جگت اخبارتے اوہناں دا مختصر تعارف ــــــ٭رویل٭

اخبار جو ایس ویلے دنیا بھر وچ ان گنت لوکاں نوں سینکڑے مختلف زباناں وچ خبراں‘ معلومات‘ فیچر تے ہور لکھتاں اپڑان دے نال نال اوہناں دی رہنمائی وی کر رہے نیں‘اوہناں دی تواریخ چینیاں توں شروع کیتی جاندی اے جہناں نے کاغذ وی ایجاد کیتا تے اُبھرے ہوئے پُٹھے (مُہر وانگوں) حرفاں دے ٹھپے نال چھپائی دا مُڈھ بنھیا۔ جرمنی وچ گوٹن برگ نے جدوں لیتھوپتھر راہیں چھپائی دا وسیلا لبھ لیا تاں اخبار نویسی دے کم نوں وڈی چھال لگ گئی۔ جوہن گوٹن برگ نے 1454 وچ دنیا دا سبھ توں پہلا چھاپا خانا قایم کیتا۔ دو سال بعد ایسے پریس وچوں بائبل وی چھاپی گئی۔ ہُن بہت تھوڑے ویلے وچ کسے وی لکھت دِیاں سینکڑے ہزاراں کاپیاں چھاپ لینا ممکن ہو گیا۔ جرمنی توں اٹلی تے فرانس ہوندی ہوئی چھپائی1476 وچ برطانیا اپڑی جتھے ولیم کیکسٹن نے چھاپاخانا قایم کیتا۔

چھاپے خانے نے کتاباں دے بعد پرچے تے پتریکاواں نوں وی ساہمنے لیاندا تے انج چھپتی پرچاکاری دا آغاز ہویا۔ دنیا دا پہلا اخبار”ٹی پاؤ“ (محل دِیاں خبراں) سی جہڑا چین وچ نکلیا تے 1911تیکر پیکن گزٹ دے ناں نال جاری رہیا۔

سال 1600 دے نال ای یورپ وچ اخباراں دا رواج پیا تے تریہ چالھی سال دے اندر اندر سارے دیساں وچ اخبار نکلن لگ پئے۔ دنیا دا سبھ توں پہلا اخبار1605 وچ جوہان کرولس Johann Carolus نے شروع کیتا سی۔ جرمنی دے شہر سٹراسبرگ توں نکلن والے اخبار دا ناں خاصا لماچوڑا سی یعنیRelation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien اگلے چار اخبار وی جرمن زبان وچ ای نکلے۔ انگریزی زبان دا پہلا اخبار ایمسٹرڈیم توں 1620 وچ جورس وسیلر نے کڈھیا۔انگلینڈ وچ پہلا اک ورقی اخبار نکلیا جد کہ سٹراسبرگ توں جرمن دا پہلا اخبار1609 وچ جاری ہویا۔ ایسے اخبار وچ پروفیسر گلیلیو دے دوربین ایجاد کرن بارے خبر چھپی۔ فرانس دا پہلا اخبار ”گزت دی فرانس“ سی جہڑا 1631 وچ شروع ہویا۔ ایدوں پہلاں بلجیم وچ پہلا اخبار انٹورپ دے شہر توں 1615 وچ جاری ہو چکیا سی۔ سوئزرلینڈ دا پہلا اخبار 1610 وچ باسل شہر توں نکلیا۔ اوس زمانے دے زیادا اخبار اِکو ورقے دے ہوندے سن جہدے دوہاں پاسے خبراں چھپدیاں سن۔براڈ شیٹ (اخباراں دا اجوکا وڈا سایز) اُتے چھپن والا پہلا اخبار 1618 وچ نکلیا جہدا ناں Courante uyt Italien, Duytslandt, &c. سی۔ ایہ ڈچ زبان وچ پہلا اخبار وی سی جہڑا ایمسٹرڈیم توں نکلیا۔ سپین دا پہلا اخبار ”گزیتا“ کتلان زبان وچ 1641 وچ بارسیلونا توں نکلیا۔ سپینی زبان دا پہلا اخبار ”لا گزیتا“ سی جہڑا 1661 وچ میڈرڈ توں نکلیا۔ 1666وچ ڈنمارک دی راجدھانی کوپن ہیگن توں نکلن والا ڈینش زبان دا اخبار Den Danske Mercurius اے۔ 1856 وچ ماڈرن عبرانی زبان دا پہلا اخبار Hamagid مشرق پروشیا دے شہر ایلک توں نکلیا جہڑا 1903 وچ بند ہو گیا۔

لمیاں عمراں والے اخبار:

1645 وچ سویڈش زبان وچ اک اخبار Ordinari Post Tijdender راجدھانی سٹاک ہوم توں نکلیا جہڑا اجے تیکر نکل رہیا اے تے 2007 توں انٹرنیٹ اُتے وی دستیاب اے۔ انجے ای اطالوی زبان دا اخبار Gazzetta di Mantova جہڑا 1664 وچ نکلیا سی، اجے تیکر نکل رہیا اے۔1665 وچ نکلن والا انگریزی اخبار ”آکسفورڈ گزٹ“ نوں وی ایہو وڈیائی حاصل اے۔ 1855 وچ انگریزی دا اخبار ”دی ڈیلی ٹیلیگراف“ تے پرتگالی زبان دا اخبارA Aurora do Lima وی اجے تیکر چھپ رہے نیں۔

انگلینڈ جو اج پرچاکاری دی ازادی دا گھر اے‘ اوتھے دی پرچاکاری اوکھے ویلے ویکھدی رہی اے۔ انگلینڈ دے اخباراں اُتے چنگا چوکھا حکومتی ٹیکس لگدا رہیا اے تاں جے اخبار مہنگے ہو جاون تے زیادا لوک نہ خرید سکن۔ کدی پارلیمنٹ دیاں خبراں چھاپن اُتے وی پابندی لگی رہی پر برطانیا وچ جمہوری قدراں دی پاسداری‘ تعلیم عام ہون تے ایہو جہے کجھ ہور کارناں پاروں پرچاکاری نے پوری طرحاں آزادی حاصل کر لئی اے۔اج اوتھے ان گنت اخبار چھپدے نیں جہناں وچوں بعض دی اشاعت سٹھ سٹھ لکھ تیکر اے۔ برطانیا دے ہر گھر وچ دو یاں تن اخبار آوندے نیں تے لگ بھگ ہر بالغ بندا اک اخبار خریددا اے۔

ویہویں صدی وچ برطانیا وچ پرچاکاری تکھی ٹور ٹرن لگی۔ 1930 دے دہاکے وچ ملک دی دو تہائی آبادی روز اک اخبار پڑھدی سی جد کہ ایتوار والے دیہاڑ لگ بھگ ہر کوئی اک اخبار پڑھدا سی۔ ڈیلی ایکسپریس‘ ڈیلی میل‘ سنڈے ٹایمز‘ فنانشل ٹایمز‘ گارجین‘ تے ہور سینکڑے اخبار نکلدے نیں۔ انگریزی اک وڈی زبان اے تے اوہدے اخبار دنیا بھر دے تقریبن ہر ملک وچوں نکلدے نیں۔ سکاٹ لینڈ جو برطانوی جزیریاں دا اِک حِصّا اے۔ اوتھوں سکاٹش زبان وچ بہت سارے اخبار نکلدے نیں جویں کہ ہیرالڈ‘ سکاٹس مین‘ کوریئر‘ ڈیلی ریکارڈ وغیرا۔ انتلا اخبار دو لکھ دے نیڑے تیڑے چھپدا اے۔

برطانوی پرچاکاری دا اک حسن اوتھے وسدے باہری لوکاں دے اخبار رسالے نیں۔ انگریزی تے مقامی زبان ہوئی‘ گیلک تے ویلش زباناں وی انگلینڈ دے مختلف علاقیاں دِیاں زباناں نیں جد کہ مختلف ہور زباناں وچوں چینی‘ پنجابی‘ بنگالی‘ گجراتی‘ہندی‘ عربی تے اردو زباناں وچ وی اخبار نکلدے نیں۔ ایہناں وچوں سارے ای اخبار بہتر وسایل دی وجھا نال سوہنی دَکھ دے مالک نیں‘ کمپیوٹر راہیں کمپوزنگ تے کاپی پیسٹنگ‘ تے چنگے پریس وِچ چھپوائی دی وجھا نال اوتھے بدیسی زباناں دی پرچاکاری بعض واری اپنے اصل دیس دی پرچاکاری نالوں وی اگے ودھ جاندی اے۔

فرانس وچ وی پرچاکاری اپنے عروج اُتے اے۔ اوتھے دے اخباراں ”لے فگارو“ تے ”لے موندے“ نوں پوری دنیا وچ جانیا جاندا اے۔ ”لا ہیومینی تے“ ”لبریشن“ ”لاکریوکس“ وغیرا وی وڈے اخبار نیں۔ اٹلی دے اخباراں وچوں سبھ توں وڈ ی اشاعت سوا تن لکھ توں ودھ اے جہڑی ”کوریر دیلاسیرا“ ناں دے اخبار دی اے۔ ہور اخباراں وچ ”لا ریپبلیکا“ ”لاستامپا“”لا نوزیونے“ وغیرا شامل نیں۔ اٹلی وچ اخبار لمے چراں تیکر جیوندے رہندے نیں جویں کہ 1876 توں نکلن والا ”کوریردیلاسیرا“1859 توں نکلن والا”لا نوزیونے“ تے 1865 توں نکلن والا ”سولے24اوغے“ دے ناں ذکر جوگ نیں۔ میلان‘ فلورنس تے روم اٹلی دے وڈے پرچاکاری مرکز نیں۔ سپین اندر 1950 وچ 104 اخبار چھپ رہے سن جہڑے 1965 وچ 87 رہ گئے پر کجھ چر مگروں اخباراں دی گنتی ودھ کے 115 ہو گئی۔ سپین وچ پرچاکاری دے وڈے مرکز راجدھانی میڈرڈ توں وکھ بارسلونا‘ گرونا‘ کتلان نیں۔ اوتھے دا وڈا اخبار اے بی سیABC اے جہڑا دو لکھ د ے لگ بھگ چھپدا اے۔ ہور پرچیاں وچ آرا‘کناریاس‘ دئیا‘ ایل نوئیوو دئیا‘ پریمیرا ہورا‘ ایل نوئیوو ہیرالد وغیرا شامل نیں۔ ایہناں دی فی پرچا اشاعت اک لکھ توں دو لکھ دے وچکار اے۔ پرتگال دا پرانا اخبار جورنال دے نوتیسیاس“1888 وچ نکلیا سی۔ اک ہور وڈا اخبارکوریجو دا منہا (مارننگ میل) اے۔ پرتگالی اخباراں دے وڈے مرکز راجدھانی لزبن تے اک ہورشہر پورتو نیں۔ ایہناں دی اشاعت اک لکھ تک ہوندی اے۔ وڈے اخباراں وچوں ”اے بولا“ دیستاک“ وغیرا دے ناں شامل نیں۔ ایہ آخری اخبار مفت ونڈیا جاندا اے۔

امریکا وچ پرچاکاری دا مُڈھ وی برطانیا توں آون والے اک بندے نے کیتا۔ اوہدا ناں بنجمن ہیرس سی جہڑا برطانیا وچ اک دو باغیانا کتاباں چھاپن پاروں سزا پا چکیا سی۔ آخری وار اوہدی اک کتاب اُتے پولیس دا چھاپا پیا‘ پولیس اوہدی تلاش وچ سی کہ بنجمن ہیرس بحری جہاز وچ سوار ہو کے امریکا اپڑ گیا۔ اوتھے اوہنے کتاباں دا کاروبار شروع کیتاتے 1690 وچ بوسٹن شہر توں اک اخبار جاری کیتا جہڑا ریاست دے گورنر نے صرف چار دن بعد بند کر دتا۔1704 وچ بوسٹن نیوز لیٹر دے ناں نال جان کیمبل دی ایڈیٹر شپ وچ اخبار نکلیا تے لمے چر تیکر جاری رہیا۔ہولے ہولے امریکا دے سارے وڈے شہراں توں اخبار نکلن لگ پئے۔ امریکی پرچاکاری نوں جوزف پولٹزر نے نویں زندگی دِتی جہنے موٹیاں موٹیاں سرخیاں تے عام بندے دی پسند دیاں چیزاں چھاپنیاں شروع کیتیاں جس پاروں اخباراں دِیاں اشاعتاں ودھن لگ پئیاں۔ امریکا وچ وڈے اخباراں دی چھپن گنتی 25 لکھ تیکر ہوندی اے۔ امریکی اخباراں وچ زیادا تر انگریزی تے ہسپانوی زباناں دے اخبار شامل نیں پر ایشیائی تے یورپی دیساں توں گئے لوک وی اپنیاں زباناں وِچ اخبار کڈھدے نیں۔

1778 وچ امریکا دے شہر مانٹریال توں نکلن والا The Montreal Gazette اجے تیکر نکل رہیا اے۔ امریکی اخبار سبھ توں ودھ صفحے دین والے اخبار سمجھے جاندے نیں جہناں وچوں اکثر دا عام شمارا ڈیڈھ سو صفحے تک دا ہوندا اے جد کہ خاص شمارے چار چار سو تیکر صفحیاں دے ہوندے نیں۔ ہر اخبار وچ کئی کئی میگزین تے سپلیمنٹ وی شامل ہوندے نیں۔

امریکا دے گوانڈھی دیس کینیڈا وچ زیادا پرچاکاری انگریزی تے فرانسیسی زباناں وچ ہوندی اے۔ تیجی وڈی زبان پنجابی اے۔ ایس توں وکھ ہور بہت ساریاں زباناں دے اخبار وی چھپدے نیں۔ وڈے کینیڈین اخباراں وچ ”نیشنل پوسٹ“ ”دی گلوب اینڈ میل“ ”کیلگری ہیرالڈ“ ”کیلگری سن“ ”میٹرو کیلگری“ تے ہور کنے سارے اخبار شامل نیں۔ فرانسیسی اخباراں وچ ”لے دروئت“”لے دیویوغ“ ”لا جورنال دے کیوبیک“ ”لا تربیون“ وغیرا شامل نیں۔ بریمپٹن توں ”کینیڈین پنجابی پوسٹ“ نکلدا اے۔ ”دیسی ٹایمز“ ناں دا پنجابی پرچا کیوبک توں جد کہ کیلگری تے ایڈمنٹن توں ”ایشین وژن“ ناں دا پرچا پنجابی‘ ہندی تے انگریزی وچ سانجھا نکلدا اے۔ ”دی اپوچ ٹایمز“ دے ناں نال اک اخبار انگریزی تے چینی وچ سانجھا نکلدا اے۔ جد کہ اک اخبار”کوریر کینیدیز“ اطالوی زبان وچ وی نکلدا اے۔مونٹریال تے ٹورانٹو توں جرمن‘ برنابی تے مونٹریال توں یونانی‘ جد کہ مونٹریال‘ اوٹاوا تے ٹورانٹو توں عبرانی زبان دے اخبار وی نکلدے نیں۔ ”بھارت ٹایمز“دے ناں نال اک ہندی اخبار مونٹریال توں نکلدا اے۔ حد اے کہ کینیڈا دے شہراں وچوں روسی‘ ویت نامی‘ ترکی تے رومانی زباناں دے اخبار وی نکلدے نیں۔کینیڈا وچ پرچاکاری دے وڈے مرکز اوٹاوا‘ ٹورانٹو‘ وینکوور دے شہرنیں۔

سوویت یونین دا وڈا اخبار پراودا (سچائی) اے جہدا پہلا پرچا 1912 وچ سینٹ پیٹرزبرگ توں شروع ہویا۔ چھیتی ای ایہ اخبار سوشلسٹ تحریک دا ترجمان بن گیا۔ پراودا نوں حکومتی عتاب تے سنسر شپ دا ساہمنا کرنا پیا تے روسی انقلاب تیکر ایس اخبار دا ناں اٹھ واری تبدیل کیتا گیا۔ اکتوبر1917 دے انقلاب دے بعد ایہ سوویت کمیونسٹ پارٹی دا ترجمان بن گیا۔1991 وچ بورس یلستن نے ایس اخبار نوں بند کرن دا حکم جاری کیتا۔ ایس اخبار نوں دنیا دا سبھ توں ودھ چھپن والے اخبار دی وڈیائی ملی رہی تے اک زمانے وچ ایہ 96 لکھ تیکر چھپدا رہیا۔پراودا دے مکن دے بعد قوم پرست کمیونسٹ پرچاکاراں نے ایسے ناں نال اک ہور اخبار جاری کیتا۔ سوویت یونین دا اک ہور وڈا اخبار ”ازوستیا“ (خبراں) سی۔ کمیونسٹ دو ر وچ روسی اخبار صرف 4 صفحیاں دے ہوندے سن تے اوہناں وچ کوئی اشتہار نہیں سی ہوندا کیوں جے سارا کجھ سرکاری سی۔

سوویت اخباراں وچ روسی توں وکھ ہور زباناں دے اخبار وی شامل سن جہناں وچ ازبیک، تاجک، یوکراینی، آرمینین، قزاق تے ہور زباناں دے اخبار وی شامل سن۔ سوویت یونین ختم ہون دے بعد ایہ سارے علاقے آزاد ریاستاں دا درجا رکھدے نیں تے اوتھے مقامی زباناں دے اخبار چھپدے نیں۔

چین وچ پہلے اخبار ”ٹی پاؤ“ بارے اسیں پہلاں دس چکے آں۔ چین توں نکلن والا پہلا انگریزی اخبار ”کانتن رجسٹر“ سی جہڑا کانتن دے شہر توں نکلیا1827 وچ نکلن والا ایہ اخبارکوئی پندرھاں سال بعد ہانگ کانگ چلا گیا تے ایہدا ناں وی بدل کے ”ہانگ کانگ رجسٹر“ کر دتا گیا۔ چاینا میل 1845 وچ نکلیا تے 1876 وچ روزوار بنا دتا گیا۔ چین دا سبھ توں وڈا اخبار ”چاینا ڈیلی“ اے جہڑا کمیونسٹ پارٹی دی مرکزی کمیٹی دا ترجمان اے۔ چینی اخبار وی چار صفحیاں دے ہوندے نیں۔ چین وچ کجھ ہور وڈیاں قومیتاں وی رہندیاں نیں۔ ایہناں وچوں اک اویغور وی نیں جو چینی ترکستان دے رہن والے نیں۔ اویغور زبان عربی رسم لخط وچ لکھی جاندی اے تے اوہدا اک اخبار ”کاشقر گزت“ دے ناں نال ایسے لپی وچ نکلدا اے۔

چین دے گوانڈھی دیس جاپان وچ پہلا اخبار ”بٹاویا شمبون“ دے ناں نال نکلیا جہڑا انڈونیشیا دی راجدھانی بٹاویا (جکارتا دا پرانا ناں) توں نکلن والے ڈچ زبان دے اخبار دا جاپانی ایڈیشن سی۔ ”کائی کائی شمبون“ دُوجا اخبار اے جہڑا 1865 وچ نکلیا۔ جاپانی زبان دے اکثر اخبار 48 یاں زیادا صفحیاں دے ہوندے نیں۔

اسلامی دنیا دی گل کریے تاں وڈیاں زباناں وچ عربی‘ فارسی تے ترکی دے ناں آوندے نیں۔ عربی مشرق وسطا دے سارے دیساں دی سرکاری تے مادری زبان بن چکی اے۔ عربی نوں دنیا دی چوتھی وڈی زبان ہون دی وڈیائی حاصل اے تے ایہدے اخبار دنیا دے بہت سارے دیساں وچوں نکلدے نیں۔ مصر توں وکھ سعودی عرب‘ عراق‘ قطر‘ الجیریا‘ کویت‘ بحرین‘ صومالیا‘ لیبیا‘ لبنان‘ اردن‘شام‘ سوڈان‘ یمن تے ہور کنے سارے ملکاں وچوں عربی اخبار نکلدے نیں۔ایتھوں تیکر کہ لندن توں وی عربی اخبار ”الشرق الاصوات“ نکلدا اے۔ عربی پرچاکاری دا وڈا مرکز مصر اے۔ صدر ناصر (وفات1970) دے زمانے تک مصر دی پرچاکاری عرب دنیا دی اگوائی کرن دی پوزیشن وچ آ چکی سی۔ مصر دی راجدھانی قاہرا توں نکلن والا ادھ سرکاری اخبار ”الاحرام“ ساری عرب دنیا وچ مقبول ہون توں وکھ مصری رادیو (ریڈیو) تے تلفزیون (ٹیلی وژن) نوں وی اگوائی حاصل ہو گئی سی۔ کئی عرب دیساں دے ٹیلی وژن‘ مصری پروگرام منگوا کے نشر کردے سن۔ ہور مصری اخباراں وچوں الوفد‘ الحیات‘ الخبرتے القدس نوں اگوائی حاصل اے۔ عرب پرچاکاری دا دُوجا وڈا مرکز سعودی عرب اے۔ راجدھانی ریاض توں ”المجلس“ ”المختصر“ ”الجلیس“”سبق“ تے ”شرق“ ناں دے اخبار مشہور نیں۔ کجھ انگریزی اخبار وی نکلدے نیں۔

مراکش توں ”المساعی“ لبنان توں ”الاخبار“ الجیریا توں ”الہدف“ تے ”الخبر“ کویت دا ”القبس“ وی جانے پچھانے اخبار نیں۔ بعد دے دور وچ قطر نے پرچاکاری وچ کافی ترقی کیتی۔ اوتھے دا ٹیلی وژن ”الجزیرہ“ اسلامی دنیا وچ اک اہم معلوماتی تے خبری چینل سمجھیا جاندا اے۔

اسرائیل دے اخبار زیادا تر عبرانی زبان وچ چھپدے نیں پر عربی‘ روسی تے انگریزی زبان دے اخبار وی موجود نیں۔ اسرائیل وچ تعلیم عام ہون دی وجھا نال 100 بندیاں لئی 21 اخباراں دی اوسط اے۔ ”کالکالسٹ“(اکنامسٹ) گلوبس‘ ہاریتز‘اسرائیل پوسٹ‘ اسرائیل ہیوم (اسرائیل اج) دی مارکر عبرانی زبان دے روزوار نیں۔ عربی وچ ”اتحاد“ تے ”کل العرب“ چھپدے نیں جد کہ ”ویستی“ تے ”کوریئر“روسی وچ چھپن والے روزوار نیں۔

ترکی پرچاکاری دے وڈے مرکز استنبول تے انقرا نیں۔ ایہناں وچ ”حریت“تے ”ملت“ دے ناں کافی مشہور نیں۔ شفق‘ تقویم‘ وطن‘ جمہوریت وی جانے پچھانے اخبار نیں۔ ترکی وچ وڈی اشاعت والا اخبار ساڈھے تن لکھ دے لگ بھگ چھپدا اے۔ترکی اخبار دَکھ ولوں انگریزی زبان دے اخبار لگدے نیں کیوں جے مصطفی کمال پاشا دے زمانے توں ای 1923 وچ ترکی واسطے رومن رسم لخط طے کر دتا گیا سی۔ ترکی توں انگریزی‘ روسی تے جرمن زباناں وچ وی اخبار نکلدے نیں۔

گوانڈھی دیس ایران دے وڈے اخباراں وچ اطلاعات‘ آفتاب‘آفرینش‘ حمایت‘ رسالت‘ کیہان‘ خورشید‘ خبر‘ صبح صادق‘ عصر امروز وغیرا دے ناں شامل نیں۔ ایرانی پرچاکاری دا مڈھ 19 ویں صدی دے ادھ وچ ہویا جدوں ناصر الدین شاہ دا زمانا سی۔ فارسی دا پہلا اخبار”کاغذ ء اخبار“ سی جہڑا مرزا صلاح شیرازی نے 1837 وچ کڈھیا جد کہ 1907 تک ایران وچ 90 اخبار نکل رہے سن۔ ایرانی اخباراں وچ فارسی توں وکھ انگریزی تے اک ادھ عربی اخبار وی شامل اے۔

ایسے علاقے دی اک وڈی زبان کردی اے۔ کرد قوم ترکی‘ عراق‘ ایران تے روسی ریاستاں وچ ونڈی ہوئی اے۔ اک قوم ہون پاروں اوہ اپنے وکھرے دیس لئی جدوجہد کر رہے نیں پر قومانتری حالات اجے اوہناں لئی سَولے نہیں ہو سکے۔ کردش زبان دا پہلا اخبار 1898 وچ قاہرا توں نکلیا جہدا ناں ”کردستان“ سی۔ بعد دے دور وچ عثمانی ترکی‘ عراق‘ آرمینیا‘ شام‘ عراق تے لبنان توں کرد اخبار نکلے۔ اجوکے سالاں وچ ترکی‘ جرمنی‘ سویڈن تے فرانس نوں وی مرکز بنایا گیا۔اوینا‘ امودے‘گزینگ‘ کردستان نیوز ڈیلی وغیرا اج کل وی نکل رہے نیں۔

افغانستان وچ پرچاکاری دا مڈھ جنوری 1906 توں ہویا جدوں عبدالرؤف نے ”سراج الاخبار“ دے ناں نال اخبار جاری کیتا۔ ایہ اخبار دری زبان وچ سی جو فارسی دی اک شاخ اے۔ ایہدا اکو پرچا نکل سکیا۔ اکتوبر 1911 وچ محمود طرزی نے ایس اخبار نوں مڑجاری کیتا۔ 1973 وچ ظاہر شاہ دی حکومت دا تختا اوہناں دے چچیرداؤد نے اُلٹایا تاں اوس سمے تک افغانستان وچوں 19 اخبار نکل رہے سن جہناں نوں مختلف بندشاں دا ساہمنا کرنا پیا۔ مدتاں مگروں کرزئی انتظامیا دے آون نال کھلھ ملی تے بہت سارے اخبار تے میڈیائی ادارے شروع ہوئے۔ انی‘ ارمان ء ملی‘چراغ‘ کابل ٹایمز‘ اسلحا‘ ارادا‘ ہیواد‘ اتفاق اسلام‘ شریعت افغانستان دے مشہور اخبار نیں جو فارسی تے دری زباناں وچ نکلدے نیں۔ ایس ویلے 500 دے لگ بھگ چھپتی ادارے حکومت کول رجسٹرڈ نیں۔

انڈونیشیا وچ 1966 وچ جاری ہون والا اخبار ”کمپاس“ 6 لکھ دے لگ بھگ اشاعت رکھدا اے۔ پلیتا‘ رکیات‘ ری پبلیکا‘ سوارا وڈے اخبار نیں۔ جکارتا تے جاوا وڈے پرچاکاری مرکز۔زیادا تر اخبار بھاشا انڈونیشیا تے جاو ی زبان وچ چھپدے نیں‘ انگریزی تے ڈچ زباناں دے اخبار وی موجود نیں۔ انڈونیشیا دے نال ای ملائیشیا واقع اے جہدے وڈے جزیرے دے اک کونے اُتے سنگاپور دا شہر اے۔ ایتھے مقامی زبان ملائی دے نال نال چینی‘ تامل تے ہندی زباناں وی بولیاں جاندیاں نیں۔ تامل تے چینی زباناں وچ اخبار وی نکلدے نیں۔ ملائی اخباراں وچ بریتا ہارین‘ حرکہ‘ ہیری میٹرو‘ کوسمو‘ صباح ورگے اخبار نکلدے نیں۔ چینی اخباراں وچ مارننگ پوسٹ‘ چاینا پریس‘ نانیانگ سینگ پو تے کجھ ہور اخبار نکل رہے نیں‘ تامل زبان وچ مکل اوسائی‘ ملائیشیا ننبان‘ تامل ملار‘ امل نیسان‘ تے کجھ ہور اخبار شامل نیں۔ عربی‘ ڈچ تے کجھ ہور مقامی زباناں وچ وی اخبار نکلدے نیں۔ سنگاپور توں ملائی‘ چینی تے انگریزی اخبار نکلدے نیں تے ایتھے دے وڈے اخبار دی اشاعت پونے دو لکھ دے نیڑے تیڑے اے۔ ایتھوں نکلن والا ”پرواسی ایکسپریس“ انگریزی تے ملیالم زبان وچ نکلدا اے۔

جاپان توں کجھ اُتے شمال ول کوریا دا دیس اے جہڑا پنجاہواں دے دہاکے توں شمالی تے جنوبی کوریا وچ ونڈیا ہویا اے۔ شمالی کوریا وچ کمیونسٹ جد کہ جنوبی کوریا وچ سرمایادارانا حکومت قایم اے۔ اکو ملک تے اکو قوم ہون دے باوجود دوہاں دیساں وچکار جنگ ورگی کیفیت رہندی اے۔ کورین زبان جو چینی نال رلدے رسم لخط وچ لکھی جاندی اے‘ لمی ونڈ پاروں دو زباناں وچ تبدیل ہو رہی اے۔ کورین زبان دے کجھ اخبار امریکا توں وی نکلدے نیں جد کہ جنوبی کوریا وچوں ہانکیورہ(Hankyoreh)‘ سیول سنمون(Seoul Sinmum)‘ کیونگیانگ شنمون (Kyunghyang Shinmun) تے منہوا لیبو (Munhwa llbo) کورین زبان دے اخبار نیں۔ ”سیول ٹایمز“ انگریزی وچ نکلن والا اخبار اے۔ ایہو جہیا اک اخبار ”کوریا ٹایمز“ وی اے جہڑا ملک دا سبھ توں پرانا اخبار اے جہڑا 1950 وچ جاری ہویا۔کوریا ہیرالڈ سبھ توں ودھ چھپن والا اخبار اے۔ چوسون للبو (Chosun llbo) کورین اخبار اے پر ایہدے نیٹ ایڈیشن چینی‘ جاپانی تے انگریزی زبان وچ وی نکلدے نیں۔ کورین زبان دا سبھ توں پرانا جیوندا اخبار ڈونگ اے للبو(Dong A llbo) اے جہڑا 1920 توں چھپ رہیا اے۔

کوریا‘جاپان تے فلپاین دے ڈھیر جنوب وچ دنیا دا سبھ توں وڈا جزیرا تے سبھ توں چھوٹا برء اعظم اسٹریلیا موجود اے۔ آسٹریلیا وچ قدیم مقامی لوکاں نوں چھڈ کے باقی ہر پاسے انگریزی دا راج اے۔ آسٹریلیا وچ 1950 وچ وڈے قومی اخباراں دی گنتی 54 سی جہڑی 1965 وچ 65 ہو گئی۔ آسٹریلیا وچ پرچاکاری دے وڈے مرکز سڈنی‘ملبورن‘پرتھ تے وکٹوریا نیں۔ ”دی آسٹریلین“ تے ”دی آسٹریلین فاینانشل ریویو“وڈے اخبار نیں۔ بہت سارے ہفتاوار وی چھپدے نیں۔

پنجاہ توں ودھ ملکاں دا اک اکٹھ بر اعظم افریقادے رُوپ وچ دنیا اُتے موجود اے۔ ایہدے وچ بہت ساریاں نکیاں نکیاں بولیاں موجود نیں۔ وڈیاں زباناں وچ عربی‘ انگریزی تے فرانسیسی وی عام بولیاں تے سمجھیاں جاندیاں نیں۔ مسلماناں دے حملیاں نے سارے شمالی افریقا نوں عربی بولیندڑ بنا دِتا اے جہناں دے وڈے دیساں وچ مصر‘ لیبیا‘ شاد(چاڈ)‘ سوڈان‘ جنوبی سوڈان‘صومالیا، مراکش‘ الجزائر‘ الجیریا‘ نائجیریا‘ حبشا‘ اریٹیریا وغیرا شامل نیں۔ ایہناں وچوں کجھ ملکاں اندر مقامی زباناں وی موجود نیں پر عربی پردھان اے۔ وچکارلے تے جنوبی افریقی دیساں وچ یوگنڈا‘ کینیا‘ تنزانیا‘ موزمبیق‘ گنی‘ جنوبی افریقا‘ زمبابوے وغیرا دے ناں شامل نیں۔ ایتھے دی پرچاکاری تیجی دنیا دی پرچاکاری ورگی اے۔ جنوبی افریقا وچ 2013 تک 22 روزوار تے 25 ہفتاوار چھپ رہے سن جہناں وچوں ودھیرے انگریزی زبان وچ سن۔ ملک دی ادھی بالغ آبادی اخبار پڑھدی اے۔ سنڈے ٹایمز‘ ڈیلی سن‘ رپورٹ (Rapport) وڈے اخبار نیں۔ پہلے دو انگریزی جد کہ رپورٹ افریقان زبان وچ چھپدا اے۔ افریقان دا اک ہور اخبار دائی سون(Die Son) وی اے۔ دو زولو زبان دے اخبار وی چھپدے نیں۔ سنڈے ٹایمز جو سبھ توں وڈا اخبار اے‘ اوہدی چھپن گنتی پونے چار لکھ دے لگ بھگ اے۔ یوگنڈا دے وڈے اخبار زیادا تر کمپالا توں چھپدے نیں ایہناں وچ لوگنڈا زبان دا اخبار بوکیدے(Bukedde) پہلے نمبر اُتے اے۔ کجھ اخبار انگریزی وچ چھپدے نیں جہناں وچ ڈیلی مانیٹر‘ دی انڈیپنڈنٹ‘ نیو وژن‘ آبزرور وغیرا دے ناں شامل نیں۔ گوانڈھی دیس کینیا دے اخبار نیروبی تے ممباسا توں نکلدے نیں تے زیادا تر انگریزی زبان دے نیں۔ دی سٹینڈرڈ‘ دی ایسٹ افریقا‘افریقا نیوز بریک‘ ڈیلی نیشن‘ وغیر اجانے پچھانے اخبار نیں۔ ”دی گارجین“ نائیجیریا دا وڈا اخبار اے۔ ایس دیس وچ ٹیبلائیڈ یعنی نکے سایز دے اخباراں دا بہتا رواج اے۔

سکینڈے نیوین دیساں وچوں ڈنمارک اہم دیس اے جتھوں ”کوپن ہیگن پوسٹ“ انگریزی زبان دا اخبار اے۔ بی ٹی دے ناں نال اک ٹیبلائڈ ڈینش زبان وچ نکلدا اے۔ ”برلنگ سکے“ ”داگ بلادیت بورسین“ ”پولیتی کین“ وغیرا وی ڈینش زبان وچ نکلدے نیں۔ 2009 وچ ڈنمارک توں کل 36 روزوار اخبار نکل رہے سن۔ کمال دی گل اے کہ 1749 توں نکلن والا Berlingske Tidende اخبار اجے وی نکل رہیا اے۔ انجے ای ”بی ٹی“ ناں دا اخبار 1916 وچ نکلیا سی۔ سویڈن توں 2009 وچ 90 روزوار اخبار نکل رہے سن۔ سویڈن وچ سویر دے اخباراں دے نال نال شام دا اخباراں دا وی کافی روج اے۔ اوہدی اک وجھا ملک دا انتہائی شمال وچ ہونا جس پاروں سردیاں وِچ سورج دا بہت چھیتی جد کہ گرمیاں وچ بہت دیر نال غروب ہونا اے۔ سویڈش زبان دے کجھ اخبار گوانڈھی دیس فن لینڈ توں وی نکلدے نیں تے امریکا توں وی۔ سویڈش پرچاکاری دے وڈے مرکز راجدھانی سٹاک ہوم توں وکھ گوتھن برگ‘ مالمو تے لُنڈ دے شہر نیں۔سویڈن دے سویر دے اخباراں وچ سٹاک ہوم توں نکلن والے ”داگینز نہتر“ تے ”سوینسکا داگ بلادت“ توں وکھ گوتھن برگ دا ”گوتے بورگس پوستین“ دے ناں شامل نیں۔ شام دے اخباراں وچوں سٹاک ہوم توں نکلن والے ”آفتون بلدادیت“ ”ایکسپریسن“ تے مالمو توں نکلن والا ”کوالس پوستین“ اگھڑویں نیں۔ مفت ونڈے جان والے اخباراں دا وی کافی رواج اے۔

سکینڈے نیوین ملکاں وچوں تیجا ملک ناروے اے۔ 2012 وچ ناروے توں نکلن والے کل اخباراں دی گنتی 297 سی۔ ناروے دا وڈا اخبار ”آفتین پوستن“ ڈھائی لکھ توں زیادا چھپدا اے۔مزے دی گل اے کہ ناروے دی راجدھانی اوسلو توں شاہ مکھی پنجابی وچ وی اک تماہی پرچا ”سانجھ“ دے ناں نال 1986-87 وچ نکلدا رہیا اے۔ فن لینڈ دی راجدھانی ہیلسنکی‘ فنش پرچاکاری دا وڈا مرکز اے۔ آمولہتی(1881 توں جاری، اپریل2014 وچ ٹیبلائیڈ دا روپ وٹا لیا‘ اشاعت سوا لکھ دے نیڑے تیڑے)‘ آموپوستی‘ دیماری ناں دے اخبار وڈے اخبار نیں۔”اِلتا سانومت“ ناں دا شامیا اخبار1932 توں ہیلسنکی توں نکل رہیا اے۔

یورپ دے ملک پولینڈ دی وڈی زبان پولش اے۔ ایتھوں دے اخبارزیادا تر وڈے سایز دے ہوندے سن پر 1990 دے دہاکے وچ ہولے ہولے ٹیبلائیڈ ہوندے گئے۔ وڈا اخبار فاکت(fakt) اے جہڑا چھے لکھ دے لگ بھگ اشاعت رکھدا اے۔ ہور اخباراں وچ سپر ایکسپریس‘ گزیتاوائبورزا‘زیزپوسپولیتا وغیرا دے ناں شامل نیں۔ ہنگری دا زیادا اخباری کم راجدھانی بداپسٹ وچ ہوندا اے۔ مقامی زبان وچ ملک دا ناں مگیار اے۔ اس لئی مگیارہرلیپ‘ مگیار ایدوک‘ مگیار زیم زیت ناں نال مختلف اخبار نکلدے نیں۔ بلِک(Blikk) بورس(Bors) ٹیبلائیڈ نیں۔ ہنگری دے اخباراں دی چھپت گنتی پنج ہندسیاں توں اگے نہیں جاندی۔ رومانیا دے اخباراں وچ دی ٹرتھ (سچائی) Azi(اج) دے ناں شامل نیں۔ ایہ اخبار رومانین توں وکھ انگریزی تے اکا دُکا جرمن وچ چھپدے نیں۔ یونان دا وڈا اخبار ”آوگی“ (سرگھی) اے جہڑا راجدھانی ایتھنز توں نکلدا اے۔ ہور اخباراں وچ ”الیف تھیروتیپیا“ ”کاتھے میرینی“‘ تا نیا“ ”تو ویما“”ایمیریسیا“ وغیرا شامل نیں۔

پاکستان توں ٹُٹ کے بنن والا بنگلا دیش‘ بنگالی زبان لئی جدوجہد کرن دے نتیجے وچ بنیا سی۔ اوتھے بنگلا زبان ای پردھان اے تے اخباراں دی زبان بنگالی یاں انگریزی ہوندی اے۔ بنگلادیش وچ راجدھانی ڈھاکا‘ پرچاکاری دا وڈا مرکز اے۔مقامی اخبار چٹاگانگ‘ کھلنا‘ راجشاہی تے سلہٹ توں وی نکلدے نیں۔ زیادا تر اخبار وڈے نیں جد کہ کجھ ٹیبلائیڈ وی مل جاندے نیں۔ آلوکت بنگلادیش‘غازی پور ٹربیون‘ ڈیلی سنگباد‘ آمادیر سمے‘ آماردیش وغیرا بنگالی زبان دے وڈے اخبار نیں۔ ایہناں وچوں ”اتفاق“ 1953 توں یعنی پاکستان دے زمانے توں چھپ رہیا اے۔ سنگرام (جدوجہد) وی 1971وچ شروع ہویا سی۔ انگریزی اخباراں وچ ڈھاکا کوریر‘ بنگلادیش ٹوڈے‘ ڈیلی سٹار‘ ڈھاکا ٹربیون‘ ڈیلی سن وغیرا ذکر جوگ نیں۔

برما‘ جہدا نواں ناں میانمر اے‘ وچلے فوجی راج نے اوہنوں دنیا بھر وچ اچھوت بنا کے رکھی رکھیا اے۔ اوتھے برمی تے انگریزی زبان دے اخبار چھپدے نیں۔ برمی اخباراں وچوں ”کیمون“ (شیشا) تے میانمار الین (میانمار دا چانن) سرکاری تھاپڑے ہیٹھ کم کردے نیں جد کہ ”نیو لائٹ آف میانمر“ دے ناں نال اک اک انگریزی اخبار وی نکل رہیااے۔ ”کیمون“ وچ سرکاری پراپیگنڈا ہوندا اے۔ منسٹری آف انفارمیشن ایہدا نکالا کردی اے۔ ایہ ٹیبلائیڈ اے جہڑا راجدھانی ینگون (پرانا ناں رنگون) توں چھپدا اے تے اشاعت پونے دو لکھ توں ودھ اے۔ ہور نکے موٹے اخبار مختلف شہراں توں وی نکلدے نیں پر بھاری سنسر شپ ہون پاروں نرا سرکاری ترجمانی ای نظر آوندی اے۔

زباناں تے اخباراں دی سبھ توں ودھ ون سونتا سانوں گوانڈھی دیس بھارت وچ نظر آوندی اے جتھے سینکڑے بولیاں بولیاں جاندیاں نیں جد کہ14 زباناں نوں قومی زباناں دا درجا دے کے اپنے اپنے صوبے وچ پردھان بنایا گیا اے۔ پنجاب اند رپنجابی پوری طرحاں رائج اے۔ انجے ای ہندی توں وکھ بنگلا‘ تلیگو‘ تامل‘ سنہالی‘ ملیالم‘ اُڑیا‘ گجراتی‘ مراٹھی‘ کشمیری‘ سندھی تے ہور وڈیاں زباناں موجود نیں جہڑیاں ذریعا تعلیم وی نیں تے اوہناں وچ چنگے چنگے اخبار وی چھپدے نیں۔

(جاری اے)