بلونت گارگی دے خاکے"شِوکُمار بٹالوی"/لِپی انتر:ایم۔آصف

شِو بٹالوی نال میرا ٹھیکہ سی۔ جدوں میں چنڈی گڑھ توں دِلّی اپنی کار وچ جاندا تاں اوس نوں اپنے نال چلن لئی آکھدا۔ رستے وچ بیئر دیاں دو بوتلاں، بُھنیا ہویا مرغا تے تیہہ روپئے نقد۔

شِو سٹیٹ بینک آف انڈیا توں چھٹی لئے بغیر کئی وار میرے نال دِلّی جاندا۔

شِو نوں نہ شراب پیاؤن والیاں دی گھاٹ سی، نہ مرغا کھاؤن والیاں دا۔ دراصل اوہدے بارے ایہ گل وی غلط دُھمی ہوئی ہے کہ لوک اوس نوں شراب پیاؤندے سن۔ اوس کول جیب وچ جے اک ہزار روپیا ہوندا تاں اوہ دِناں وچ ای دوستاں نوں شراب پیاؤن تے کھوان اُتے خرچ کر دیندا۔ اوہ شاہی بندہ سی تے شاہی فقیر۔ اوس وچ اپنے آپ نوں اُجاڑن دی بہت شکتی سی۔

اوس نے آکھیا، “ایہ سالِیاں تِیویاں ہمیشا روندِیاں رہندیاں نے کہ فلاں مرد نے میری عصمت لُٹ لئی۔ تسیں اپنے حسن نوں بینک دے لاکر وچ رکھ دیو۔ میں بینک وچ کم کردا ہاں۔ بڑے لاکر نے اوتھے۔ نوٹاں دے تھبے۔ سونے دے گہنے۔ ہیرے۔ پر کوئی اجہیا لاکر نہیں جتھے تیویں اپنے حسن جاں جوانی نوں رکھ کے کنجی جیب وچ پا لوے؟ ایس سالے حُسن نے تاں تباہ ہونا ای اے... تے تباہی کس گل دی؟ پیار نال حسن چمکدا ہے۔ جوانی مچدی اے۔ عصمت دا پاکھنڈ تاں کُوجھیاں تیویاں نے رچیا اے.. انسانی جسم نوں کوئی چیز میلا نہیں کر سکدی۔ ہمیشا نکھریا تے سجرا رہندا ہے حُسن۔” شِوّ نال کار وچ سفر کرن دا کوئی سودا نہیں سی، ایہ تاں اک قسم دا لاڈ سی۔

میں کار وچ لوکاں نوں ڈھون دے حق وچ نہیں۔ سفر بڑی سوکھم تے ادھیاتمک چیز ہے میرے لئی۔ جے کوئی یار نال ہووے تاں سو میل دا سفر منٹاں وچ کٹ جاندا اے۔ جے کوئی بور نال ہووے تاں دو میل دا سفر وی دو ہزار میل لگدا اے۔

اک دن سویرے سویرے شِو میرے گھر آیا تے آکھن لگا، "اج شام نوں کپورتھلے مشاعرہ ہے۔ توں میرے نال چل۔"

میں اُتر دتا کہ میں نہیں جا سکدا۔ کسے ہور نوں نال لے جا۔

شِو بولیا، “ٹیکسی لے کے آواں گا۔ اکلّا۔ ہور کسے کنجر نوں نہیں دسنا۔ چنڈی گڑھ بھریا پیا ہے مفت خوریاں دا۔ ایویں نال ٹُر پین گے۔ میں ٹیکسی وچ سُور نوں لد کے لجا سکدا ہاں، پر کسے بوگس رائیٹر نوں نہیں۔ تینوں چلنا پئےگا۔ میں تینوں بیئر دیاں تن بوتلاں تے بُھنیا ہویا مرغا کھواواں گا رستے وچ۔ تے تیہہ روپئے۔"

میں آکھیا، “میرا ریٹ پنجاہ روپئے اے۔"

اوہ من گیا۔

شِو نوں مشاعرے دے پنج سو روپئے ملنے سن۔ پربندھکاں (منتظمین) نے ایہ گل لکو کے رکھی سی کہ شو ایس بارے ہور کسے نال گل نہ کرے نہیں تاں کئی کوی رُس جان گے۔

پنج سو روپئے وچوں شِو نے ڈھائی سو روپیا ٹیکسی نوں دینا سی، تے باقی خرچ ورچ لئی۔

شام دے پنج وجے اوہ ٹیکسی لے کے آ گیا۔ مینوں نال بٹھایا تے ٹیکسی دوڑ پئی۔

رستے وچ ای سانوں اَٹھ وج چکُے سن۔ مشاعرے دا سماں ساڈھے ست دا سی۔ میں وقت سِر پُجن لئی فکرمند ساں۔

شِو نے ٹیکسی والے نوں آکھیا، “سردار جی، ذرا ایس کالونی ول گڈی نوں موڑ لوو۔ میں اِک دوست نُوں ملنا ہے۔"

میں آکھیا، "پہلاں ہی دیر ہو چکی اے"

"فکر نہ کر، دو کو منٹ ہی ملنا ہے اِک کُڑی نوں۔ اوہ میری دوست اے"

ٹیکسی کالونی دیاں سڑکاں گھمدی پِھری۔ شِو نوں گھر بُھل گیا سی۔ نہ نمبر یاد سی، نہ گلی۔ تن چار تھاں ٹیکسی روک کے پچھیا پر پتا نہ چلیا۔ ٹیکسی گھم کے اِک موڑ مُڑی تاں نم دا اِک درخت دِسیا۔ شو نے آکھیا، “بس بس، ٹھہرو۔ ایہی اے'

ٹیکسی توں اُتر کے اوس نے گھنٹی وجائی۔ اک نوجوان عورت نے بوہا کھولیا، لمے کالے وال، سوہنے نقش۔

شِو بولیا،"تھوڑی دیر لئی آیا ہاں۔ کتھے اے تیرا میاں؟"

“ڈیوٹی تے گئے ہوئے ہن۔ کل نوں مُڑن گے۔”

“چنگا فیر چاہ پلا میرے دوست نوں۔ جان دی ہیں نہ ایہناں نوں؟”

اوس نے میرا تعارف کرایا۔

اوہ چاہ تیار کرن لگی۔ شِو دیوان اُتے سنے بوٹ لیٹ گیا۔

میں اِرد گرد نظر سٹی۔ کندھ اتے اک بندوق تے کارتوساں دی پیٹی لٹک رہی سی۔ شاید کسے فوجی دا گھر سی جاں جنگلات دے محکمے دے افسر دا۔ اک پاسے اُچے لشکدے بوٹ۔

اوہ چاہ تے بسکٹ لے آئی۔

شِو بولیا، "میں چاہ نہیں پینی۔ ایہ صرف بلونت واسطے اے۔"

اوہ ویڑھے وچ کھیڈدے اپنے بچے نوں لے آئی۔ شِو نے اوس دی گلھ اتے کُتکتاڑیاں کیتیاں۔

فیر بولیا،"میں مشاعرے اُتے چھیتی پہنچنا اے۔ توں وی نال چل۔"

اوہ بولی، “میں کویں جا سکدی ہاں؟ اوہناں نے کل سویرے آؤنا ہے۔"

اوہ لاپرواہی نال بولیا،"آکھ دیویں شِو نال گئی ساں۔ تینوں اوس نے کجھ نہیں آکھنا۔ نی شاعر نال چلی ایں، کسے وپاری نال نہیں۔ چل چھیتی کر۔"

ایہ آکھ کے شِو اُٹھیا تے اوس دے موڈھے اُتے ہتھ رکھ کے بولیا، “شِو...بس میرا ناں لے دیویں...ایویں نہ ڈر۔ چل چھیتی کر"

میں سوچیا ایہ کیہ بکواس کری جاندا ہے۔ جے کِتے ایس دے خاوند نوں پتہ لگ جاوے تاں ایسے بندوق نال دوہاں نوں اُڈا دیوے۔ میں وی وچے ہی بُھنیا جاواں۔

پر میں دیکھیا کہ اوہ عورت بچے نوں گوانڈھن کول سنبھال آئی تے شِو نال تر پئی۔ مینوں ایہہ چتر ہُن تیک نہیں بھلدا کہ اوہ کھلے والاں دی گُت کردی ہوئی شِو نال بیٹھی سی تے کار کپورتھلے ول دوڑی جا رہی سی۔

اوتھے پہنچے تاں ساڈھے نَوں وج چکے سن تے مُشاعرہ چل رہیا سی۔

ایہ مشاعرہ گورو نانک دیو دے پنج سو سالا پرکاش اُتسو سنبندھی سی۔ پرنسپل او.پی. شرما نے دھوم دھام نال ایہ مشاعرہ رچایا سی۔ سٹیج دے پچھاڑی شراب دی چھبیل لگی ہوئی سی۔ شِو نوں تے مینوں دیکھن سار دو تن ملازم اگے ودھے، سواگتی جپھیاں پائیاں تے وِسکی دے گلاس پیش کیتے۔ شِو نے پنج ست گھٹاں وچ گلاس ختم کیتا۔

اسیں اندر سٹیج اُتے گئے تاں شِو نوں دیکھ کے سارے حال وچ خوشی دی لہر دوڑ گئی تے تاڑیاں نال فضا گونج اُٹھی۔ وِچوں دو چار مُنڈیاں تے کُڑیاں دیاں جوشیلیاں آوازاں وی آئیاں۔

سٹیج اُتے پچی تیہہ شاعر سجے بیٹھے سن۔ ایہناں وچ پروفیسر موہن سنگھ، میشا، سادھو سنگھ ہمدرد، تے بلگن وی سن۔

پنج چھے شاعراں نے ساڈے ساہمنے نظماں پڑھیاں تاں اوہناں دا وِشا کجھ ایس طرحاں سی: بابا نانک، ہُن توں نہ آویں۔ ایتھے رشوتاں، جھگڑے، ونڈیاں، رگڑے۔ توں نہ آویں۔ جاں ایس وِشے اُتے : بابا توں آ کے دیکھ دیش وچ کِنا بھرشٹاچار ہے۔ غریباں اُپر ظلم ہوندا ہے۔ لوک ننگے بھکھے پِھردے ہن۔ توں آ کے دیکھ!

موہن سنگھ نے اپنے مہا کاو ‘ننکائن’ وچوں نظم پڑھی جس وچ اوہ تلونڈی دی شام بیان کردا ہے۔ سارے قافیے ‘شام’، ‘نام’، ‘کام’، ‘دھام’ وغیرہ نال بھرے پئے سن۔ مشاعرے وچ تھکاوٹ سی، خیالاں دا بُڈھاپا۔

شِوّ اُٹھیا تاں سارے ہال وچ لوہری دوڑ گئی۔

اوس نے نظم پڑھی : ‘سفر’۔

اکھاں بند کرکے تے بانہ اُلار کے اوہ مائیکروفون ساہمنے گُنگنایا۔ نشیلے دھیمے سُر لرزے تے لوکاں دے دلاں دیاں طرباں نوں کسے نے مظراب نال چھیڑیا۔

یکدم اوس دی آواز ٹیپ دے سُراں اتے گونجی۔ اوہ نانک نوں ونگار رہیا سی۔ اک شاعر دوجے شاعر نوں مخاطب سی۔ اوہ نانک نوں آکھ رہیا سی، “دیکھ تیری قوم نے کِنا سفر کیتا ہے، تیرے توں اگے! ایہاج پہنچی ہے نام توں تلوار تیک۔"

"نام توں تلوار تیک’ دے شبد گونجے تاں جواناں دے سینے وچ سچی مچی قوم دے نمن چیتن وچلیاں سدھراں جاگ اُٹھیاں۔ سارے ہال وچ شِو گونج رہیا سی۔ اوس دا قد بہت اُچا لگ رہیا سی تے اوس دی آواز وچ پیغمبراں والا جلال سی لوکاں نوں ہلون دی شکتی، اوہناں نوں گواؤن تے جگاؤن تے اگے ودھن دی پریرنا۔

ہال وچ سناٹا سی۔ کسے کسے ویلے ہلکی جہی ‘آہ’ نکلدی۔ پھر ٹونے ہاری مگدھتا۔

نظم ختم ہوئی تاں کُڑیاں نے ہاکاں ماریاں “کیہ پچھدے او حال فقیراں دا۔"

شِو مسکرایا تے نواں موڈ تاری کرن لئی پھر گنگنایا۔ نظم گاؤن لگا جو اوس نے سینکڑے وار گائی سی تے ہر واری لوکاں دے دل سلے سن۔ جدوں اوس نے اُچی ہیک لا کے آکھیا :

“تقدیر تاں ساڈی سونکن سی،

تدبیراں ساتھوں نہ ہوئیاں

نہ جھنگ چھٹیا، نہ کن پاٹے

جھنڈ لنگھ گیا انج ہیراں دا۔”

ہال وچ بیٹھے سارے لوک تڑپ اٹھے۔ کالج دیاں کُڑیاں دے سینے وچ ہوک اُٹھی۔ اوہ ہیراں دا روپ سن۔ جواناں دے سینے وچ سپاں نے ڈنگ مارے کیوں جے اوہ سارے اجیہے رانجھے سن جو کن نہیں سن پڑوا سکے۔

اک درد بھریا ماحول چھا گیا۔

شِو تن نظماں پڑھ کے مائیکروفون توں ہٹیا تاں ہور کئی شاعر کھڑا نہ ہو سکیا۔ سماں ٹُٹ گیا تے میلا اُجڑ گیا۔

شِو باہر نکلیا تے اوس نے اک ملازم نوں آکھیا، “کُتیو، وِسکی صرف آؤن لگیا ہی پیاؤنی سی؟ گلاس لیاؤ۔"

اک آدمی نے وسکی دا اک گلاس بھر کے شِو نوں پھڑایا تے دوجا مینوں۔ اوتھے اک منشی بیٹھا سی جو شاعراں نوں روپئے دے کے رسیداں لے رہیا سی۔ اوس نے شِو نوں اک لفافا پھڑایا تے رسیدی ٹکٹ اتے اوس دے دستخط لے لئے۔ شو نے نوٹ گنے بغیر لفافا جیب وچ پا لیا۔

اسیں تنے باہر نکلے تاں او.پی. شرما نے آکھیا کہ ڈنر اوس دے گھر سی۔ سارے اوتھے چلے گئے۔

شِو نے حامی بھری۔ اسیں اکٹھے ترے۔

تھوڑے چر پچھوں میں دیکھیا کہ شِو انھیرے وچ کِتے (کدھرے)گم ہو گیا سی۔

سویرے میں گھوک ستا پیا ساں۔ جدوں شِو نے مینوں آن جگایا، “اُٹھ، ہُن چلیے واپس چنڈی گڑھ۔ اوس نوں وی راہ وچ چھڈنا ہے۔ اسیں ٹیکسی وچ بیٹھے ہاں، چھیتی کر۔"

میں تیار ہو کے باہر آیا تاں شِو تے اوہ عورت میرا انتظار کر رہے سن۔

ٹیکسی واپس دوڑن لگی۔ اوسے کالونی وچ نم والے درخت دے کول رُکی۔ شو تے اوس دی دوست باہر نکلے۔ گھر دے ساہمنے جیپ کھڑی سی۔ اوہ بولی، "اوہ آ گئے ہن"

شِو نے آکھیا، “چل اندر چلیے۔ بلونت، تُوں وی آ جا"

میں اندر جان توں انکار کر دتا۔ مینوں کندھ تے ٹنگی بندوق نظر آ رہی سی، کارتوساں دی پیٹی تے لشکدے اُچّے بُوٹ۔ ہُنے کوئی کارا ہون والا سی۔

شِو نے مینوں کھچ کے آکھیا، “آ یار، دو منٹ لگن گے۔"

میں دُچتی وچ ساں۔ ایس پاگل نے....

شِو دی دوست اگے سی تے اسیں دوویں پچھے۔ پتا نہیں کیہ ہووےگا ہُن۔

شِو نے اندر وڑدیاں سار مسکرا کے آکھیا ، “لے بھئی سانبھ اپنی بیوی۔ میں لے گیا ساں مشاعرے اُتے'

اوہ سوہنا جوان سی۔ بولیا، “آؤ بیٹھو۔ چاہ پی کے جائیو"

شِو نے آکھیا، "سانوں جلدی اے۔ اسیں چلدے ہاں"

اوس نے جُھومدے ہوئے اوس نوں جپھی پائی تے اسیں چنڈی گڑھ لئی روانہ ہوئے۔

میں شِو دی بے باک کشش اُتے حیران ساں، تے عورت دی دلیری اُتے۔

شِو اِک سنکلپ سی، سرجناتمکتا دا پرتیک، اک اجیہی شکتی جو سریرک ہوندے ہوئے وی ادھیاتمک سی۔

میں گورو نانک دیو اتے لائیٹ اینڈ ساؤنڈ ڈراما لکھیا۔ ایس ناٹکی پردرشنی دی روپ ریکھا تیار کیتی ۔ ایس دے گیت شِو نے لکھے۔

اوہ اک مہینامیرے گھر ای رہیا۔

اسیں دوویں جنم ساکھیاں پڑھدے تے نانک دی بانی دے اِک اِک شبد دا رس پیندے۔

شِو سویرے چار وجے اُٹھ بیٹھدا۔ روز دو تن گیت لکھ کے مینوں جگاؤندا۔ “لے سُن۔”

“ہریا نی مائی، ہریا نی بھینے۔

ہریا تے بھاگیں بھریا۔

میرے ہرے دے چند سورج ہانی....۔"

ایس جنم اُتے تارے مٹھیائیاں ونڈ رہے ہن۔ دھرتی اوس دی دائی...۔

اوہ گا رہیا سی تے میریاں اکھاں وچ ہنجو سن۔

اوس نے نانک دے گھر توں چلے جان دا گیت لکھیا۔ کس طرحاں ماتا ترپتا تے سلکھنی نانک دے وچھوڑے وچ سنتاپ جھلدیاں ہن۔ شِو نے اُچی آواز وچ صحرائی دے سُراں وچ گایا:

اِک دے سر دا سائیں چلیا

اِک دی اکھ دا نور

اک دے تھن وچ بِرہا رووے،

اک دی مانگ وچ سندھور

ایس وچ ماں دی ممتا، برہا تے سوگ سی۔ دل سوتیا جاندا سی۔

اوہ بولیا، "توں سُتا پیا سی۔ میں سوچیا اک نظم ہور لکھ لواں۔ لے سُن۔ ایہ پنڈ دی کُڑی دے اُدھالے دی نظم اے :

کوٹھے چڑھ کے کتن لگی

آ پُونی نوں اگ پئی

پٹاں دے وچ پینگھاں پائیاں

حسن جوانی رجگئی

ساوے ٹوبھے دے شیشے دی

چپر چپر بھج گئی

شِو نے ایہ نظم مینوں دکھائی۔ ایس وچ دو چار لائیناں کٹیاں ہوئیاں سن۔ ایہ لائیناں وی اوس کٹ سٹیاں سن :

کھیتاں وچوں سورج رنگی

ٹورے والی پگ گئی

اوہ کئی وار خوبصورت تکاں تے اکار کٹ سٹدا۔ اجہیاں پنکتیاں جو کوئی دوجا شاعر شاید نہ لکھ سکدا، شو سہج سبھاء رچ کے سٹ دیندا۔ اوس دی شبداں دی جڑت وچ چمتکار سی، ناٹکی بیڑ سی۔ دو وکھرے شبداں نوں تے چتراں نوں عجیب طرحاں جوڑدا۔ اوس نے اوہ استعارے تے پرتیک طرحاں جوڑدا۔ اوس نے اوہ بِنب تے پرتیک ورتے کہ اوس دے ناں نال ہی جڑ گئے۔ کسے دی ہمت نہیں کہ ‘بھٹھی والیے’ جاں کنڈیالی تھوہر’ جاں ‘سپنی’ جاں ‘چندرے رکھ’ جاں ‘پٹھڑے توے’ جیہے شبد ورتے۔

جے اوہ پیار دا گیت رچدا جاں خوشی دا تاں اوس ویلے قبراں جاں موت دے وِشے بارے وی گیت لکھدا سی۔ نانک اتے رہس وادی کویتا رچن پچھوں اوس نے اوس ویلے اُدھالے اتے نظم لکھی۔ اوہ الکھ وچھیری دی گل کردا ہے جو سو کلے پٹ کے نس نس جاندی ہے۔ اک وچ روحانی نشا تے ویراگ اے، دوجی وچ جسم دا شوکدا ویگ تے ورجت پیار۔

شو بہو پاسڑ تے بہو مُکھی کوی سی۔

لندن وچ اوس نوں بی.بی.سی. والیاں نے آکھیا،"توں غم دا شاعر ہیں، ایس بارے کجھ دس۔"

شو بولیا، “کاہدا غم؟ مینوں کوئی غم نہیں۔ مزے نال شراب پیندا ہاں۔ محبوباواں نے پیار دتا۔ بے شمار کڑیاں نے عشق کیتا۔ بتھیرا روپیااے۔ یار دوست نے۔ نیک بیوی اے۔ کاہدا غم؟ مینوں کوئی غم نہیں۔ میں غم دی کوتا لکھدا ہاں، ہس کے۔ مینوں اپنا کوئی غم نہیں۔ دنیا دا غم ضرور میرے اندر اے۔ جو شاعر ذاتی غم دیاں کوکاں ماردے ہن، اوہناں دی کوتا پھکی ہوندی اے۔

جدوں میں لندن گیا تاں لوک محفلاں وچ اوس دی گل کردے سن۔ گلاسگو گیا تاں اوس دی گل۔ ٹورانٹو وی اوس دی گل، تے نیویارک دیاں پنجابی محفلاں وچ اوسے دا چرچا۔ اوہ موت پچھوں اِک مِتھ بن گیا اے منٹو وانگ، سہگل وانگ۔ جے کسے نے شو نال روٹی کھاہدی جاں بس وچ سفر کیتا جاں شراب پیتی جاں اوسدی طلے والی چپل گنڈھی یاں ریشمی کڑتا سیتا تاں اوہ فخر نال شِو دی گل کردا ہے۔ اجیہی شہرت تے پیار کسے ورلے نوں ہی نصیب ہوندا اے۔

شِو نے اپنی موت اَٹھائی سال دی عمر وچ ہی متھ لئی سی۔ کوئی طاقت اوس نوں مرن توں روک نہیں سی سکدی۔ جد کسے دا ناں ہی شو بٹالوی ہووے تاں اوس دی موت جوانی وچ ہی لکھی ہوندی ہے۔ اوس نے اپنی قلم نال اپنا مرثیہ خود لکھیا۔

اوہ بھرپور جوانی وچ مرن دا چاہوان سی۔ اک وار شراب وی کے مخموری اکھاں نال دیکھدا ہویا اوہ مینوں آکھن لگا، “میں بڈھا ہو کے نہیں مرنا چاہندا۔ بڈھے دی موت بہت ذلیل چیز اے۔ جاپان دے سمورائی سورمے اپنے جسم نوں سڈول تے خوبصورت بناؤندے ہن۔ جدوں جسم دی خوبصورتی سِخر اُتے ہوندی ہے تاں اوہ اپنے ڈھڈ وچ تلوار مار کے ہاراکیری دی رسم ادا کردے ہن تے موت دی گودی وچ سوں جاندے ہن۔ چیری دا پھل پوری طرحاں کھڑدا ہے تے ادا نال ڈگدا ہے۔ مرنا کوئی چیری دے پھل توں سکھے۔"

شِو نے اپنی موت نوں پُھلاں نال تشبیہ دتی اے۔ اوس نے جوانی وچ مرن دی خوبصورتی دا ذکر کیتا تے ایس دی رسم پگائی۔

چنڈی گڑھ وچ اسیں اکثر ملدے۔ اوہ سردیاں وچ ملاگیری کوٹ تے مفلر پائی کدے کدے سٹیٹ بینک آؤندا۔ ایتھوں اٹھ کے میرے نال کافی ہاؤس آ جاندا۔ میرے بہت مجبور کرن تے اوہ کافی نہ پیندا۔ اوس دے خون شراب ایس طرحاں اثر کر گئی سی کہ چاہ جاں کافی اوس نوں چنگی نہیں سی لگدی۔ صرف شراب ہی ٹھنڈ پا سکدی سی اوسدے سریر وچ۔ کئی وار اوہ شراب دی شیشی وچوں بن سوڈا جاں پانی پائے سدھیاں تن چار گھٹاں اندر سٹدا جس نال اوس دا من شانت تے اکاگر ہو جاندا۔ اوس وچ رچن شکتی دوڑن لگدی۔ اوہ پہلاں نالوں وی ودھیرے نمر ہو جاندا۔ اوس وچ برداشت کرن دی بے حد شکتی سی۔

نویں شاعر، مس پھٹے، شاعر، انقلابی شاعر، پریوگ وادی شاعر اوسدے خلاف بولدے۔ اوس نوں سماجی چیتنا توں وانجھا آکھدے۔ بھلا اجیہی کوتا دا کیہ مطلب جدوں کہ ملک وچ بھرشٹاچار، بیروزگاری، بھکھ اے تے شِو چند تے سورج تے ‘کچی کندھ ملے دنداسا’ دیاں گلّاں کردا اے۔ اوہ سماج توں کٹ گیا اے۔

اجہے کوی اوس دے خلاف رسالیاں وچ لکھدے رہے تے سٹیجاں اُتے بولدے رہے۔ پر کوئی مشاعرہ شو توں بناں مکمل نہیں سی ہوندا۔ کوی درباراں وچ لوک پہلی گل ایہ پچھدے کہ شو ایس مشاعرے وچ آ رہیا ہے کہ نہیں۔

شو اپنی ودھیا کلا تے رچن شکتی بارے سچیت سی۔ لوک اوس نوں نراشا(مایوسی )وادی کوی آکھ کے بھنڈدے رہے۔ کجھ اوس نوں واشنا دا کوی آکھدے۔ کئی لوک اوس دی کوتا چوں تکنیکی غلطیاں کڈھدے رہے۔ کئی اوس دی نقل کرکے اوس نالوں بہتر کوی ہون دا دعوا کردے رہے۔ پر شِو شعلے وانگ مچدا رہیا تے روشنی سٹدا رہیا۔

اوس نے آکھیا، “ساری تخلیق ک دوجے دی نندیا تے پرشنسا ہے۔ ساڈا جنم ہی نندیا تے پرشنسا دے ملاپ توں ہوندا اے۔ میرا سبھ توں وڈا نندک جاں پرشنسک میں آپ ہاں۔ اپنی پیڑ دی نندیاں میں اپنے گیتاں نال کیتی۔ تے میرے گیتاں دی نندیاں لوکاں نے کیتی۔ ایس دا کارن میری شہرت پرتِ ساڑے توں سوا کجھ نہیں۔ ساڑا ہمیشا گھٹیا نوں ودھیا نال ہوندا اے۔"

میں اوس دے جیوندے جی اوس اتے کئی لیکھ لکھے، اوس دیاں کئی کوتاواں دا اوس نوں نال بٹھا کے انگریزی وچ ترجما کیتا۔ پر اوس دی موت پچھوں پنجابی وچ کوئی لیکھ نہ لکھیا۔ پرشنساتمک لیکھ لکھن دا کم میں اوس دے نندکاں لئی چھڈ دتا سی، جو ودھ چڑھ کے کوکاں مارن تے سوہلے گاؤن لئی تتپر سن۔

شو دی موت اک ذاتی غم وی سی تے سمچا غم وی۔ اجیہی پیڑ کئی وار بندے دے اندر ہی رہ جاندی ہے۔

ہُن شِو نوں مرے بارھاں سال ہو گئے ہن۔ اوس دی کوتا، اوس دی یاد، اوس دی اداسی ہاسی، ٹپنیاں تے جھنجوڑ سٹن والے گیت اوسے طرحاں سجرے ہن۔

اوہ لندن وچ پنج چھے مہینے رہِ کے واپس آیا تاں میں اوس نوں ملن گیا۔ 21 سیکٹر وچ اوس نے مکان بدل لیا سی۔

اوتھے پہنچیا تاں دیکھیا شو دے ڈرائنگ روم وچ گول مٹول ربڑ دیاں پھلیاں ہوئیاں کرسیاں سن۔ کجھ بدیشی چیزاں۔ دیپک من موہن اوس دا پرشنسک تے چیلا وی اوتھے بیٹھا سی۔ اک لمی کڑی کچن وچ روٹی پکا رہی سی اوس دی فین۔ ارُنا وی خوشی نال کم کر رہی سی۔ گھر وچ خشحالی سی۔

شِو گلاں کرن لگا تاں میں دیکھیا کہ اوہ اوہناں چھے مہینیاں وچ بدل گیا سی۔ اوس دیاں گلاں بھر گئیاں سن، تے اک دھوانکھی چھاں جہی اوس دے چہرے اُتے سی۔

میں سوچدا رہیا کہ کیہ اوہ زیادہ صحت مند ہو گیا سی یاں بیمار۔

اوس نے آکھیا، "ایہ دیکھ ربڑ دیاں کُرسیاں۔ لنڈن توں لے کے آیا ہاں ایہ۔ ایہناں وچ ہوا بھرو تاں بھاویں دو من دی تیویں بیٹھ جاوے... بھاویں باراں من دی دھوبن... بڑی دیر ہو گئی بائی سکوپ دیکھے نوں... دلی کا قطب مینار دیکھو، آگرے کا تاج دیکھو، باراں من کی دھوبن دیکھو.... اک لوک کتھے چلے گئے؟"

میں آکھیا، "لنڈن دی کوئی گل سنا کیہ حال ہے اوتھوں دے لوکاں دا؟"

"سبھ پونڈاں دے بھکھے۔ ہر کوئی شاعر تے لیکھک۔ اوہناں نے برطانیا فتح کر لیا۔ اوہ پنجاب توں آئے لیکھک دی سیوا کردے ہن تے اوس نوں نفرت وی۔ مینوں اوتھے پاکستان دی شاعرا.... سر محمد اقبال دی پوتی.... بہت خوبصورت کُڑی میرے تے فدا ہو گئی.... اوس دیاں چٹھیاں... تے تن چار ہور کُڑیاں دا.... میں آچار پاؤنا ایہناں کڑیاں دا... شراب پلاؤندے سن مینوں تے میرے گیت سُندے سن.... میں آکھ دتا سی کہ میں پنج سو پونڈ لواں گا اک شام دا.... تے اوہناں دے پیسے دتے.... گوڈے ٹیک کے۔ میں تاں شاعر ہاں... شِو.. اوہناں دا باپ... پر اوہ کڑی سائرا بانو... جاں شاید نسیم بانو میرے تے فدا ہو گئی... پر مینوں کیہ پرواہ.... مینوں گھر یاد آ رہیا سی... ارُنا... بچے... وِسکی... میرا پُت....۔"

ایہناں ٹُٹے پُھٹے شبداں نے شِو دی ساری نفسیاتی حالت بیان کر دتی۔ ٹھیکرے ہویا من.... تھڑکدے بول تے بے ربط فقرے... ایہناں وچ اندرونی ترک سی۔ اوہ ایس طرحاں بول رہیا سی جویں اوہ مینوں نہیں، کسے ہور نوں بول رہیا ہووے۔

کئی دناں پچھوں پتہ چلیا کہ شِو بیمار اے۔ میں اوس نوں ملیا تاں اوس دیاں گلّاں ہور وی اکھڑیاں ہوئیاں تے بے تکیاں سن۔ مینوں ہُن تیک یاد ہے اوس دا دھوانکھیا چہرہ تے بجھیاں اکھّاں۔

اوہ زندگی توں نراش ہو گیا سی۔ نراستا دے ڈونگھے کھوہ وچ پے کے اوس نے کئی اجہیاں کوتاواں لکھیاں جو سمچی روایت دے خلاف سن۔ ایہناں وچ اک عجیب دو درشٹی سی جو کئی وار اوس بندے وچ آ جاندی ہے جو موت نوں ویکھ رہیا ہووے۔ جس نوں کسے دا ڈر نہ ہووے۔ جو انھیری کوٹھڑی وچ چھت پاڑن والی چِیک مار سکے تاں جو ستے پئے لوک جاگ سکن۔ ایسے نفسیاتی حالت وچ اوس نے کوتاواں رچیاں کُتے،پھانسی، لچی دھرتی۔ اوہ دھرتی نوں ماتا آکھدا آکھدا تھک گیا سی۔ ایس دے علاوہ اوہ ویکھ رہیا سی کہ پاکھنڈی تے ہر قسم دا ادبی تے سیاسی پتونتا دھرتی نوں ماں آکھ کے ایس نوں لٹ رہیا سی۔ شو نے دھرتی نوں لچی آکھ کے اپنے آلے دوآلے نوں چونکایا۔ روایتی نمسکار نوں تج کے اپنی پیاری دھرتی نوں کرودھ نال لچی آکھیا جویں کوئی جوان پت اپنی ماں نوں گالھ کڈھ دیوے۔

لوکاں نے شِو نوں گالھاں کڈھیاں۔ شو ہور کھجھ گیا، تے آکھن لگا “بے وقوفو! کُتیو! میری گل سنو! میں سچ آکھ رہیا ہاں۔ میری گل سُنو!” لوکاں نے اوس نوں ہور للکاریا تے آکھیا کہ اوس دی سوچنی پٹھی ہے۔ شو نے آکھیا “ہاں میں پٹھا ہاں شیشے وانگ تہاڈا عکس ہاں، جو تہانوں پُٹھا لگدا اے۔” ہولی ہولی شو اپنے اندر ہی اندر دھسدا گیا۔ لوکاں نے جو آکھیا اوہ اوہناں نوں اوسے روپ وچ بن کے دکھاؤن دی ضد وچ ہور وی آپ ہُدریاں گلاں کرن لگا جیناں وچ حقیقت دیاں چنگاں سن۔ کئیاں نے آکھیا، “شِو بطور شاعر دے مر گیا ہے۔ اوہ بالکل مر گیا ہے۔” شو مرن لئی تیار ہو گیا۔ مینوں پتا لگیا کہ شِو ہسپتال وچ ہے تے مینوں یاد کر رہیا اے۔

میں ہسپتال گیا تاں اوہ پرائیویٹ کمرے وچ منجی اُتے پیا سی۔ دوائی دیاں شیشیاں، تے عجیب ہسپتالی بو تے گھٹن۔ اوس دے پیندیں اوہی لمی سوہنی کڑی بیٹھی سی جو اوس دے گھر روٹی پکا رہی سی۔

اک رات اوہ ہسپتال وچوں نکل کے چلا گیا۔ “میں ہسپتال وچ نہیں مرنا چاہندا۔” اوس نوں پھر ہسپتال وچ داخل کرایا گیا۔ اوس دی حالت وگڑدی گئی۔

اوہ بسترے تے پیا کئی وار اُچی اُچی روندا تے ہاکاں ماردا : میں مر رہیا ہاں۔ کتھے نیں میرے یار دوست؟ کُتیو میں مر رہیا ہاں۔ لبھوگے شِو نوں! اوس دے بہتے دوست مصروف سن۔ کسے کول وقت نہیں سی۔ ساہت سماروہ ہو رہے سن۔ بھاشن چل رہے سن۔ کافی ہاؤساں وچ لیکھکاں تے اُستاداں تے اخباراں والیاں دا جمگھٹا لگیا رہندا سی۔ اوہناں کول ویلھ نہیں سی کہ شِو نوں ملن جانا۔

مینوں اک شام سنیہا ملیا کہ شو مینوں یاد کر رہیا ہے۔ اوس نے مینوں فوراً ملن لئی آکھیا کیوں جے اوہ چنڈی گڑھ چھڈ کے دوجی سویر بٹالے جا رہیا سی۔ چنڈی گڑھ اوس نوں راس نہیں سی آیا۔ اوہ 21 سیکٹر دی مارکیٹ دے پچھاڑی اک دوست دے گھر ٹھہریا ہویا سی جس دا پتا میں نوٹ کر لیا۔ رات ہو چکی سی۔ سوچیا سویرے اوس نوں ملن جاواں گا۔

مینوں ڈر لگیا کہ اوہ کِتے مینوں ملے بغیر نہ چلا جاوے۔ اک عجیب خوف تے بے چینی میرے اندر سی کہ جے ایہہ بٹالے چلا گیا تاں پتہ نہیں کدوں ملاقات ہووے۔

میں سویرے ساڈھے پنج وجے اٹھیا، کار سٹارٹ کیتی تے 21 سیکٹر اوس پتے تے گیا۔ لوک سُتے پئے سن۔ تن منزلے مکان شانت سن۔ مینوں اوہ مکان لبھن وچ کجھ سماں لگ گیا۔ گھبراہٹ ودھدی گئی۔

جدوں اخیر وچ مکان ملیا تاں پتا لگا کہ شِو ادھا گھنٹا پہلاں ایتھوں چلا گیا سی۔

"کتھے؟" میں پچھیا۔

"بٹالے"

میں فوریکار موڑی تے بس اڈے گیا۔ بٹالے جان والی بس دا پتا کیتا۔ ادھا گھنٹابس دے اڈے اتے ٹولدا پھریا۔

شِو جا چکا سی۔

پھیر پتا لگا کہ شو اپنی بیوی تے بچیاں نال ٹیکسی وچ بٹالے گیا سی۔ اوس دی حالت بہت خراب سی۔

اوس نے ٹیکسی نوں 22 سیکٹر دے بتیاں والے چونک وچ روکیا جتھے اوہ دوستاں نال شام نوں لوہے دے جنگلے کول کھڑا ہوندا سی۔ اوس نے کار دا دروازہ کھولیا۔ نفرت نال تھکیا تے آکھیا،"کدے نہیں آؤنا میں ایس کُتے شہر وچ!"

چنڈی گڑھ پتھراں دا شہر سی، بٹالا لوہے دا۔ دوہاں شہراں نے اوس نوں پیار دتا؛ شِو نے ایہناں شہراں نوں گیت دتے۔ دوہاں شہراں نوں اوس نے پیار وی کیتا تے نفرت وی۔

بٹالے اوہ کجھ دن ای رہیا۔ فیر ارُنا نال اپنے سوہرے پنڈ چلا گیا جو پٹھان کوٹ توں پندرھاں میل پہاڑ دے پیراں وچ اے۔

ایتھے ہریاول سی، نکے گھر سن، کھیت سن۔

شِو ایس گھر دے چوبارے وچ رہیا جتھے انتاں دی گرمی سی۔

رات نوں اوس نوں نیند نہ آؤندی۔ کئی وار اوہ ہاکاں ماردا تے روندا۔ میں اکلّا ہاں لوکو! میں اکلا رہ گیا۔ کتھے نیں میرے یار؟

دور کھیتاں وچ گدڑ روندے تے بھاں بھاں کردی رات وچ شِو دیاں ہاکاں گواچ جاندیاں۔

6 مئی، 1973 دی رات نوں شِو دی کوکدی آتما (رُوح)ہمیشالئی شانت ہو گئی۔