چڑھدے پنجاب توں گرمیت کڑیالوی دی کہانی " گرچرنا گاڈر " ــــــ ٭رویل٭

چڑھدے پنجاب توں گرمیت کڑیالوی دی کہانی " گرچرنا گاڈر " ــــــ ٭رویل٭

اوس دے سر بے رحمی نال کیتے دو قتل سن۔ اک جیلوں باہر تے دوجا جیل دے اندر۔ بیرک دے عین احاطے وچ۔ جیل دے کرمچاری اتے ادھیکاری ای نہیں، حوالاتی اتے خطرناک قسم دے قیدی وی اس توں تریہندے سن۔ گورا نچھوہ رنگ، سٹھاں توں اتے ڈھکیا ہبل سریر۔ دُدھ چٹا داہڑاگہربھاسدیاں بھوسلیاں اکھاںشانت چت تُریا جاندا اوہ خطرناک قیدی نہیں سگوں کوئی درویش جاپدا سی۔
''اصلی مرد اے……!''
''پھاہے لگو…..۔'' اس دے تر جان بعد کنا ای چر حوالاتیاں دیاں گلاں اس بارے چلدیاں رہندیاں سن۔
''گرداس! ایہنوں جاندیں ؟ پتاایہ کون اے ؟'' ڈی.ٹی.او گریوال جہڑا رشوت دے دوش وچ چار سال دی سزا بھگت رہا سی، نے پچھیا سی۔ گریوال قیدیاں والی اٹھ نمبر بیرک وچ رہندا سی۔ جیل وچ اس نوں بی کلاس ملی ہوئی سی۔ سیشن کورٹ ولوں ہوئی اس سزا خلاف اس نے ہائیکورٹ وچ اپیل پائی ہوئی سی جس دی سنوائی اگلے مہینے ہونی سی۔
''نہیں تاں…. بس دوروں دوروں ہی دیکھیا۔'' میں جواب دتا سی۔
''ایہ گرچرنا اے…. گرچرنا گاڈھر… سچ مچ دا گاڈھر…گاڈھر ورگا آدمی۔''
''گاڈھر آدمی……. کویں ؟''
''ایہ جھبیانے توں آ گرچرن سنگھ…. پنڈ دے ذیلدار دے وگڑے چھوہراں نے ایہدی دھی دی عزت رول دِتی سی۔ وچاری نے کھوہ وچ چھال مار کے آتم ہتیا کر لئی۔ ذیلدار دے پیسیاں نے آودا کم کر دتا۔ تِناں منڈیاں 'چوں کیول اک دے سر ہلکا جہیا کیس پوا کے جیل بھجوا دتا۔ باقی دو جروانے باہر بکدے پھردے سن، غریباں دیاں دھیاں-بھیناں نوں تاڑدے۔ گرچرنے دی ہک 'تے جویں سپ میلدے۔ اک دن موقع پا کے اس نے اک دشٹ نوں سودھ دتا۔ ایسے کیس وچ ہی گرچرنا جیل آیا سی۔ آہ تیرے آؤن توں چار کُو مہینے پہلاں دی گل اے۔ ایتھے جیل وچ آ کے گرچرنے نے دوجے نوں وی ریڑھ دتا۔''
''اتھے جیل وچ ای…..؟'' کویں ؟ آئی کویں ہوجو ؟'' گل میری سمجھ وچ نہیں سی آئی۔
''ایتھے جیل وچ آ کے گرچرنے نوں ٹیک کتھوں آؤندی۔ اوس دی دھی دا قاتل وی تاں اسے جیل وچ سی۔ گرچرنے دیاں تاں اکھاں وچ اگّ مچدی رہندی سی۔ اوہ تاں بسّ ایہی سکیماں سوچدا رہندا ہونے کہ کدوں اس مردود دی اگلی ٹکٹ کٹاں۔ لؤ جی-گرچرنے نے روٹی کھان والے چمچے دی ڈنڈی نوں فرش نال رگڑ رگڑ کے تکھا نوکدار چاقو بنا لیا۔ اک دن گرچرنے نے موقع تاڑ لیا۔ ذیلدار دا وگڑیل کاکا بیرک دے ویڑھے وچ پانی والی کھیل 'تے بیٹھا مل-مل کے نہائی جاوے۔ جویں سالا جنماں-جنمانتراں دی میل لاہندا ہووے۔ پتا ای ادوں لگا جدوں گرچرنے نے کھیل دا پانی دشٹ دے خون نال لال کر دتا۔ اتھے ای میاں میاں کردا رہ گیا جویں قسائی دی چھری تھلے بکرا میانکدا ہوندا ۔''
''اچھا !'' حیرانی نال میریاں اکھاں پھیل گئیاں سن۔
''گرداس! گرچرنا آنہدا ہندا، بندے اندر رڑک ہونی چاہیدی اے….. دراصل جہڑے آپاں ہنے آں نہ، میرا مطلب سرکاری نوکریاں والے، اپنے 'چ رڑک نھی رہوندی۔ آپاں تاں بس سُرما بن جاندے ہاں حاکماں دی اکھ دا۔ دھیلی دھیلی دے بندے آپاں نوں کٹھ پتلیاں وانگوں انگلاں 'تے نچائی جاندے آ۔ مٹکاؤندے رہندے اکھاں 'چ پا کے۔ تے جے کدھرے اپنے ورگا اکھاں وچ رڑکن لگ جے….. مولی وانگوں پٹ کے اوہ ماردے۔ کیہ جیونا اپنا ؟ بنداہووے تاں گرچرنے ورگا، نہیں تاں نہ ہووے؛ کیہ فرق پیندا۔ آپاں تاں ایویں لعلاں چٹدے رہنے آ دکی-تکیہ دیاں۔ کدے بدلی دا ڈر، کدے معطلی دا…..کدے تیرے-میرے وانگوں…..۔'' گریوال نے واک پورا نہیں سی کیتا۔
ڈی.ٹی.او گریوال، جہڑا کہ پنجاب دا ایماندار افسر گنیا جاندا سی، شہر دے نامور ٹرانسپورٹراں نال پنگا لے بیٹھا سی۔ اس نے ہرچووالیاں دیاں بناں پرمٹ چلدیاں بساں تھانے بند کروا دتیاں سن۔ ہرچووالیاں کول لدھیانہ توں بٹھنڈا دے دو ہی پرمٹ سن، پر اوہ دھکے نال پنج بساں چلاؤندے سن۔ ہرچووالیا سرداراں نے 'روپئیاں' نال گریوال نوں ہتھاں ہیٹھ کرنا چاہیا سی، پر اس نے ہرچووالیاں ولوں اپنے منیجر ہتھ بھیجیا نوٹاں دا بیگ اسے طرحاں بناں ہتھ لایاں واپس موڑ دتا سی۔ اگلے دن ہرچووالیئے ٹرانسپورٹ منتری کول جا پٹے سن۔
''گریوال صاحب! ہرچووالیاں نال ایڈجسٹ کرو۔ اپنے ورکر نے۔ انجھ وی سی.ایم صاحب دی گڈّ بکس وچ نے…. سمجھ لؤ میری نہیں ایہ سی. ایم. صاحب دی ہی اچھا اے…۔'' ٹرانسپورٹ منتری دی اَواز وچ اک طرحاں لکویں دھمکیہ سی۔ گریوال نے کوئی جواب نہیں سی دتا۔ بس دیش بھگتی کجھ ودھیرے ہی سر ہو گئی سی۔ وزیر دا فون ہرچووالیاں دیاں تھانے ڈکیاں بساں نہیں سی چھڈا سکیا۔ گریوال دی اس جرئت دیاں گلاں تن کو دن ایدھراودھر چلیاں سن۔ اک ادھ اخبار دے تیجے کو پنے 'تے چھوٹی جہی خبر وی چھپ گئی سی۔ پھر اک دن ہرچووالیاں دے منیجر توں 10 ہزار روپئے رشوت لیندا ڈی.ٹی.او گریوال وجیلینس دے دھکے چڑھ گیا سی۔ پلاں وچ ای ایماندار سمجھیا جاندا گریوال چہوں-کونٹی رشوتخور اتے بے ایمان بن گیا ۔ وجیلینس نے پھڑ کے تھانے بند کر دتا سی۔ دو چار ملازم-مزدورم اتے کسان جتھے بندیاں ولوں گریوال نوں دھکے نال پھساؤن ورودھ دتے دھرنیاں دا وجیلینس 'تے کوئی اثر نہیں سی ہویا۔ ہفتے-کھنڈے بعد گل آئی-گئی ہو گئی سی۔ دوڈھائی سال چلے عدالتی کیس دا فیصلا وی گریوال دے خلاف ہی گیا سی۔ عدالتاں تاں گواہاں انوسار ہی چلدیاں نے تے گواہ ہرچووالیاں دے آودے سن۔ کئی تاں ایہ وی آکھدے نے کہ ڈی.ٹی.او گریوال نوں سزا سناؤن والا جج وی ہرچووالیاں دا 'کوئی اپنا' ہی سی۔
''داس !''
''ہوں……!'' میں جویں ڈونگھے کھوہ وچوں نکلیا ہوواں۔
''گرچرنے ورگے بندے زندگی دا انو نے …..آپاں تاں بش….. نہ جیوندیاں 'چ نہ مریاں 'چ۔ دسّ اپھسرا کیہ کھٹیا آپاں ایماندار بن کے ؟ میں تاں سوچداں--۔'' گریوال نے گہہ نال میریاں اکھاں وچ جھاکیا ۔ مینوں پنڈ والے متر ہرجیت دی گل یاد آ گئی سی۔ جدوں مینوں نویں-نویں سروس ملی سی، اسنے راہ جاندے نوں روک لیا سی، ''مینوں تیرے وچاراں دا پتا….پر۔ ہن توں افسر بن گیاں، میری اک گلّ یاد رکھیں، بھگت سنگھ نہ بنیں۔''
''داس! کیہ سوچدیں ؟''
''کجھ نہیں سر…..'اپنے' بارے ای سوچداں۔ ایہی کہ ایماندار ہونا وی وڈا گناہ اے۔ ایماندار ہون دی قیمت چکاؤنی پیندی اے ۔ گلاں کرنیاں….. بھاشن کرنا بڑا سوکھا۔'' میری گلّ دے جواب وچ گریوال میریاں اکھاں وچ جھاکیا سی۔
"گلاں کرنیاں……بھاشن کرنا بڑا سوکھا۔'' میں پھیر دُہرایا سی۔
''توں ٹھیک آکھداں اپھسرا۔ کل پندراں اگست، آزادی دہاڑے 'تے دیکھیا جیل سپرڈینٹ کویں حوالاتیاں قیدیاں نوں ایماندار بنن دا بھاشن جھاڑدا سی۔ اکھے ایہ جیل نی سدھار گھر اے۔ اتھوں ودھیا انسان بنکے باہر جانا چاہیدا۔ دس دن ہوگے تینوں جیل آئے نوں….. روٹی-پانی دیکھ لیا جہڑا ملدا جیلھیاں نوں ؟ دال 'چ ٹبھی ماریاں وی دانہ نہیں لبھدا۔ ایہ جہڑا میسنا جہیا جیل سپرڈینٹ اے نہ…… جہڑا بھاشن کردیاں شہیداں دیاں گلاں کردا سی نالے گربانی دے سلوک بولدا سی، سرے دی جوک آ۔ ایہنے سالے 'براڑی' دے نے قیدیاں دی دال وچوں ہی چالی قلعیاں دا فارم بنا لیا۔ قیدیاں لئی آؤندے کنبل ویچ-ویچ کے ٹینکاں آلے چوک 'چ تن منزلی کوٹھی پائی آ راجے دے محل ارگی۔''
''اچھا !''
ڈی.ٹی.او صاحب دیاں گلاں سن کے میریاں اکھاں اگے تحصیل اتے ضلع کیندراں 'تے منایا جاندا آزادی دہاڑا آ گیا سی۔ آزادی دے 'پوتر' دہاڑے نوں مناؤن لئی پورا ضلع پرشاسن ای پباں بھار ہو جاندا۔ ڈپٹی کمشنر دے تاں جویں بھاء دی ہی بن جاندی ہے۔ پربندھاں نوں صحیح ڈھنگ نال نیپرے چاڑھن لئی ضلعے دے سارے وبھاگاں دی خاص میٹنگ بلائی جاندی اے ۔
''پی.ڈبلیو.ڈی والے سٹیج تیار کرن گے …..۔''
''جی سر''
''ضلع سکھیا افسر پرائمری تے سیکنڈری ادھیاپکاں اتے سکولاں دے بچیاں نوں فنکشن والی جگا 'تے لیاؤن دی ذمےواری نبھاؤن گے ۔''
''بی.ڈی.پی.او اینڈ ڈی.ڈی.پی.او، مکھ مہمان ولوں چھڈے جاندے غباریاں دا پربندھ کرن گے ۔ ہو سکے تاں دس-ویہ کبوتراں دا وی ارینج کر لین۔ کبوتر امن دے پرتیک نیں۔''
''او.. کے سر۔''
''اے.ٹی.سی صاحب کتھے نیں ؟''
''ہیئر سر۔''
''اے.ٹی صاحب…. ہر وار وانگوں ایکسائیز ڈپارٹمنٹآؤن والے سارے وی.آئی.پیز دے کھانے اتے ریفریشمینٹ دا انتظام کر ے گا۔''
''جی…سر۔''
''ڈی.ایف عیش سی..! تسیں فنکشن والی جگھا 'تے حاضر سارے بچیاں نوں لڈو ونڈنے ہن۔ اور اس وار جہڑے منتری صاحب آ رہے نے جھنڈا لہراؤن اوہ وی تہاڈے وبھاگ دے نے۔ اک دن پہلاں پہنچ جان گے نہری وشرام گھر۔ اوہناں دے کھانے تے رہائش دا پربندھ اچھی طرحاں کر لینا…..۔''
''یش…سر۔''
''ڈی.عیش.پی سٹی ہون والی پریڈ دے کمانڈر ہون گے ۔''
''جی جناب!''
"ضلع منڈی افسر…. ڈی.ایم.او صاحب ! مکھ مہمان سمیت سارے پارٹی سپینٹس نوں دین لئی ٹرافیاں، ممینٹو وگیر تسیں لے کے آؤنے نیں….۔''
''سر…سر…. سر، اینا خرچا…. سر…. کجھ…..۔''
''کیہ ہویا خرچے نوں ؟ کون بھلیا تھوڈی کمائی نوں ؟ مینوں سارا پتا کیہ کردے اوں تسیں محکمے 'چ۔ جہڑی لٹ تسیں….۔'' ڈپٹی کمشنر دی بھبک نال حالَ سہم جاندا ہے۔
''جی….جی….. او.کے.. سر !'' ڈی.ایم.او دی مدھم جہی اَواز گلے وچ ہی رہ جاندی ہے۔
''ڈی.آر. کوآپریٹو سسائٹیز !..ٹینٹ دا سارا خرچا تہاڈا !''
''سر ! سر ساڈے کول ایہو جہے کوئی فنڈز نہیں ہوندے سر۔ اینا سارا خرچا کہڑی مدّ وچوں کراں گے ؟'' ایہ افسر شاید نواں-نواں بھرتی ہویا سی، جس نوں آئے سال پیندی وگار دا گیان نہیں سی۔
''نواں آیا لگدیں ؟ آودے محکمے آلے پرانے افسراں توں پچھیں جا کے.. ہر سال اوہی کردے نے ایہ سبھ۔ جتھوں اوہ کردے رہے، تسیں وی کر لینا۔ ایہ ساڈا کنسرن نی!''
انجھ ستر دے قریب محکمیاں نوں سیوا لا کے آزادی دہاڑے نوں سفل بناؤن دی ہدایت ڈی.سی. صاحب ولوں کر دتی جاندی ہے۔
''ایہ اپنا نیشنل ڈے ہے…. ہزاراں-لکھانں شہیداں دیاں قربانیاں بعد ازادی ملی ہے سانوں۔ ایس نوں یادگاری ڈھنگ نال مناؤنا ساڈا ساریاں دا فرض ہے ۔''
ہر سال وکھوکھ وبھاگاں دے افسراں دی 'اپرلی نیک کمائی' نال منائے ازادی دیہاڑے سمیں منتری جی 'ترنگا' لہراؤن اپرنت بڑے زور-شور نال بھرشٹاچار ورودھ لڑن دا بھاشن کردے ہن۔
''گرداس سیاں !'' ڈی.ٹی.او گریوال دی اَواز مینوں واپس بیرک وچ لے آؤندی اے۔
''اپھسرا ! ایہ سدھار گھر وی سمجھ لا اپنے آلے ملک دی دوجی تصویر ای اے۔''
''اوہ کویں ؟''
''دیکھیا نی جیل ادھیکاری کویں قیدیاں-حوالاتیاں دا چمّ لاہی جاندے نے۔ جہدی پٹھّ پچھے کوئی منتر ی سنتری کھڑا، اوہنوں تاں سالے جوائیاں وانگوں رکھدے۔ اندر-نشار پانی وی پہنچدا۔ دال-سبزی وی تڑکیاں-سڑکیاں عالی کھاندے آ۔ کیلے-سیبے اتے سکے میوے ترے آؤندے باہروں۔ دوجے پاسے مہاتڑتماتڑ واسطے کوئی ملاقاتی درجن کیلے وی لے آوے، سالے سپاٹے جہے گیٹ 'تے ای رکھ لیندے ادھے۔ توں آودی بیرک والا کرتونوالیا سیرا نھی دیکھیا ؟ اہتوں پوست دی بھری دس ٹیری گڈی پھڑی گئی سی۔ این.ڈی.پی.ایس ایکٹ 'چ کیس چلدا۔ تینوں لگدا ایہ جیل آیا ؟ آنئے رہندا جویں نانکے آیا ہوندا۔ سارا جیل سٹاف پراہنیاں وانگوں خیال رکھدا۔ اوہدے لئی تاں ناں دی جیل اے۔ ہے کوئی حوالاتیاں والی گلّ؟ تینوں ہور دساں… جیل دے اندر بیٹھیاں ای ایہدا کاروبار چلی جاندا۔ جیل دے اندروں ہی کنٹرول کری جاندا سارا کجھ۔ جماندار، سپاہی، حولدار توں لے کے ڈپٹی سپرڈینٹ، سپرڈینٹ تک سارے ملے ہوئے آ ایہدے نال۔ حیران کیہ ہنا…. ہور سن؛ آہ تیرا جیل منتری ہے نہ، ایہنوں وی دو لکھ توں اتے مہینا پہنچدا جیل وچوں ۔''
جیل وچ آیاں مینوں بھاویں دس دن ہی ہوئے سن پر ایہناں دساں دناں وچ ہی پورا سنسار دیکھ لیا سی۔ جس دن سدھار گھر دا بوہا لنگھیا سی، جاپیا سی جویں نویں سنسار وچ آ گیا ہوواں۔ جیل گارد دے پہرے 'تے کھڑے سنتری نے سر توں پیراں تک گہہ نال دیکھیا سی۔
''آہ تاں اؤبھڑ پرندا پھسیا لگدے ۔'' سنتری نے دوسرے ہمرتبا نوں ہولی جہی اَواز وچ آکھیا سی۔
''ایہے جہے دیکھن نوں ای شریف لگدے ہوندے، اوں موٹی مار ماردے ۔'' دوواں سنتریاں دیاں ہولی-ہولی کیتیاں گلاں وی ڈپٹی سپرڈینٹ دے کمرے تک میرا پچھا کردیاں رہیاں سن۔
''تیرے بارے ڈھلوں صاحب دا فون آ گیا سی۔ کوئی تکلیف نہیں آؤن دیندے تینوں۔ ایہ جیل آ، تسیں ایہدے ایس گیٹ توں باہر نہیں جا سکدے، ہور کوئی تکلیف نہیں۔ اندر سارا کچھ ملو، بھاویں چڑیاں دا دودھ منگا لیو۔ بسّ بندے دے آودے وس اے کویں دے دن کٹنے اندر۔ کئی تاں رو پٹ کے دن لنگھاؤندے تے کئی تیاں لائی پھردے۔ طرحاں-طرحاں دی دنیا دے درشن ہون گے اندر۔'' ڈپٹی نے چور اکھ نال میرے پائے کپڑیاں 'تے نگاہ ماری سی۔ مینوں چھڈن آئے رشتے دار بلجیت دا پہلاں وی کئی وار واہ جیل ادھیکاریاں نال پے چکا ہون کارن اوہ جیل اندرلے-باہرلے سارے سسٹم توں بھیتی سی۔
''جناب ! تھونوں پتا ای اے وجیلینس محکمے دا، کویں دھکا کردے آ۔ بائی گرداس نوں وی جمع ناجائز پھسایا۔ تسیں خیال رکھیو ایہدا، جنے دن ضمانت نہیں ہوندی۔ اسیں وی تھوڈے نال پورا کوآپریٹ کراں گے۔'' بلجیت نے اکھ بچا کے پنج-پنج سو دے چار نوٹ ڈپٹی سپرڈینٹ دے ٹیبل 'تے پئے رجسٹر وچ سرکا دتے سن۔
''کہڑی بیرک 'چ بھیجیئے ایہنوں ؟'' ڈپٹی صاحب دی دیالتا بول رہی سی۔
''کرتووالیاں سیرا کنے نمبر بیرک 'چ اے ؟ باقی بائی ساڈا ساؤُ بندا …… اوہو جہی 'چ پائیو جتھے سوکھا رہے۔''
''اکیہ نمبر الاٹ کر دنے…. صاف-ستھری بیرک آ ۔ وی.آئی.پی۔ ٹی.وی لگیا۔ کرتووالیاں نوں سارا سامان جاندا باہروں۔ باقی میں وی اوہنوں اشارہ کردوں وئی میرا خاص بندا ۔ تسیں فکر نہ کرو۔ خیال رکھن گے سارے۔ باقی پندراں-ویہراں دناں دی گل آ ساری… ضمانت ہوجو ۔'' ڈپٹی سپرڈینٹ نے جیل گارڈ نوں اگلے حوالاتی نوں اندر بھیجن دا اشارا کر دتا سی۔
''ہن ایہ آودے کمرے 'چ ہی ملاقات کرا دیا کرو۔ بائی سیاں…. توں اگے-اگے ویکھیں۔ جیل 'چ تاں پتے وی پیسے منگدے۔ وچ وچالے ہزار پنجر سو ہور ہتھ جھاڑ دیان گے ایہنوں۔ اودوں نوں ضمانت ہوجو۔ دس پندرھاں دناں دی گل اے ساری۔ جے دن چنگے لنگھدے ہون پھیر پتا نہیں لگدا…. اوکھ دا تاں اک دن وی لنگھاؤنا اوکھا۔ جے زیادہ ای تنگی-پھنگی ہوئی اوہ وی دسدیں۔ جیل ڈاکٹر اگے سٹان گے پنج ہزار دی گٹی۔ موج کریں جیل دے ہسپتال 'چ۔ زیادہ کہن گا تاں سپرڈینٹ نال گل کر کے فیس پھتو تارکے جیل توں باہرلے سول ہسپتال وچ داخل کروا دیان گے ۔ گاندھی مارھاج دی کرپا چاہیدی….. ڈاکٹر تاں چنگے بھلے نوں دل دا روگی بنا دندے آ۔ دیکھیا نی جدوں کدے کسے لیڈر نوں گرفتار کر لین…. اوہنوں اسے ٹائم دل دا دورا پے جاندا چنگے-بھلے نوں۔ نالے ہور سن لے، توں ساریاں نوں آودے ورگے ای نہ سمجھیں جائی راجے ہریش چند دے پتّ۔ ایس ملک 'چ سبھ کجھ ای چلی چلائی جاندا۔ ایویں نہ گھٹیا وٹیا جہیا رہا کریں۔ گل بات کر لئی دی ہوندی ہر طرحاں دے بندے-کبندے نال۔ کئی وار جیل وچ ای بڑے کم دے بندے مل جاندے آ۔ باقی توں فکر نہ کریں….. میں ہیگاں……۔'' بلجیت نے اپنے ولوں مینوں پوری طرحاں تیار کر دتا سی۔
''گرداس! اج دُپہر والی بندی توں بعد آپاں گرچرنے نوں ملن چلان گے اوہدی بیرک 'چ۔ اہُ ساہمنے عالی بیرک 'چ رہندا۔ بندے نوں مل کے جیون نوں جی کردا، نہیں تاں آئی سوچی دا بئی بھنگ دے بھاڑے زندگی گوا لئی آ۔ کدے-کدے تاں سوچن لگّ جانیں، میں پیسے کیوں نہیں لئے ہرچووالیاں توں۔ نالے اوہ خُش ہوندے، نالے آہ دن نہ دیکھنے پیندے۔ پچھتاوا ہوندا رہندا۔'' ڈی.ٹی.او گریوال صاحب نے ٹھنڈھی ہوا دا ڈونگھا ساہ بھریا سی۔
''گردوارے جانا ہنا ؟''
''کل گیا سی۔''
''جہڑا پاٹھی اے نہ…. تن قتل کیتے اوہنے۔ تنّ معصوم-بے دوشے۔ زمین خاطر اپنی ودھوا بھرجائی تے اوہدے دو نکے-نکے بچیاں نوں کوہ-کوہ کے ماریا۔ مار کے ٹبے 'چ دب دتا سی آودے سکے بھتیجے-بھتیجی نوں۔ عمر قید بھگت رہا۔ توں دیکھیا ہونیں-جدوں پاٹھ کردا، شبد اس دی زبانو کر جاندے آ۔ کتھا کردیاں اکھاں بھر آؤندا۔ کہندا گریوال صاحب وقت میرے ہتھ نی آ رہا۔ آودے گناہاں 'تے پچھتاوا کردا رہندے ۔''
''سر مینوں تاں لگدے جیل وچ سارے ای پچھتاوا کری جاندے نے۔ کئی پچھتاوا کردے بئی گناہ کیوں کیتا……کئی کردے گناہ کیوں نھی کیتا۔ کئی کہندے وڈا گناہ کیوں نہیں کیتا ؟''
''توں ٹھیک آکھنیں گرداس، جیل 'چ جنے لوک نیں اونیں طرحاں دی دنیا اے۔ اہُ انتی نمبر عالی بیرک 'چ اک بندا بند اے بھکھڑے پنڈ توں۔ بلاتکار دا کیس آ اوہدے 'تے۔ دھارا 376 لگی وی اے ۔ اوہ وچارا دھاہاں ماردا، کہندا مینوں اوہ کڑی تاں دکھا دیؤ جہدے نال بلاتکار کرن دا کیس میرے سر پایا۔ اوہ ہے کتھوں دی؟ پر کون سندے وچارے دی۔ اسے بیرک 'چ اک ہور نوجوان بند اے۔ پڑھیا-لکھیا…پوسٹ گریجو ایٹ اے۔ لوکاں دے کھیتاں وچوں چوری موٹراں لاہن دا کیس فٹ کیتا اوہدے 'تے۔ اصل وچ اوہدا اینا کو قصور اے کہ اوہنے چوناں وچ آودے ہلکے دے موجودہ منتری دی ڈٹّ کے ورودھتا کیتی سی۔ لے ہور سن لے….. سولھاں نمبر عالی بیرک وچوں اجے تنّ دن پہلاں ای اک پولیس والا بری ہو کے گیا۔ قتل کیس وچ بند سی۔ اوہدے 'تے وی کسے اچ پولیس ادھیکاری نے نہکا ای کیس پوا دتا سی۔ ہائیکورٹ توں ستاں سالاں بعد بری ہو کے گیا۔ جس دن بری ہویا عجیب قسم دی اداسی اتے خوشی سی اسدے چہرے 'تے۔ فٹّ-فٹّ کے رون لگ پیا۔ کہندا، میرے ست سال کون موڑے گا۔ میری بیٹی نے ایم.بی.بی.ایس وچ داخلا لینا سی….میری جیل کرکے اوہدی پڑھائی چھٹ گئی۔ پلس ٹو میڈیکل کر کے گھرے بیٹھ گئی۔ ماں میری تر گئی ہوکا لے کے۔ گھر والی ڈپریشن دی مریض ہوگی۔ بھرا میرے چھڈ گئے مینوں ۔ کون موڑ دیؤُ بیتیا یگ۔ نالے میرے 'تے قاتل ہون دا جہڑا داغ لگ گیا، اوہ کہڑی صابن نال دھوتا جاؤ ؟''
''او….ہو !''
''ہولی-ہولی جان جائیں گا۔ غریباں دیاں آہاں تاں جیل دیاں وڈیاں-وڈیاں تے اُچیاں اُچیاں کندھاں نال ٹکراں مار مار کے دم توڑ جاندیاں۔ اپھسرا! مزرماں واسطے جیل نالوں ودھ کے محفوظ جگھا ہور کوئی نہیں،…. تے تیرے-میرے ورگے بے دوشے پھسے پرندیاں واسطے من من دے بھارے جندرے لگدے بیرکاں دے بوہیاں نوں۔''
''تسیں ٹھیک آہنیں اوں سر۔ میرے عالی بیرک وچ اک حوالاتی اے گلچین جموں توں۔ ڈرائیور منڈا اے۔ کسے کمپنی وچ ڈرائیور سی۔ کمپنی مالک دا منڈا کتِے کار لے کے جا رہیا سی جالندھر لاگے۔ ایہ نال بیٹھا سی۔ نشے وچ ٹلی ہوئے چھوہر نے کار دا ایکسیڈینٹ کرتا۔ ریڑھیاں والے تن غریب درڑتے۔ مالکاں نے اپنا منڈا کڈھوا لیا، کیس پوا دتا غریب ڈرائیور گلچین 'تے۔ ہن وچارا جیل وچ سڑدا پیا۔ کمپنی آلے ضمانت تک نھی کراؤن آئے۔ گھرے اکلی ودھوا ماں۔ وکیلاں دیاں جیباں کتھوں بھرے ؟ ہن تاں آکھدا جج سزا ای سنا دیوے۔ اک پاسے تاں لگے، میں تاں سوچ سوچ پاگل ہوئی جانے… بئی ایس ملخ دا بنو کیہ ؟''
''داس! ایس ملک نوں چونڈ-چونڈ کے کھان والا وی روندا تے جہڑا نہیں کھاندا اوہنے تاں رونا ای رونا۔ آہ جیل سپرڈینٹ ول دیکھ، جدوں دیکھو روئی ای جاؤ ۔ ساری جیل لٹّ لئی، اجے تک رجّ نی آیا۔ جدوں کدے ڈی.سی. جاں کسے ججّ نے جیل دا معائنا کرنا ہووے، اس دن سالے حوالاتیاں، قیدیاں نوں جوائیاں ورگی دال روٹی دندے۔ اک دم ودھیا۔ اگلے دن ججّ صاحب جاں ڈی.سی صاحب دی فوٹو چھپدی اخباراں وچ دال پیندیاں دی۔ اجے پچھلے مہینے گرچرنے نے ساریاں قیدیاں-حوالاتیاں نوں پریر کے جیل وچ ملدی ماڑی خوراک ورودھ ہڑتال کروا دتی سی۔ میرے سالے، اسے ماؤں جہے سپرڈینٹ دی جیبھ باہر نکل آئی سی ۔'' سدھو نے صافے دے لڑ بدھے بھجے چھولے کھان لئی میرے اگے کر دتے۔
''گریوال صاحب جی نہیں کردا۔ جیل وچ بھجے چھولے تاں بُک بھر-بھر کے دے جاندے نے روز ای۔''
''کھالے…پیاریا….کھالے…. گھوڑیاں دی خوراک آ ایہ تاں۔ کھائینگا تاں تکڑا ہووینگا۔ سہری دی دنیا نال ٹکر لینی کتے کمزور بندے دا کم اے۔ چھولے کھائینگا تاں گرچرنا گاڈھر بنیں گا۔''
میرا دل کیتا گریوال صاحب نوں آکھاں، ''آپاں کرسیاں نوں پیار کرن والے سماج دے سبھ توں کمزور جی ہاں۔ سمیں دی اکھ وچ رڑکن دیاں گلاں کردے-کردے اسیں سمیں دی اکھ دا سرما بن گئے ہاں۔''
''کیہ آکھیا ای ؟'' میری بڑبڑاہٹ جہی گریوال صاحب نوں سمجھ نہیں سی آئی۔
''کجھ نہیں…. ایہی کہ اسیں کرسیاں والے سماج دے سبھ توں کمزور جی ہاں……۔''
''بلکل کھری گل اے تیری…… ساڈی ریڑھ دی ہڈی نہیں ہوندی۔ بس رینگن آلے جیو ہاں اسیں۔ اک نہیں سارے ای محکمیاں دے افسر رناں بنے پھردے لیڈراں دیاں…….کوئی چنگی سیٹ لین لئی لیلڑیاں کڈھدا تے کوئی چنگا ضلع لین لئی۔ مہاتڑاں تماتڑاں دی چھڈّ-آئیڈ.اے.ایس، آئی.پی.ایس، افسراں دا تاں جواں ای بیڑا غرقیا پیا۔ سی.ایم دفتر تاں کیہ کسے چھوٹے-موٹے نیتا دے دفتر 'چوں آئی فون دی اک گھنٹی ایہناں دیاں کئی راتاں دی نیند اڈا دندی ہے۔ ہور تاں ہور ڈی.سی لگّ کے وی تسلی نی ہوندی۔ آہ چھوٹے ضلعے دا ڈی.سی تاں ایہ محسوس کردا کہ جدوں کار موہرے لگی جھنڈی ہلن لگدی اے تاں ضلع ختم ہو جاندا۔ اوہ وڈے ضلعے وچ لگن واسطے سیاستداناں دے ہاڑھے کڈھدا۔ نک رگڑدا…..بسّ، جو حالَ ہویا پیا افسرشاہی دا، گلّ نہ ای کریئے تاں چنگا ۔''
''سر! مینوں تاں کدے-کدے لگدا، اصلی مرد تاں کوئی رہا ای نہیں۔ کچھ لٹی جاندے آ، بہتے بھیڈاں وانگوں لٹ کھائی جاندے۔ ویکھا-ویکھی۔ ان پڑھاں دی تاں گل چھڈو، اپنے ورگے جہڑے آودے-آپ نوں بڑے پھنے خاں سمجھدے ہاں، اوہ وی مگرمچھاں اگے گوڈے ٹیکیا بیٹھے۔ جہڑا ماڑا-موٹا سر چکدا-اوہنوں تہاڈے آگوُ….. مینوں تاں اصلی بندا کتے دیہندا نہیں۔''
''اپھسرا! ہیگے اصلی مرد اجے وی دھرتی 'تے۔ بیءنعش نہیں ہویا۔ ایسے جیل 'چ وی ہیگے۔ اج تاں ہن بندی ہون والی اے، کل نوں چلان گے ۔ گرچرنے نوں ملاؤں تینوں؛ پھیر دسیں ہیگیں کہ نہیں مرد ایس دنیا 'تے۔'' گریوال صاحب اپنی بیرک وچ جان لئی اٹھ کھڑے سن۔
************
''افسرو ! ایہ مانس دیہ مساں ملدی۔چراسی لکھ جوناں بھوگ کے۔ آہندے نہیں ہوندے اکھے ہیرا جنم امول۔ میری مائی آہندی ہوندی سی پتّ کیٹ-پتنگ وی نھی ماریدا۔ ساریاں 'چ اکو جہی جان ہوندی اے۔ ہور تاں ہور بنسپتی وچ وی جان ہوندیو ۔ جدوں کدے ساگ وی چیرن لگنا، ماں متھا ٹیکدی سی-ربا معاف کریں۔ کنک پساؤن توں پہلاں منس کے کوٹھے 'تے سٹدی سی-چڑی جنور دے بھاگاں نوں۔ اپھسرا! مینوں یاد اے۔ کیراں میتھوں چڑی دا بوٹ مر گیا۔ توں سچ جانیں ساریں ٹبر دے سنگھو روٹی نہیں سی لنگھی۔'' میں حیران ہو کے گرچرنے ول دیکھی جاندا ساں۔ اس دے دُدھ چٹے داہڑے وچوں جھانکدا درویشی چہرا۔ اجہیا درویش آدمی بھلا کسے دا قاتل ہو سکدا ہے ؟
''افسرو ! ایہ بندا نہیں…..وقت ای فیصلا کردا بندے نے کیہ بننا تے کیہ نہیں بننا۔ ایدھر میرے کنی ویکھ لو…تھونوں قاتل لگدا میں ؟'' گرچرنا سدھا ساڈیاں اکھاں وچ جھاکیا سی۔ میں اج پہلی وار اوس دی بیرک وچ اس نوں مل رہیا ساں۔ میں تاں کیہ جواب دینا سی پرنتو گریوال صاحب نے وی کوئی اتر نہیں سی دتا۔
اسیں صرف خالی-خالی نظراں نال گرچرنے ول جھاکیا جاندے ساں۔
''جہڑا بندا چڑی دا بوٹ مرے توں تِن دن روندا رہیا سی، اس بندے نے ایہناں ہتھاں نال دو بندے بے رحمی نال مارے اے……بندے نہیں راکھش آکھو۔ دو راخش مارے میں ایہناں ہتھاں نال کوہ-کوہ کے۔'' گرچرنے نے ہتھ ساڈے اگے کر دتے سن۔ میں گوہ نال دیکھیا۔ ہتھ تاں بلکل ساڈے ورگے سن۔ ہتھاں وچ تاں کوئی وی فرق نہیں سی۔
''افسرو دریا اپنا وہن آپ نہیں طے کردا…..دھرتی دی ڈھال انوسار ای پانی ویہندا۔ اویں جویں بندے دی دشا وقت طے کردا۔ گرچرنا…….گرچرنا سانسی ایہو جہیا نہ سی….ایہو جہیا نہیں سی گرچرنا ۔''
گرچرنا جویں کتے دور جا پہنچیا سی۔ گریوال صاحب نے اوس دا ہتھ اپنے ہتھاں وچ لے کے پلوسنا شروع کر دتا سی۔
''گرچرنا تاں ربّ توں بھے کھان والا بندا سی.، سوچدا سی، ایس دھرتی 'تے آئے اوں تاں شوبھا کھٹو۔ بھلا کرو جے کر سکدے ہو تاں، تے اپھسرا گرچرنے نے ساری عمر بھلا ای کیتا۔ سفنے 'چ وی کسے دا ماڑا نی کیتا ہونیں۔ کسے دا انگ پیر اُتر گیا…..آ ویکھیں گرچرن سیاں۔ کسے پشو دے زیر نی پیندی…سد لیاؤ بئی گرچرنے نوں۔ کسے دی جھوٹی اہری گئی، گرچرنا آودے کولوں کچلے بھن بھن کے تیار کیتی دیسی دوائی دیندا مفتو-مفتی۔ نال رانہی سونف اجوین دے کاڑھے کر کے پیاؤندا پشواں نوں۔ کسے بندے-بڑی دے دھرن پے گئی گرچرنا بند نہ لاؤندا ٹھیک کرن لگیاں۔ سر 'تے بھاری پنڈ چکیاں کسے دی دھون 'چ ول پے گیا……کسے دے گٹے-گوڈیے نوں مچکوڑ آگی….کسے دے چکّ پیگی……کسے جوآک دی کوڈی ڈگّ پئی…… کسے نکے نیانے دا تالوآ تھلے آ گیا……گرچرنا ہر تھاں حاضر۔ مجال کیہ کسے توں پائی وی لئی ہووے۔ افسرو! گرچرنے نے چھوٹا نی کیتا آودے آپ نوں۔ لوک نوٹ چکیا پھردے سی مگر-مگر، پر نہی….! لوک آنہدے سی گرچرنے دے ہتھیں جس آ۔ ایہدا ہتھ لوا لؤ….. چراں دا لٹکیا آؤندا اسادھ روگی وی گھوڑے ارگا ہو جو۔ چاہندا تاں پیسے رول دندا، پر گرچرنے نے ہنر نوں وپار نھی بنایا ۔''
گرچرنا بھاوک ہو گیا سی۔ اس نوں تاں ایہ وی بھل گیا سی کہ اوہ جیل دی اکیہ نمبر بیرک وچ بند قیدی نمبر تِن سو تیراں ہے۔ عمر قید بھگت رہا قیدی، جس اپر اک ہور قتل دا مقدمہ چل رہا ہے۔ جیل وچ کیتے بے رحم قتل دا۔ گریوال صاحب نے کھڈے دے دوجے سرے 'تے پئی پانی والی جھجری وچوں گلاس بھریا تے گرچرنے نوں پین لئی پھڑا دتا۔
''بائی سیاں ربّ وی چنگا-ماڑا نہیں ویکھدا۔ ایدھر ویکھ…آہ گرداس آ-سدھواں آلے برجوں۔ پج کے ساؤُ-ایماندار افسر۔ ایہنوں وی پھساتا اگلیاں۔ وجیلینس آلیاں پیسے دے زور 'تے اصل مزرم باہر کڈھتے، کیس فٹ کرتا ایس ہماتڑ 'تے۔'' گریوال صاحب نے میرے موڈھیاں 'تے ہتھ رکھدیاں آکھیا سی۔
''کوئی 'نساپھ نی اپسرا دنیا 'تے، ہینی اکا ای۔ کتھے آ ربّ میرا…..مینوں لگدا ہونا ای نہیں….نہیں اپنے ارگیاں نال آئی نہ ہوندی۔ اپسرا…..نہیں ہونی سی جگوں تیرویں گرچرنے نال۔ جہنے سارے پنڈ دیاں دھیاں-بھیناں نوں آودیاں دھیاں بھیناں سمجھیا۔ لاج پت رکھی پنڈ دیاں نونہاں دھیاں دی۔ پر راخشاں نے…..راکھشاں نے اوہدی دھی وی نہ بخشی۔ اوہناں جروانیاں گرچرنے دی دھی دی عزت رولی جہناں……۔'' گرچرنے دیاں مٹھیاں میچیاں گئیاں سن ۔ اوہ کنا چر چپ رہیا۔ اکھاں وچ گہر اُتر آئی سی۔
''بڑا قہر کیتا سی دشٹاں نے……جہڑی تسیں سزا دتی ایسے دے حقدار سن……کتیڑھ ۔''
''پر اپسرا تھونوں ایہ نھی پتا ہونا اوہناں دشٹاں نال میں کیہ بھلی کیتی سی، جہدا دینا ایہناں نے ایوں کرکے موڑیا مینوں۔''
''نہیں تاں ۔'' گریوال صاحب دا سر نانہ وچ ہل گیا سی۔
''اپسرا ادوں میں چڑھدی مالی ساں۔ مچھ فٹ چوبر۔ اک دن میں گھر اکلا ہی ساں۔ تکھڑ دُپیہرا۔ کاں اکھ نکلے۔ ذیلدار دی کوآری کڑی گھبرائی گھبرائی ساڈے گھر آئی۔ گھر ساڈا ذیلداراں دے عین نال سی۔ لؤ جی، کڑی نوں ویکھ کے میں ڈور-بھور جہیا ہو گیا۔ کڑی وی پوری پشیمان۔ اس توں گلّ ای نہیں سی ہو رہی۔ میں پچھیا، ''بھائی بیبا گل کیہ آ؟ کویں آئیں ایں ؟ سکھ تاں ہے عینی پشیمان کیوں ایں….ٹکاء نال گلّ دسّ بھائی کیہ اے ؟'' لؤ جی کڑی وی کچھ دل دھر آئی۔ کہندی، "بائی میں تاں آئی سی وئی چاچی جاں بھابی گھرے ہوؤُ۔ گھرے بھابی دا درداں نال برا حالَ اے۔ ہور کوئی گھر وی ہینی۔ تھونوں پتا ہور آنڈھ-گوانڈھ کوئی آؤندا نہیں ساڈے۔ بائی ہوناں دی بنائی عینی کو آ آنڈھیاں گونڈھیاں نال۔ ہن کیہ کریئے بائی ؟ جے کوئی حل نہ ہویا….. بھابی نہیں بچدی۔ نواں آؤن والا جی وی اندرے مرجو۔ ہن کیہ ہوؤُ بائی……….بائی توں ہی آئیں کیراں گھرے۔'' لؤ جی میں پیریں جتی وی نہیں پائی۔ اسے طرحاں ننگے پیریں ذیلداراں دے گھر جا وجا۔ میں دیکھیا ذیلدار دی نونہ درداں نال مچھیؤں-ماسؤں ہوئی جاوے۔ عین پنڈ دے دوجے پاسے رہندی دائی نوں بھج کے سد لیاؤن جوگا وی ٹیم ہینی سی۔ زچابچا دوواں دی جان بس کجھ ای پلاں دی مہمان سی۔ سوچن دا ٹیم کتھے سی ؟ کیہ کراں میں ؟ اک پاسے دو جندڑیاں دا سوال سی، دوجے پاسے سنگ-شرم۔ کڑی دے منجے توں تاں خون نچڑ نچڑ تھلے ڈگّ رہیا سی۔ ربّ نے چنگی پرکھ دی گھڑی پا دتی سی میرے 'تے۔ لؤ جی اپسرو! میں دو جیاں دی زندگانی بچاؤن دا فیصلہ کر لیا۔ میں کالھی کالھی صابن نال ہتھ دھوتے۔ باہر نوں اندروں کنڈا ماریا۔ اپنے منہ 'تے کپڑا پا لیا تے ذیلدار دی کڑی نوں آکھیا-بھائیا بیبا! بھابی اپنی دی سلوار اتار دے۔ اپسرا! ہن بند کمراسی۔ میں ساں-ذیلداراں دی نونہ دا جسم سی تے میرے ہتھ۔ اوس دا ننگا بدن تاں مینوں دکھائی ای نہیں سی دیندا۔ میرے ایہناں ہتھاں نے سینکڑے گاواں مجھاں دا جنیپا کروایا سی، ہن وی کیہ فرق سی ؟ گلّ تاں کسے نویں جی نوں دھرتی 'تے لے کے آؤن دی ہی سی۔ پھیر کیہ ؟ بسّ دو چار منٹ جھوجھنا پیا تے بچے دی کلکاری ساڈے کناں وچ آ گونجی سی۔ میں دوویں ہتھ اپر چک کے اکال پرکھ دا شکرانہ کیتا۔'' گرچرنے نے ہتھ اپر چکے سن جویں پرارتھنا کر رہیا ہووے۔
''اپسرا ! اس گھٹنا دی ہوا وی اج تک میرے توں کدے باہر نہیں نکلی۔ نکلدی وی کویں، مینوں تاں انج لگیا سی جویں میں اپنی ہی دھی دا سنبھالا کیتا ہووے۔''
''کمال اے بائی سیاں !'' گریوال صاحب سر سجےکھبے ہلا رہے سن۔
''کاہدی کمال اپسرا ؟ پتا کیہ انعام دتا ذیلداراں دے کاکیاں اوس بھلیائی دا؟''
''………..?'' اسیں سوال بن گئے ساں۔
''میری دھی دی عزت رولتی ذیلداراں۔ سنگھنے کماداں 'چ گھری ذیلداراں دی بمبی اج وی گواہ ہے میری دھی دیاں سسکیاں دی۔ کڑی نے کھوہ 'چ چھال مار کے آتم ہتیا کر لئی۔ میری عزت تارتار کرتی ایہناں…..۔'' گرچرنے نے اکھاں وچ سم آئے پانی نوں پرنے دے لڑ نال پونجھ لیا سی۔ ساڈے وچکار کنا ہی چر چپ تنی رہی۔ میں تے گریوال صاحب اکھاں بھر آئے ساں۔
''اپسرو ! گندی نالی دے دو کیڑیاں دیاں گھنڈیاں وڈھیاں میں۔ تھونوں پتا جیل 'چ قتل ہو جے، کسے گواہی دی لوڑ نہیں ہوندی……میں پھاہے لگوں پکا۔ پھاہے لگوں…….پر رائی بھر افسوس نہیں مینوں۔ گندی نالی دے کیڑے مارمار کے ای ختم کیتے جا سکدے آ اپسرا۔''
''گندی نالی دے کیڑے مارمار کے ختم نہیں ہونے۔ ایہ تاں سسٹم ہی بدلنا پؤُ۔ جماعتی دُشمناں دے صفائے دی مہم نال کوئی وی لہر نی اسردی ہوندی۔ سسٹم بدلن لئی تاں لہر بناؤنی پؤُ…….سسٹم بدلو تاں ہی تیرےمیرے نال ہون والیاں ودھیکیاں ختم ہونگیاں۔'' میرا جی کردا سی گرچرنے نوں آکھاں پر کہہ نہیں سی سکیا۔
اوہ ساہمنی عمارت ویکھدے او نہ……..؟'' گرچرنے نے بیرکاں دے ساہمنے بنی اچی ساری بلڈنگ ول اشاراکردیاں پچھیا سی۔
''ہاں!'' اسیں اکٹھے ای بول پئے ساں۔
''پھانسی والی کوٹھڑی اے ایہ ! اتھے پھاہے لاؤن گے مینوں ۔'' گرچرنے نے بڑی سہجتا نال کہیا سی۔
''تھونوں ہور دساں…….میرا باپو وی اتھے ہی پھاہے لگا سی۔ ستاں سالاں دا سی ادوں میں۔ پتا کیوں پھاہے لگا سی باپو ؟''
''……….?''
''باپو نے پنڈ دے غریب بازی گر لبھے دی دھی نوں زورزبردستی اُدھالن والے جگر بدمعاش نوں اپنی برچھی نال د ن دیہاڑے کوہ کوہ کے گڈی چڑھا دتا سی۔ عین پنڈ دی ستھ دے وچالے۔ پورے پنجاہ سالاں بعد اسے تھاں باپو بروبر جا کھڑوں ہک ڈاہ کے۔ پورے مان نال۔ سر اچا کر کے ۔'' گرچرنے دیاں اکھاں وچ عجیب طرحاں دی حالت سی۔
''اپسرو ! باجے-باجے بندے ویری دی لتّ ہیٹھوں دی لنگھ جاندے آ۔ ڈر کے دشمناں دی اکھ دا سرمہ بن جاندے۔ مرد اوہ ہوندا جہڑا ویریاں دی اکھ وچ روڑ وانگوں رڑکے۔ جہنے آودے نال ہوئے دھکے خلاف وی اَواز نہیں اُٹھائی، اوہ کاہدا بندے……؟'' گرچرنا لمبا ساہ لے کے میرے ول جھاکیا سی۔
''اپسرا! میں بھل گیا، کیہ ناں تیرا……؟ جدوں کوئی نواں حوالاتیا جیل وچ آؤندا اے نہ……اوہدا اگاپچھا، نانکے-دادکے، گل کیہ ساری جانکاری نال دی نال جیل وچ پہنچ جاندی اے۔ ہن دیکھ…..تیرے نال دھکا ہویا۔ شریام دھکا کیہ کیتا توں..؟'' گرچرنا ہن سدھا میریاں اکھاں وچ جھاکیا سی۔ کیہ بولدا میں ؟ میں تاں ربّ اگے ارداساں ہی کردا ساں کہ مینوں بھرشٹاچار دے جھوٹھے دوش وچ پھساؤن والے پلسیئے اتے سیاستدان کدے نہ کدے قانون دے اڑکے چڑھ جان۔ بلکل اسے طرحاں جویں پٹیالے ولیں دے کئی اچ پولیس ادھیکاری 'سیکس سکینڈل' دے ناں ہیٹھ بے گناہاں توں پیسے بٹوردے سی.بی.آئی دے اڑکے چڑھ گئے سن۔
''بائی ! اُتلا سبھ ویکھدا…..میریاں تاں اسے 'تے ای ڈوریاں….ویکھیو کدے نہ کدے آ جان گے اڑکے میرے سا….۔ سارا کجھ ٹھیک ہوجو……۔'' میری اَواز بہت مدھم اتے لیئ ہین سی ۔
''…….انج کویں ٹھیک آجو ارداساں کریاں ؟ ہتھ 'تے ہتھ دھریاں…..ٹھیک آجو ؟ ٹھیک سوچدا توں…..؟''
گرچرنے دے سوال دا کیہ جواب دیندا میں ؟
*******