاں عورتاں آٹے دا تھیلا منگوا لیندیاں نیں‘ چرخا کتن والیاں نے مُدت پہلاں چرخے نوں کسے کوٹھڑی وچ سُٹ چھڈیا سی جتھے اوہنوں سیونک کھا گئی اے تے ہل چلاون والے گبھرو ہُن ٹریکٹر راہیں کم چلاندے نیں۔ کھُوہ وی پُور دِتے گئے نیں تے اوہناں دی تھاں ٹیوب ویل لگ گئے نیں۔ پنجابی کلچر دیاں جہڑیاں تصویراں اج دستیاب نیں‘ اوہناں وچ صرف مَجھاں تے اوہناں دوالے کھلرے گوہے ای باقی رہ گئے نیں۔

اج توں کوئی دو ڈھائی ہزار ورھے پہلاں دی گل اے‘ یونان دے اِک فلسفی نے اپنا تواریخی فقرا آکھیا سی۔ اوہنے آکھیا ”تسیں اِک دریا وچ دو واری پَیر نہیں پا سکدے“ ظاہری طور ایہ گل بڑی عجیب لگدی اے۔ ایہ کویں ممکن اے؟ دریا دے کنڈھے بیٹھے بیٹھے بھاویں تسیں ہزار واری پَیر پاؤ‘ کون روکن والا اے؟ پر غور کرن والے واسطے ایس فقرے وچ معنیاں دا سمندر موجود اے۔ جدوں اسیں دریا وچ دُوجی واری پَیر پاندے آں تاں دریا اوہ نہیں ہوندا‘ اسیں وی اوہ نہیں ہوندے۔ سارا کجھ بدل گیا ہوندا اے۔ دریا دے جہڑے پانی وچ اسیں پَیر پایا سی‘ دُوجی واری اوہ سارا پانی خورے کِنّے فُٹ یاں گز اَگے چلا گیا ہوندا اے۔ ویلے دی رفتار وچ دو چار سیکنڈ دا فرق ضرور پَے گیا ہوندا اے تے ساڈی عمر وچ وی اونا ای وادھا ہو گیا ہوندا اے۔ زمین اپنے دُھرے اُتے ای گھٹوگھٹ وِیہ مِیل اگے نہیں گھُمدی سگوں سورج دوالے چکر وی کِنا سارا اَگے جا چُکی ہوندی اے۔ ایہو تبدیلی دا اوہ عمل اے جہدے نتیجے وچ اسیں بچّے نوں نڈھیپے‘ فیر جوانی‘ فیر ادھکڑ عمر‘ فیر بُڈھے ہوندے آں تے اِک دن اوہ آوندا اے جدوں ساڈا صرف ناں رہ جاندا اے۔ ایہدے بعد اِک ویلا اوہ وی ہوندا اے جدوں ناں وی نہیں رہندا۔

عمارتاں‘ رُکھ تے کلچر‘ انساناں نالوں لمیری عمر پاندے نیں پر ہوندا اوہناں نال وی ایہو کجھ اے۔ بناون والے نے کائنات دی بنتر ای اجہی رکھی اے جہدے وچ ہر پَل تبدیلی دا عمل چلدا رہندا اے۔ پنجابی کلچر اُتے وی تبدیلی دے سارے قانون اوویں ای لاگُو ہوندے نیں۔

دو کُو ورھے پہلاں دی گل اے‘ ساڈے اِک مِتر نے اپنے علاقے دی خاص سوغات گنّے لیاندے۔ میں ایہ قیمتی تحفا ویکھ کے کھِڑ گیا۔ اٹھویں پڑھدیاں دُھپے بَہ کے جہڑے گنّے چُوپے سن‘ اوہناں دی یاد تازا ہو گئی۔ پر عملی طور اُتے گنّا چُوپن بیٹھا تاں پتا لگیا کہ اودوں تے اج دی گل وچکار پینتی چھتی سال دا پانی پُلاں ہیٹھوں لنگھ چکیا اے۔ ہُن اوہ گنّے نہیں چُوپے جا سکدے۔ لاہور شہر وچ کسے ریڑھی توں کلو ادھ کلو گنڈیریاں لَے کے چُوپ لینا ہور گل اے‘ پورا گنّا مُونہ نال چھِل چھِل کے چُوپنا ودھدی جاندی عمر نے اینا سوکھا نہیں رہن دتا۔ شہر دِیاں دُکاناں اُتے مکئی دا آٹا وی عام دستیاب اے۔ میرے گھر لاگے دو دُکاناں توں ایہ آٹا مِل جاندا اے پر ایہ ”کلچر“ کھان دا سواد میں سال وچ اِک ادھ واری مان سکدا آں۔ کیوں جے ایہدے نال نہ تے گندلاں دا ساگ ہوندا اے تے نہ ای لسّی دا گلاس جہدے وچ مکھن دا پیڑا وی تَیر رہیا ہووے۔ جے کدی گندلاں دا ساک پک جاوے تاں اوہدے نال مکئی دی روٹی پکان دی کھیچل نہیں کیتی جاندی۔ مکئی دی روٹی وی ماں نوں ای پکانی آوندی اے‘ بیوی یاں دھی کھا کے ای ایس کلچرل عمل وچ حِصّا پا سکدیاں نیں۔

دیسی گھیو کھان نال ہُن دل دا دورا پَین دا امکان ودھ جاندا اے۔ سارا دن دفتر وچ یاں کمپیوٹر ساہمنے بیٹھا رہن والا کدوں ایہ گھیو ہضم کر سکدا اے؟ فیر کیہ لوڑ اے کھان دی؟ وِیہ پنجھی سال پہلاں میں جدوں اپنا وکھرا (کرائے دا) گھر بنایا سی تاں سبھ توں پہلا کم ایہو کیتا کہ ڈالڈے توں وی نجات پا لئی تے اوہدی تھاں تیل (آئل) شروع کر دتا۔ اودوں دا ای مَجھ دا خالص دُدھ وی میرے گھر نہیں آیا۔ پیکٹ تے پوڈر دا ای دُدھ ورتی دا اے۔ بھاویں دِنے دو وار چاہ بنے بھاویں چھے وار۔

چنگیر میرے گھر کوئی نہیں‘ دو چار چھابے ضرور موجود نیں۔ اوہ وی اِک مِتر دی عطا نیں تے اینے سوہنے نیں کہ میرا دل کردا اے اوہناں نوں گھر دی بیٹھک وچ کندھ اُتے سجا لواں‘ جویں گلبرگ دے گھراں وچ پنجابی کلچر کندھاں اُتے ای سجیا نظر آوندا اے تے اوہدا عملی زندگی نال کوئی تعلق نہیں ہوندا۔ عام شہری گھراں وچ پلاسٹک دے چھابے ملدے نیں جہڑے اکثر ٹُٹیاں جُتیاں دے ٹوٹیاں نوں پگھلا کے بنائے جاندے نیں۔

اج میرے محلے وچ برگر تے فاسٹ فُوڈ دیاں تِن دُکاناں نیں، دو دُکاناں شوارمے دِیاں وی کھل گئیاں نیں جہناں اُتے واری آون وچ وی کجھ دیر لگ جاندی اے۔ جے ایتھے برگر تے کوکا کولا مقبول ہو رہیا اے تاں اوہدا کارن نِرا فیشن تاں نہیں۔ کِہدے کول اینا ویلا اے کہ ٹیبل اُتے بَہ کے ڈنر کھائے۔ چنگا اے ناں‘ اِک برگر تے اِک ڈرنک دا پیکٹ۔ راہ ٹُری جاندیاں وی لنچ یاں ڈنر ہو جاندا اے‘ ویلا وی بچ جاندا اے۔ پِچھے جہے مُنو بھائی ہوری بھارت گئے تے اوتھے دے لوکاں اُتے پچھم کاری دے ودھدے جاندے اثرات دا مہنا دِتا تاں اگوں پتا لگیا کہ دفتراں وچ کم کرن والیاں سوانیاں ساڑھی دی بجائے جین کسے فیشن پاروں نہیں پاندیاں‘ سگوں ایہ اوہناں دی مجبوری اے۔ بس مگر نسن والی سوانی ساڑھی پا کے تاں نہیں نس سکدی۔ بس توں لتھدیاں ساڑھی دی ِکَنی کدھرے اَڑ جائے تاں خورے کیہ کیہ ہو سکدا اے۔ جین دی پینٹ البتا ٹھیک رہندی اے کہ نسن بھجن والے سارے کماں وچ ساتھ دیندی اے۔ کم کردی سوانی کول زلفاں سوارن دا ویلا کتھے؟ بوائے کٹ قسم دے وال چنگے رہندے نیں۔ ایسے لئی عورتاں زلفاں کٹوا لیندیاں نیں۔

سو دوستو‘ عقل مندی تاں ایہو اے کہ اسیں حقیقت نوں من لئیے۔ کلچر کوئی کھڑی کھلوتی چیز نہیں‘ ایہ اِک دریا دا ناں اے۔ ایہ دھرتی جہدا ناں دیس پنجاب اے‘ ایہدا سبھ توں پُرانا دستیاب ناں اے ثث گو یاں شاید تھتھ گُو۔ بعدوں ایہ واہیک وی رہی‘ پنج ند وی تے پنج دریا وی۔ گُلاب نوں ناں نال کیہ فرق پَیندا اے۔ ایسے دھرتی تے رہن والے کدی کون سن‘ دستیاب تواریخ وچ پنی‘ آسٹرک‘ دراوڑ‘ آریا‘ ہُن تے خورے کون کون سی۔ زبان دا ناں وی خورے کیہ کیہ رہیا۔ زبان دے رُوپ وی بدلدے رہے۔ میرے نَوں بھین بھراواں وچوں وڈے پنج چِکڑ کہندے نیں‘ اوسے چیز نوں نِکے چار کِچڑ بولدے نیں۔ ہے ناں دلچسپ گل۔ اِکو گھر وچ دو زباناں۔ جس چیز نوں دادا جی سلُونا آکھ کے روٹی نال کھاندے سن‘ میں اوہنوں سالن آکھنا آں۔ دادا جی دا صبون‘ میرے گھر صابن بن گیا۔ شینہ دا لفظ دادا جی دے مُوہوں ای سُنیا سی‘ نویں نسل تاں ایہدے معنے پُچھدی اے۔ مینوں پتا اے کہ متیرے نوں ہدوانا آکھن والی آخری نسل نال میرا تعلق اے۔ نویں نسل تاں اوہنوں تربوز وی نہیں سگوں واٹر میلن آکھیا کرے گی۔ ذرا کسے پنجویں‘ ستویں‘ دسویں پڑھدے بال دے ساہمنے پینتی‘ پنتالی ورگے لفظ ای بول ویکھو‘ اوہ ضرور پُچھے گا کہ تہاڈی مُراد کِنے نمبر توں اے؟ البتا تھڑئی فائیو‘ فارٹی فائیو اوہدی سمجھ وچ بِلکُل ٹھیک آ جاندا اے۔ ساڈی جّد وچ دادا جی دھوتی پان والی آخری نسل نال تعلق رکھدے سن۔ ابا جی نے کدی پاجاما تے کدی سلوار پائی۔ میں سلوار دے مگروں پینٹ تے اوہ وی جین دی پینٹ نوں ترجیح دینا آں۔ مَیل خورا رنگ‘ جتھے مرضی بَہ جاؤ‘ بھاویں سُتیاں وی پائی رکھو۔ سہولت دی گل اے۔ سُتیاں دھوتی سر اُتے آ جان دا رِسک میں تاں کدی نہیں لَے سکدا۔ جین دی پینٹ پا کے وی مینوں اپنی پنجابیت کدی خطرے وچ نظر نہیں آئی۔ جدوں وی دل پھرولیا اے‘ پنجابی پیار دے چانن تے خشبوواں نال بھریا ای محسوس کیتا اے۔

تے ایہ گل تاں تسیں عام سُنی ہووے گی کہ اج دے زمانے وچ مُروت باقی نہیں رہی۔ کسے کول دُوجے لئی ٹایم نہیں۔ اگے لوک (محلے دار) نماشاں نوں کٹھے بَہ کے دُکھ سُکھ پھولدے سن‘ اج اِکو گھر دے جی وی صرف اودوں ای کٹھے بہندے نیں جدوں گھر وچ ٹیلی وژن اِکو ہووے۔

صرف کھان پِین‘ پہنن تے رہن سہن وچ ای نہیں‘ زبان وچ وی تبدیلی دا عمل بڑی تیزی نال ہو رہیا اے۔ میں اُتے عرض کیتی اے کہ اسیں متیرے نوں ہدوانا آکھن والی آخری نسل آں۔ اج دی نسل ایس ایم ایس جنریشن اے جہڑی پنجابی وچ وی فون اُتے سنیہا گھلے تاں انگریزی اکھراں راہیں گھلدی اے۔ تے ایمان دی گل وی ایہ اے کہ اوہناں دی انگریزی ساڈے نالوں بہتر اے۔

پنجابی کلچر نوں اصل خطرا کمپیوٹر توں نہیں‘ اوہناں توں اے جہڑے کمپیوٹر توں خوفزدا نیں۔ اوہناں نوں کمپوزنگ دے مقابلے وچ ”کتابت“ سوہنی لگدی اے۔ ایہو جہیا کم مغل بادشاہ جہانگیر نال وی ہویا سی۔ جدوں اوہنوں ٹایپ وچ چھپی فارسی دی کتاب وکھائی گئی تاں عالم پناہ ہوراں اوہنوں ناپسند فرمایا‘ کیوں جے اوہ خوبصورتی پاروں ہتھ دی لکھی کتاب دا مقابلا نہیں سی کردی۔ جے عالم پناہ وچ عقل ہوندی تاں اوسے ویلے اپنے دیس اندر پریس لان دا حکم جاری فرماندے پر ودھیرے بادشاہاں دا دھیان علم عام کرن ول نہیں، مقبرے‘ تاج محل بنان ول ہوندا اے۔

کمپیوٹر نوں بابا فرید یاں شاہ حسین نال نہ تے کوئی دشمنی اے تے نہ ای کوئی مترتا۔ ایہ دوویں بزرگ ساڈے روشن ماضی دی علامت نیں پر کینسر دے اپریشن‘ ای میل نیٹ ورکنگ‘ سو منزلا عمارت دی اُساری تے اِنج دے ہور کماں وچ ساڈی کوئی مدد نہیں کر سکدے۔ بزرگاں نوں سینے لائی رکھنا بڑی چنگی گل اے پر باقی سارے کم وی چھڈے نہیں جا سکدے۔ مینوں تاں کوئی اجہیا پنجابی نظر نہیں آیا جہڑا اج وی ہزار سال پُرانے سمے وچ جیون بتیت کرنا چاہندا ہووے۔ جدوں نہ بجلی سی‘ نہ بجلی دے بلب‘ نہ کمپیوٹر‘ نہ پکھا تے اے سی‘ نہ سفر کرن لئی گڈیاں تے جہاز۔

اسیں جو مرضی کریے تے جِنا مرضی جذباتی ہو کے سوچیے‘ پنجاہ سو سال پہلاں دے تاں کیہ، دس سال پرانے پنجابی کلچر نوں وی رائج نہیں کر سکدے۔ اسیں ایس دوڑ وچوں ایہ کر سکدے آں کہ اپنے پیارے پنجابی کلچر دِیاں چنگیاں چنگیاں چیزاں نوں بچا لئیے۔ کار دے ہوندیاں جے لاڑھا گھوڑی چڑھن اُتے اصرار کرے تاں ایہ اِک جذباتی عمل توں ودھ کے کجھ وی نہیں۔ نہ ای ایہدا پنجابی کلچر نوں کوئی فایدا ہو سکدا اے کیوں جے باقی دس ہزار لاڑھے تاں کار اُتے ای جا رہے ہوندے نیں۔ اجہی سوچ رکھن والے لاڑھے دا دماغی معاینا ضروری اے۔

گلوبکاری دے ہڑ وچ پنجابی نوں بچاون واسطے جے ایہنوں رومن نال وی لکھنا پوے تاں مہنگا سودا نہیں۔ زبان تے کلچر دے بچاء دا تعلق ایس گل نال ہوندا اے کہ اوہ تہاڈے من اندر کِنا کُو وسدا اے۔ نِرا بابا فرید دی بولی ورت کے یاں فیشن پاروں مکئی دی روٹی تے گندلاں دا ساگ کھا کے کلچر دا بچاء نہیں ہو سکدا۔ نہ ای پنج تارے ہوٹل دے ٹھنڈے کمرے وچ پنجابی کلچر بارے دو گھنٹے دی بے معنی بحث کر کے۔

اجہے حالات وچ جدوں ساڈے ”میں پہلا“ قِسم دے سیانے پنجابی لفظاں دے ”رُوٹ“ بچان لئی ایہدی وارث شاہی املاء اُتے اصرار کردے نیں تے ایہنوں مذہبی مسئلا بناندے نیں تاں مینوں اوہناں دی نظر دی کمزوری اُتے رونا وی نہیں آوندا۔ ایہناں لوکاں نوں زندا زبان مردی نظر نہیں آوندی‘ موئے لفظاں نوں زندا کرن دا اسپھل جتن کر رہے نیں۔ پُتر دھی اکھاں بند کردے نظر نہیں آوندے‘ موئے پردادے نوں آکسیجن ٹینٹ وچ رکھن واسطے بے تاب نیں۔

ہڑپا دے لوک جو کجھ کھاندے سن‘ اج اسیں اوہ کجھ نہیں کھاندے۔ ہڑپا دا لباس اج اسیں نہیں ورتدے۔ مسلماناں دے آون توں پہلاں ساڈے کھانے وچ کباب تے پلاء نہیں سی ہوندا۔ اج ایہ دوویں چیزاں پنجابی کلچر دا حِصّا نیں۔ اج دا پنجابی کلچر دھوتی لاچے دا کلچر نہیں‘ پینٹ قمیض دا کلچر اے۔

جے اسیں ایہ آکھیے تاں گل عقل توں بہوں دُراڈی ہووے گی کہ پُرانے پنجابی کلچر وچ ماڑی گل ای کوئی نہیں سی۔ دِھیاں نوں جائیداد وچوں حِصّا نہ دینا‘ ایہناں وچوں ای اِک گل اے۔ اج وی ایہ چیز مِل جاندی اے‘ پر کلچر دے ناں اُتے نہیں‘ کسے ہور بہانے نال۔ سندھ والے تاں قرآن نال ویاہ کے ویلا سار لیندے نیں‘ وچارے پنجابیاں نوں ہور چالبازیاں کرنیاں پَیندیاں نیں۔ ٹریفک پھسی ہون دے موقعے اُتے اسیں جہڑی نفسانفسی تے خُدغرضی دا وکھالا کرنے آں‘ اوہنوں کویں اپنے کلچر دا حِصّا نہ مَنّیا جاوے؟ ہر بندے دے ہتھ وچ جہڑے دو دو موبایل فون سیٹ نظر آوندے نیں‘ اوہناں نُوں کیہ آکھو گے؟ اوہناں نوں کویں پنجابی کلچر توں باہر کڈھیا جا سکدا اے۔

اج سانوں من لینا چاہیدا اے کہ گندلاں دے ساگ تے لسّی دے نال نال برگر‘ جین تے کوکا کولا وی ساڈے کلچر دا حِصّا نیں۔ اج دے پنجابی کلچر وچ گَڈ تے چھکڑے نالوں ودھ اہمیت پک اپ تے کار دی اے۔ اج دا پنجابی کلچر گڈ دی رفتار نال چلن والا نہیں سگوں راکٹ دی رفتار نال چلن والے گلوبل کلچر دا اِک حِصّا اے۔

٭٭٭٭٭