(بلونت گارگی دے خاکے:سعادت حسن منٹو(لِپی انتر:ایم۔آصف

سعادت حسن منٹو

منٹو دا ناں میں پہلی وار 1944 وچ سنیا۔

میں نوکری دی تلاش وچ دلی آیا۔ جنگ لگن دے کارن ہر بی.اے.، ایم.اے. نوں بھرتی کیتا جا رہیا سی۔ میں آل انڈیا ریڈیو دے جنگ دیاں خبراں براڈکاسٹ کرن والے سیکشن وچ دو سو روپئے مہینے اتے نوکر ہو گیا۔

اسیں چھے جنے اک وڈے کمرے وچ اک وڈی میز دوآلے بیٹھدے۔ سارے دن وچ ادھااگھنٹاخبراں ترجما کرن وچ تے دس منٹ براڈکاسٹ کرن وچ لگدے۔ باقی سارا وقت خالی۔ پر ساڈے لئی فوجی حکم سی کہ اسیں باہر نہ نکلیے۔

اکثر اسیں دروازہ بند کرکے لطیفے سناؤاندے۔ ری چند چڈھا ماں بھین دیاں گالھاں کڈھدا ہویا سیاسی تے ادبی محفلاں دے دلچسپ واکئے سناؤاندا۔رنڈیاں تے فوجی کڑیاں دیاں ننگیاں کہانیاں بیان کردا۔ کدے کدے اوہ میز اتے کھڑا ہو کے نچن لگدا تے اسیں سارے تال دیندے۔ پر ایس خرمستی دا رنگ ادبی سی۔

اردو افسانیاں دا ذکر ہوندا تاں چڈھا جس دے مونہوں گالھ سجدی سی، آکھدا، “تہاڈے باپ منٹو نے سارے ادیباں دی ماں نوں !”

سردی دے دن سن۔ باہر بوندا باندی ہو رہی سی۔ دلاں وچ عجیب ویرانی تے اُداسی۔ چڈھا چھٹی لے کے شراب پین چلا گیا، اسیں ہور وی بجھے بجھے اکلّے اکلّے محسوس کرن لگے۔ کسے کم وچ جی نہیں سی لگدا۔ جاندے ہوئے چڈھا ‘ادب اِ لطیف' دا افسانہ نمبر چھڈ گیا سی۔

میں ورقے الٹاؤن لگا۔ ایس وچ کرشن چندر دی مشہور کہانی ‘ان داتا‘ سی جس وچ بنگال دے مہاں کال دا بیان سی۔ بہت لمبی۔ میں دس باراں صفحے پڑھے تے چھڈ دتی۔ دوسرے ادیباں دیاں کہانیاں اُتے جھات ماری پر کوئی ادبی شعلا نہ بھڑکیا۔

اچانک میری نظر سعادت حسن منٹو دے ناں اتے پئی۔ بہت عجیب ناں سی۔ منٹو... جویں لارڈ منٹو یاںں پنٹو... جاں ومٹو۔ بہت نقلی تے ہاسو ہینا ناں۔ پھر کہانی دا ناں پڑھیا... ‘بو‘۔

کہانی پڑھن لگا تاں اکو روء وچ ساری کہانی پڑھ گیا۔ ہر فقرا حسین۔ کہانی دے کرداراں دے نفسیاتی تے جسمانی رشتے بہت واضح تے جادو بھرے سن۔ مینوں ہُن تیک اوس کہانی دے فقرے، تشبیہاں تے ساہاں دا بیان یاد اے۔ ایس دا اینا ڈونگھا اثر پیا کہ مینوں پتہ ہی نہ چلیا کہ پنج وج گئے تے میرے ساتھی گھر جان لئی اُٹھ کھڑے ہوئے سن۔

کہانی وچ جسمانی کھیڑا سی، اک چمک سی۔ مانسک تجربا تے لذت سی۔ چھوٹے چھوٹے فقریاں وچ سادگی جو اک پختا منجھے ہوئے کلاکار وچ ہوندی اے۔

ایس کہانی دا ہیرو رندھیر اے جس نے اک گھاٹن کڑی نال رات گزاری۔ رندھیر اپنے کمرے دی کھڑکی وچ بیٹھا بور ہو رہیا سی کہ اوس نوں رسیاں دے کارخانے وچ کم کرن والی گھاٹن نظر آئی جو بارش توں بچن لئی املی دے درخت ہیٹھاں کھڑی سی۔ رندھیر نے گلا صاف کرن دے بہانے کھنگھورے مار کے اوس دا دھیان اپنے ول کھچ لیا تے اشارے نال اوس نوں اُپر بلا لیا۔

دوہاں نے کوئی خاص گل بات نہ کیتی۔ جسم وچوں تڑپدی ہوئی روء ای اوہناں دی زبان بن گئی سی۔ رندھیر نے اوس دے مینہ وچ بھجے ہوئے کپڑے دیکھ کے اوس نوں نویں دھوتی دے دتی۔ کڑی نے گلا کاشٹھا کھولھ کے اک پاسے رکھ دتا تے دھوتی لپیٹ لئی۔ ایس پچھوں اوہ چولی دیاں تنیاں کھولن لگی تاں مینہ نال بھجیاں تنیاں دی گنڈھ ہور پیڈھی ہو گئی۔ اوس نے صرف ایہو کہیا، ‘کُھلدی نہیں۔‘

رندھیر دے مضبوط ہتھاں نے تنیاں نوں جھٹکا دتا تاں چولی کھل گئی تے اوس دے ہتھاں وچ گھاٹن دیاں سرمئی چھاتیاں آ گئیاں۔ منٹو ایس گھاٹن دے جسم دی سانولی چمک تے چھاتیاں نوں بیان کردا اے : جویں کسے گھمیار نے چک توں کچی مٹی دے پیالے لاہے ہون... جویں گندھلے تلاء وچ دو دیوے جل اُٹھے ہون۔

رندھیر گھاٹن دے جسم دی بو نوں ساری رات پیندا رہیا تے ایہ بو اوس دے جسم وچ دی ہوندی ہوئی دماغ دے ہر کھونجے وچ رچ گئی سی۔ فیر جدوں اوہ شادی کردا اے تاں اوس نوں سہاگ رات مناؤن لگیاں اپنی دلہن دا حسن پھکا تے بے رس لگدا اے جیویں پھٹے دودھ وچ پُھٹیاں تر رہیاں ہون۔ اوس دے سرخ ریشمی نالے نے اوس دے سفید جسم اتے چیگاں پا دتیاں سن، ریشمی دھبے۔ اوہ گھاٹن نال گزاری رات تے اوس دے جسم دی صحت مند بو نوں نہیں بھل سکدی۔ اوس سانولی بو دے ساہمنے مدھ شرینی دی گھٹی ہوئی محبت تے بیوی نال رسمی پیار پِھکا تے بے جان اے۔ کہانی پڑھن پچھوں میں پہلی وار نویں اردو ادب بارے نویں ڈھنگ نال سوچیا۔

ایس توں پہلاں میں کرشن چندر دِیاں کہانیاں پڑھیاں سن جہناںدا پچھوکڑ کشمیر سی تے جہناں وچ پیار تے غریبی دی تڑپ سی۔ دوسرے ادیباں تے افسانے پڑھن دا وی موقع ملیا سی۔ پر سبھ نوں پڑھ کے مینوں ایہو لگیا سی، ‘ایہو جہی کہانی تاں میں لکھ سکدا ہاں۔‘

ایہ میرا صرف مانسک پرتیکرم سی۔ شاید میں کرشن چندر جاں راجندر سنگھ بیدی ورگی کہانی نہ لکھ سکدا۔ پر اوہناں نوں پڑھدے ہوئے مینوں ایہو جاپیا کہ میری تخلیقی صلاحیت دی اڈان اوہناں توں اُچی سی۔

پر جد منٹو نوں پڑھیا تاں محسوس ہویا کہ میں ایہو جہی کہانی نہیں لکھ سکدا۔ کاش! میں اجیہی نویکلی تے اُچ کوٹی دی کہانی لکھ سکدا ہوندا۔ نہیں، میں اتنی مہان کہانی کدے وی نہیں لکھ سکدا۔

منٹو میرے لئی کہانی دا آدرش بن گیا۔

اک دن اچانک لنچ پچھوں دفتر دا چپڑاسی میری میز اتے اک لفافہ رکھ لیا۔ پتانہیں کیوں، مینوں ایس لفافے وچ کوئی خطرہ نظر آیا، کوئی سنگین حکم، کوئی پریشان کرن والا سنیہا۔ لفافہ کھولن توں پہلاں مینوں اوس ویلے دی مانسک دِشا ہن تیک یاد اے۔

لفافہ کھولیا۔ مینوں نوکری توں برخاست کر دتا گیا سی۔ میں لفافہ لے کے میجر بخشی کول گیا۔

اوس نے آکھیا، “اسیں کوئی وجھا دسن لئی تیار نہیں۔ ایہ رہی تہاڈی اک مہینے دی پیشگی تنخاہ۔”

اوس نے دراز وچوں دس دس روپئے دے نویں تے کرارے نوٹ کڈھے، تے میں ایہناں نوں لے کے واپس آ گیا۔

میری معطلی دا پروانا ایس لئی آیا سی کہ سرکار نے اپنی خفیا پولیس راہیں میریاں پچھلیاں سرگرمیاں دی چھان بین کیتی سی۔ اوہناں نوں پتا چلیا کہ 1942 دی آزادی دی تحریک وچ حصا لین لئی مینوں گرفتار کیتا گیا۔ معطلی لئی ایہ جُرم کافی سی۔

میں کمرے وچ جا کے اپنے ساتھیاں نوں ایہ خبر سنائی۔ ہمدردی وجوں ہِندی دا اِک لیکھک رون لگیا۔ میں نویں تنخاہ وچوں اک کرارا نوٹ کڈھیا تے سبھناں لئی چاہ تے پیسٹری دا آرڈر کیتا۔

چڈھا نے ایس نکی جہی الوداعی رسم دی پردھانگی کیتی تے اپنے خاص انداز وچ بولیا، “اوئے اُلّو دیو پٹھیو! تسیں سارے ایتھے سرکار دی غلامی کردے رہوگے۔ ایہ پنچھی آزاد ہو گیا۔"

جان لگے اوس نے مینوں منٹو دیاں کہانیاں دی کتاب دتی۔

اوہ خد منٹو نال دِلی دے ریڈیو سٹیشن اُتے کم کر چکیا سی تے اکثر منٹو دیاں گلاں سناؤندا۔ اوہ آکھدا، “منٹو سبھ دا باپ سی۔ ایتھے آل انڈیا ریڈیو وچ دو سال نوکری کرکے اوہ بمبئی چلا گیا تے پچھے اِک سو ڈرامے تے فیچر چھڈ گیا۔ اوہ اپندر ناتھ اشک ساری عمر اوس نال دوستی پاؤن دی کوشش کردا رہیا پر اوہنے نیڑے نہ آؤن دتا۔”

منٹو دی ادبی دوستی دا گھیرا شاہانا سی۔ ایس وچ کرشن چندر، عصمت چغتائی، راجندر سنگھ بیدی تے احمد ندیم قاسمی شامل سن۔ پر اُپندر ناتھ اشک کدے ایس حلقے وچ شامل نہ ہو سکیا۔ اوہ باہرلے کنڈھے تے رہیا۔ ریڈیو سٹیشن وچ اک جگھا کم کردے ہوئے اوہ منٹو دیاں اُتم ادبی قدراں نوں نہ چھوہ سکیا۔

منٹو ہندوستانی ساہت دا اُچّا مینار سی۔

مینوں اوس ویلے وی ایس گل دا احساس سی کہ منٹو اک انوکھا ساہتک چمتکار اے۔ میں سمجھدا ہاں کہ کجھ سالاں پچھوں لوک پچھن گے کہ منٹو کس کیفے وچ بیٹھدا سی، کتھے رہندا سی، کس قسم دا پین استعمال کردا سی، ریڈیو سٹیشن دے کس کمرے وچ بیٹھ کے لکھدا سی۔ اوہنیں دنیں میں منٹو دے نال کم کرن والے لوکاں نوں ملیا اتے اوس بارے چھوٹیاں چھوٹیاں گلّاں دا پتہ کیتا۔ ریڈیو سٹیشن دی دُوجی منزل دے اُپر صنوبر خان دا ریسٹورنٹ سی جتھے اوہ چاہ پین جاندا۔ منٹو تھیلے وچ اردو دا نکا جہیا جہی ٹائیپ رائیٹر لے کے ریڈیو سٹیشن آؤندا تے سدھا ٹائیپ رائیٹر اتے ہی ڈرامے لکھدا۔

اوس نوں اپنی کلا اتے ناز سی تے کئی وار اوہ شرط لا کے ڈرامہ لکھدا۔ اک وار اوس نے دوستاں دے ساہمنے اعلان کیتا کہ اوہ کوئی ناں جاں مضمون تجویز کرن، اوہ اوسے اتے ڈراما لکھ دیوے گا۔ شرط: دو درجن بیئر دیاں بوتلاں۔

اک دوست نے کہیا، “کبوتری۔ لکھ ایس اُتے ڈراما”

منٹو نے ٹائیپ رائیٹر اتے کاغذ چڑھایا تے “کبوتری” ڈراما لکھیا جو بے حد مقبول ہویا۔

اک وار اوہ دوستاں نال ڈرامے بارے شرط لا رہیا سی کہ کوئی کمرے اندر داخل ہوندے ہوئے بولیا، “کیہ میں اندر آ سکدا ہاں؟”

دوجے آدمی نے کہیا، “منٹو مزا تاں پھر اے جے توں ایسے عنوان اُتے ڈرامالکھے۔”

بیئر دیاں بوتلاں دی شرط لگ گئی۔ منٹو نے “کیہ میں اندر آ سکدا ہاں۔” ڈرامالکھ دتا۔

اک وار کسے لیکھک نے ریڈیو اتے اپنا پروگرام کینسل کر دتا۔ سارے ہلچل مچ گئی کہ ایس پروگرام نوں کویں پورا کیتا جاوے۔ منٹو نوں آکھیا گیا کہ اوہ کوئی فیچر یاں ڈراما لکھ دیوے۔ اوہ غصے نال بولیا، “میں نہیں لکھ سکدا۔ مشین نوں وی وقت چاہیدائے!”

اوسدھی منت کیتی گئی۔ اک دوست نے ٹائیپ رائیٹر کھول کے کاغذ چڑھایا تے منٹو نوں آکھیا، “یار، لکھدے نا! اسیں باہر بیٹھے انتظار کردے ہاں۔”

منٹو تھوڑی دیر ٹائیپ رائیٹر دے ساہمنے بیٹھا رہیا تے کاغذ نوں گھُوردا رہیا۔ پھر اوس نے سرلیکھ جمایا، “انتظار۔”

ایہ ڈراما اوسدے بہترین ڈرامیاں وچوں اے۔ ایس وچ اوس نے تکنیکی تے نفسیاتی نظریے توں تجربا کیتا۔ اک نوجوان اپنی محبوبانوں خط لکھ رہیا اے کہ اوہ بیٹھا اوسدا انتظار کر رہیا اے۔ ایہ نوجوان دونفسیاتی پدھراں اتے بولدا اے اک چیتن تے دوسرا اپچیت۔ دوہاں وچ سسپنس بھرے پرسپر ٹکراؤ والے وارتالاپ ہن۔ اپچیت والا نوجوان چیتن نوجوان نوں ٹوکدا، روکدا، ٹپنی کردا اوس نال گلاں کردا اے تے اوسدے من دیاں اندورنی تہاں کھولدا اے۔

ایس قسم دا ناٹکی انوبھو تے پاتر دا سَوے وشلیشن منٹو دی ساہتک پرتبھا دی وشیشتا سی۔

اک وار ریڈیو سٹیشن دے ڈائریکٹر مسٹر ایڈوانی نے منٹو دے ڈرامے دے کسے فقرے اتے اعتراض کیتا تے ایس نوں بدلن لئی آکھیا۔ اوہنیں دنیں اے.ایس. بخاری ڈائریکٹر جنرل سن تے ایڈوانی بہت رسوخ والا تے کھاڑکو ڈائریکٹر۔ منٹو نے بھری مجلس وچ آکھیا، “ایڈوانی صاحب نوں اردو ڈراما لکھن دی سمجھ تاں کتھے، اردو وچ ڈراما پڑھنا وی نہیں آؤندا۔ تے ایہ میرے ڈرامے وچ غلطیاں کڈھ رہے ہن۔”

ایڈوانی صاحب غصے نال لال بھبوکا ہو گئے۔ اوہناں نے منٹو دے خلاف ایکشن لینا چاہیا۔ گل بخاری صاحب تیک جا پہنچی۔ منٹو نے بخاری نوں کیہا، “میں جو کجھ آکھیا اوہ سچ اے۔ جس دا ناں ہی ایڈوانی اے اوس نوں اردو دا کیہ پتا۔”

بخاری صاحب ہسن لگے۔ معاملا رفع دفعا ہو گیا۔

میں دِلّی توں لاہور واپس چلا گیا۔ کجھ مہینے بے کار رہیا۔ 1944 وچ میرا پنجابی دا پورا ناٹک ‘لوہا کٹ‘ چھپیا۔ تے لاہور ریڈیو سٹیشن نے مینوں بطور آرٹسٹ رکھ لیا۔

ایتھے راجندر سنگھ بیدی کم کردا سی، دلکش آواز والی آپا شمیم (موہنی داس) سی۔ امتیاز علی تاج تے رفیع احمد پیر ڈراما پروڈیوس کرن آؤندے۔ ملکہ پکھراج سٹوڈیو وچ بیٹھی پان چبدی تے گاؤندی۔ بے حد سرجنا تمک وایو منڈل سی۔ ایہناں محفلاں وچ منٹو دا اکثر ذکر آؤندا۔

لاہور دے اردو رسالے ‘ادب ِ لطیف‘ دا ایڈیٹر تے مالک چودھری نذیر احمد سی۔ نذیر احمد پنجاب دے کسے پنڈ دا ارائیں سی تے اوسدا ناں سی نذیرا۔ چوتھی جماعت پاس۔ درمیاناقد۔ تکڑا جسم، چمکدے دند تے اوہ ٹھیٹھ پنجابی بولدا۔ اوس نے اپنے چاچا برکت علی نال مل کے “مکتبہ اردو” دی بنیاد رکھی جو سارے ہندوستان دا سبھ توں وڈا تے مقبول پبلشنگ ہاؤس بن گیا۔ اوہ نذیرا توں نذیر احمد تے فیر چودھری نذیر احمد بن گیا۔

چودھری نذیر خد ہر کہانی پڑھدا تے پرکھدا۔ صرف منٹو اجہیا ادیب سی جس دی کہانی تے انتظار وچ اوہ کئی وار پرچہ لیٹ کر دیندا۔ اوہ منٹو نوں چٹھیاں لکھدا، تاراں بھیجدا، تے جدوں منٹو دی کہانی بمبئی توں آؤندی تاں خشی نال ہسدا تے آکھدا، “ہُن میرا پرچا مکمل ہو گیا۔”

جدوں منٹو دی کہانی “بو” دے چھپن پچھوں اوس اتے فحاشی دا مقدما چلیا تاں اوس نوں تاریخ بھگتن لئی لاہور آؤنا پیا۔

ضلع کچہری وچ بہت سارے لیکھک منٹو دے حق وچ گواہی دین لئے گئے سن۔ میں پہلی وار اوس نوں اوتھے ای دیکھیا۔

پتلا لمّاجسم جس وچ بینت ورگی لچک سی، چوڑا متھا، کشمیری تکھا نک تے تیز اکھاں اتے چشما۔ اوس نے سفید قمیض، شیروانی، لٹھ دی سلوار تے جری دا جتا پہنیا ہویا سی۔ سر غرور نال اُچا۔ اوس نے بے پرواہی نال سانوں دیکھیا۔ اوہ عصمت چغتائی کول کھڑا سی تے اسیں سارے کچہری دی ہاک دی انتظار وچ ساں۔

پروفیسر کنہیا لال کپور نے ساڈے سبھناں دا تعارف کروایا۔ پر منٹو دے مونہ توں شکریا دا کوئی روائتی لفظ نہ نکلیا، نہ ای کسے قسم دی خشی دا اظہار۔ اتنے وچ چودھری نذیر جلدی نال آیا، “چلو آواز پے گئی اے۔”

ادیباں دا ایہ جُھنڈ جج دے کمرے وچ داخل ہویا تے سبھ نے “بو” د ےفنی گُناں نوں بیان کیتا۔ ایہ کہیا کہ ایس وچ کوئی گل اعتراض دے قابل نہیں تے ایہ ادبی شاہکار اے۔

پنجابی لیکھکاں وچوں سبھ توں ودھیرے مان یوگ س. گوربخش سنگھ ‘پریت لڑی‘ والے سن جہناں نے خود پیار دیاں کہانیاں لکھیاں سن تے سماجی بغاوت دا جھنڈا چکیا سی۔ جدوں اوہناں نوں منٹو دی ایس کہانی دے حق وچ گواہی دین لئی آکھیا گیا تاں اوہناں نے ایہ آکھ کے انکار کر دتا کہ ایہ کہانی فحش اے۔ جدوں عصمت تے منٹو نوں پتا چلیا تاں اوہ بہت حیران ہوئے۔ منٹو نے آکھیا، “حیرانی دی گل اے کہ پنجابی وچ اجہے ادیب ہن۔ ایس زبان دے ادب دا خدا ہی مالک اے۔”

گواہیاں ختم ہوئیاں۔ جج نے اگلی پیشی دی تاریخ دے دتی۔

ضلع کچہری دے ماحول توں منٹو دی طبیعت اپرام ہو گئی۔ تھاں تھاں ٹُٹے بینچ، لوہے دِیاں کرسیاں، مٹی گھٹا، وکیلاں تے منشیاں دی قانونی سودے بازی۔ عجیب قسم دی گھبراہٹ تے پریشانی۔ سبھ ادیب ملزم نظر آ رہے سن۔

منٹو نے کیہا، “نذیر، میں گھر جاواں گا۔ ٹانگا منگوا دے۔”

ٹانگا آیا تے منٹو اوس وچ بیٹھ گیا۔

“چلنے کسے ہور نے؟ صرف اک جنا۔”

میں نیڑے کھڑا سی۔ فوراً اگے ودھیا تے اگلی سیٹ تے بیٹھ گیا۔ منٹو لتاں پسار کے پچھلی سیٹ تے بیٹھ گیا۔

رستے وچ تھوڑیاں جہیاں گلاں ہوئیاں۔

اوہ بولیا، “ایہ لوک خاہ مخاہ مینوں ہیرو بنا رہے نیں۔ مینوں جیل توں ڈر لگدا اے۔ ہر وار بمبئی توں ایتھے آؤنا بہت مشکل اے۔ بہت مہنگا....... ایہو جرمانہ کافی اے۔ فلم دی کہانی دا سکرین پلے تیار کر رہیا ساں کہ ایتھوں چودھری دا تار گیا... توں کیہ کردا ہنے...؟”

میں اپنے بارے تھوڑا جیہا دسیا۔

اوسدا میرے تے بہت رعب سی۔

نیلا گنبد آیا تے میں اُتر گیا۔ اوہ بولیا، “میں سدھا گھر جاواں گا.... صفیہ وی آئی ہوئی اے... میں جا کے چودھری لئی افسانہ ختم کرنائے!” فیر اوہ اک دم بولیا، “شام نوں توں میرے ول آ جاویں۔ تد تیک میں افساناختم کر لواں گا۔”

اوس دے جان پچھوں میں ساری گل دا جائزا لیا۔ اوسدی آواز باریک تے گرم سی جس وچ اوسدی شخصیت دی پوری شدت شامل سی۔ ایہ آواز نہ لیڈراں ورگی سی، نہ درویشاں ورگی، سگوں ایس وچ بے تابی تے ونگار سی۔

اوہ میرے نال پنجابی وچ ای گل بات کر رہیا سی۔

شام نوں منٹو نوں ملن گیا۔ اوہ فیروزشاہ (فیروزپور) روڈ دے علاقے وچ کسے رشتے دار دی کوٹھی وچ ٹھہریا ہویا سی۔ نوکر نے آکھیا کہ میں ڈرائنگ روم وچ بیٹھاں کیونکہ منٹو صاحب کہانی لکھن وچ مصروف سن۔ ایہ اوہی کہانی سی جو ادب لطیف وچ “راج بھئیا” دے ناں نال چھپی، فیر “میرا نام رادھا ہے” دے ناں نال۔ ایس وچ اوس نے پرتھوی راج کپور دی شدھتا دا موجُو اُڈایا سی۔

دس منٹ پچھوں منٹو نال دے کمرے وچوں نکلیا۔ تپاک نال پچھیا، “چاہ پئیں گا؟”

پھر اوس نے آواز دتی، “صفیہ! کیہ کر رہی ایں؟ ایدھر آ۔”

اوس دی بیوی آئی۔ منٹو نے تعارف کرایا۔ اتنے وچ کجھ ہور ادیب آ گئے۔ چودھری نذیر وی آ گیا۔ کسے دے گھر محفل سی۔ اوہ منٹو نوں لین آئے سن۔

منٹو نے مینوں آکھیا “چنگا۔فیر کل نوں ملنا۔ میں مکتبہ اردو وچ ہوواں گا۔”

منٹو کول قلم نہیں، تیز نشتر سی جس نال اوہ سماج دیاں ناڑیاں وچوں گندہ خون کڈھدا سی۔ اوہ حکیم نہیں سی، سرجن سی۔ اوسدی تیز نگاہ یتھارتھ نوں دیکھن لئی ڈبل لینز دا کم کردی سی۔ اوسدے بیان وچ رس سی۔ سبھ جان دے سن کہ اوہ اوہناں توں کتے بہتر لکھدا سی۔ سبھ اوس دے فن دا لوہا مندے سن۔

میں منٹو نوں فیر ملیا۔

اوہ مکتبہ اردو وچ بیٹھا اپنی کتاب دے اشتہار دی عبارت دیکھ رہیا سی۔ ایس وچ لکھیا سی، “منٹو ایس دور دا سبھ توں وڈا افسانانگار اے، چیخوف دے برابر دا، جذبیاں نوں ٹمبن والا تے جادو دھوڑن والا۔ اوس دے افسانے کلا دیاں سکھراں چھوہندے ہن.....”

منٹو بولیا، “اوئے چودھری، ایہ کیہ بکواس لکھی اے!”

اوس نے سار تعریفی لفظ کٹ دتے تے کتاب دا اشتہار خد بنایا۔ ایس وچ لکھیا: منٹو بکواس لکھدا اے۔ منٹو نوں لوک فحش آکھدے ہن۔ پر منٹو نوں اک وار پڑھنا شروع کر دیو تاں کہانی ختم کرے بغیر اوس نوں چھڈ نہیں سکدے۔

اشتہار وچ ‘بکواس‘، تے ‘فحش‘ دے لفظ موٹے اکھراں وچ سن۔

اوہ گلاں جو اوسدے خلاف کہنا چاہندے سن، اوس نے خد ہی لکھ دتیاں تاں کہ لوکاں نوں جھٹکا لگے۔

اوس نوں مٹھے مٹھے لفظاں توں، مٹھڑے لیکھاں توں، مٹھڑے رسمی فقریا توں چڑ سی۔ اک وار کسے نے اوسدی اک وڈی ہستی نال ملاقات کرائی۔ اوس آدمی نے آکھیا، “منٹو صاحب، تہانوں مل کے بہت خشی ہوئی۔”

منٹو نے جواب دتا، “تہانوں مل کے مینوں بلکل خشی نہیں ہوئی۔”

ایہ انداز، ایہ کوڑا سچ، ایہ چونکاء دین والا منتر اوسدے مزاج دا حصاسی۔

چودھری نذیر نے مینوں دسیا کہ منٹو کیلاش ہوٹل وچ بیٹھا اے۔ اوہ آکھ گیا اے کہ میں اوتھے چلا جاواں۔

کیلاش ہوٹل انارکلی وچ سی، تن منٹ دا رستا۔ میں ہوٹل دیاں پوڑیاں چڑھ کے پہلی منزل تے پجا۔ منٹو تن ادیباں نال بیٹھا شراب پی رہیا سی۔ مینوں دیکھدے ہی بولیا، “بس ہُنے چلدے ہاں۔ توں پئیں گا؟”

میں آکھیا، “نہیں۔”

اک ادیب بولیا، “منٹو صاحب، تہاڈیاں کہانیاں کمال ہن۔ ‘ہتک‘ تے ‘کالی شلوار‘ تاں شاہکار ہن۔ کوئی وی اجہی اعلاکہانی ۔”

منٹو بولیا، “بکواس بند کر۔ توں شراب پینی سی، پی لئی۔ ہُن دفعاہو جا۔”

میں سہم گیا۔ اوہ لوک اُٹھ کے چلے گئے۔

منٹو بولیا، “میں تیرا انتظار کر رہیا ساں کہ ایہ تِنے حرام زادے اپنی ٹیبل توں اٹھ کے ایتھے آ بیٹھے۔ دو دو پیگ پی کے بہکن لگ پئے۔ میری تعریف کرکے تیجا پیگ پینا چاہندے سن۔ چل چلیے۔”

میں نال ہو لیا۔

رستے وچ پچھیا، “اسیں کتھے چلے ہاں؟”

“عبدل باری کول۔”

مینوں یاد نہیں سی کہ اسیں عبدل دے گھر گئے جاں اوہ سانوں کسے ہور تھاں ملیا۔

میں عبدل باری نوں کئی ادبی تے راجسی مجلساں وچ دیکھیا سی۔ اوہ سانولے رنگ دا جرنلسٹ سی تے دنیا بھر دے حوالے دے کے لیکچر دیندا۔ اوسدے خشک لکچر سن کے مینوں کدے ایس آدمی نوں ملن دی خواہش نہ ہوئی۔ پر منٹو ایس نوں لبھدا پِھردا سی۔ اوسنے مینوں دسیا کہ عبدل باری اوسدا ادبی گورو سی۔

اسیں تنے اک اعلیٰ پشاوری ٹانگے وچ بیٹھے۔ میں تے عبدل باری اگلی سیٹ تے اتے کوچوان نال، تے منٹو عادت مطابق زری والی جتی پائی پچھلی سیٹ اتے ٹنگاں پساری بیٹھا سی۔ ٹانگاں مال روڈ اُتے دوڑن لگا۔

وڈے ڈاکخانے نوں لنگھ کے ٹانگا رُکیا تے باری تھلے اُتریا۔ منٹو نے بٹوآ کڈھیا تے ایس وچوں اک سبز نوٹ اوس نوں دتا۔ باری بھولا ناتھ دی دُکان اتے گیا۔ اسیں دوویں جنے ٹانگے وچ ہی بیٹھے رہے۔ دس منٹ گزر گئے۔ منٹو نے بے تابی نال کہیا، “ایہ جاہل میرا وقت ضائع کر رہیا اے۔ اینی دیر؟ کیہ ہیرے خرید رہے؟ بکواس!!”

اتنے وچ باری نظر آیا۔ اوہ بھاری قدماں نال چلدا ہویا ٹانگے وچ آ کے بیٹھ گیا۔ اوسدے ہتھ وچ جانی واکر دی بوتل دا لما ڈبا سی۔ منٹو نے پچھیا، “ٹھیک اے؟”

باری بولیا، “ہاں۔”

ٹانگا پھر سرپٹ دوڑن لگا۔ اسیں میوزیم تے گورنمنٹ کالج دے ساہمنے دی لنگھ کے راوی روڈ تے جا رہے ساں۔ کیہ ایہ لوک بوٹنگ لئی جا رہے سن؟ شام ڈھل چکی سی۔ بتیاں جگ چکیاں سن۔ ایہ کتھے جا رہے سن؟ مینوں بلکل پتانہیں سی کہ ایہناں دی منزل ہیرا منڈی اے جتھے رنڈیاں دے چکلے سن۔

شاہی مسجد دے کول بازار وچ ٹانگا رُکیا۔

باری نے ٹانگے والے نوں پیسے دتے تے اسیں تنے جنے حسن دے بازار وچ داخل ہوئے۔

میں ایس توں پہلاں کدے ایدھر نہیں سی آیا۔ ایس دی وجھا کوئی سداچارک بندھیج نہیں سی۔ مینوں انج ہی رنڈیاں تے دَلیاں دے کسبی ماحول توں ڈر لگدا سی۔ بچپن توں میرے ذہن وچ ایہو تصویر سی کہ ایہ لوک جھگلاڑو تے پیسے دی پیر ہوندے ہن۔ ایتھے چُھرے چل جاندے ہن۔ ایس ڈر دے پچھے اک غیبی انجانی دنیا وچ پہلا قدم رکھن دی سنسنی تے کنبنی وی لکی ہوئی سی۔ پر ایس وقت منٹو میرے نال سی۔ ایس لئی مینوں ڈر نہیں سی لگ رہیا، جیویں کوئی مگرمچھ دی پٹھ تے بیٹھ کے دریا دی سیر کرے۔

بازار وچ چمک تے گہما گہمی سی۔ سیخ کباب، پان، پھلاں دے ہار تے تماشبیناں دی رونق۔ ایس گہما گہمی وچ عجیب سرسراہٹاں، خاموش اشارے تے گھوردیاں ہوئیاں نظراں سن۔ سودے بازی دا کم خاموشی نال چل رہیا سی۔

میں دیکھیا کہ باری اک پاسے کھڑا کسے پٹھان نال ہولی ہولی گلاں کر رہیا سی۔ پٹھان دے مہندی رنگے گلمچھے مینوں دِسے۔ فیر دوویں ساڈے کول آئے تے باری نے رنڈی دا ریٹ طے کرن دی گل کیتی۔

منٹو غصے وچ بولیا، “توں خد ایہ معاملا سیٹل کر۔ بے وقوف! جا!”

منٹو نوں ایس قسم دی سودے بازی بُری لگدی سی۔

اتنے وچ باری تے پٹھان آ گئے۔

پٹھان بولیا، “چلو، ایسے کوٹھے اُتے بہت چنگا مال اے۔”

اسیں چاروں جنے پوڑیاں چڑھ گئے۔ بالکونی توں لنگھ کے کمرے وچ داخل ہوئے تاں اک پٹھان رنڈی بیٹھی سی۔ پینتی دے پیٹے وچ ہونی ایں۔ چہرے دے نقش موٹے۔ اوس دے والاں وچ تیل تھپیا ہویا سی تے ایہناں وچ چنبیلی دیاں کلیاں۔ گھٹیا ریشم دی نیلے ٹمکنیاں والی قمیض، ساٹن دی سلوار، تے مونہ وچ پان دا بیڑا۔

“آؤ بیٹھو۔”

پٹھان وی نال ہی بیٹھ گیا۔ اوسدا مچھیاں والا ہنکاریا چہرا نرم لگن لگا۔ اوہ بہت حلیم سی تے حکم دا بندا۔ اوہ چکلے دے ایس اڈے دیاں رنڈیاں دا چیف دلّا سی۔

منٹو نے اک نظر نال ہی ایس رنڈی دے تھل تھل کردے جسم نوں دیکھیا۔

اک نوکر آیا تے اوس نے تن گلاس رکھ دتے۔

منٹو بولیا، “سوڈا منگواؤ۔ تے کھان لئی تکے تے کباب۔ توں کیہ کھائیں گا؟”

میں اوہنیں دنیں مِیٹ نہیں سی کھاندا۔ دو اک وار میٹ کھان دی کوشش کیتی سی، پر چبیا تاں ربڑ وانگ لگیا۔

میں آکھیا، “میں آملیٹ کھاواں گا۔”

منٹو نے جیب وچوں دس دس روپئے دے تن کرارے نوٹ کڈھے تے پٹھان نوں دِتے۔ دس منٹ پچھوں اوہ تے اوس دا نوکر میٹ، کباب تے آملیٹ دیاں پلیٹاں لے کے آ گئے، نال ای سوڈے دیاں بوتلاں تے برف۔ اک پلیٹ وچ نمبو تے پیاز۔ اوس نے باقی پیسے واپس کیتے تاں منٹو نے کہیا، “رکھ لے ایہناں نوں۔”

باری نے بوتل کھولی تے تن گلاساں وچ شراب پا کے سوڈا تے برف پائی۔

میں آکھیا، “میں نہیں پیندا۔”

باری دے سانولے چہرے اُتے پہلی وار مسکراہٹ آئی، “بئی، شراب تاں پین دی چیز اے۔ پی لے۔

منٹو بولیا، “ایہ نہیں پیندا۔”

فیر اوہ رنڈی دے پٹ تے دھپھا مار کے بولیا، “توں پی لے، میری جان۔”

رنڈی نے ترچھی نظراں نال منٹو ول دیکھیا تے موٹی مسکراہٹ سٹی۔ فیر گلاس چک کے پین لگی۔

منٹو تے باری نے فوراً ہی اپنے گلاس خالی کر دتے۔ فیر ڈبل پیگ تیار کیتے۔ گھٹ بھر کے منٹو نے آکھیا، “ہُن مال دکھاؤ۔”

رنڈی نے پٹھان نوں اشارے نال کجھ کہیا۔ پٹھان تھوڑی دیر پچھوں اک سجی دھجی رنڈی اندر لے آیا۔

اوہ ساہمنے بیٹھ گئی۔ منٹو نے اوس نوں غور نال دیکھیا۔ میں وی اوس نوں اکسکتا نال دیکھ رہیا سی : پتلی دبلی، چہرے تے گلال تھپیا ہویا، اکھاں وچ بہت زیادہ کجل، جارجٹ دی جامنی ساڑی۔ اوس نے مسکرا کے پچھیا،

“تسیں کتھوں تشریف لیائے ہو؟”

“تیری ماں دے پنڈوں”، منٹو بولیا۔ “توں کتھوں دی اے؟”

منٹو نے دو تن سوالاں پچھوں رنڈی رد کر دتی۔

پٹھان دے اشارے نال اوہ چلی گئی۔ اوس پچھوں اوہ دوسری لیایا، پھر تیسری۔ تنے ای منٹو نوں پسند نہ آئیاں۔

پھیر چوتھی رنڈی آئی۔ تکھے نقش، چہرے تے سیکسی مسکراہٹ تے اکھاں اتے کالا چشما۔ اوہ گوڈے مودھے مار کے بیٹھ گئی، جویں نماز پڑھدے ہن۔

منٹو نے اوس دا ایہ پوز تے سٹائیل چنگا لگا۔ دو چار سوال کیتے جس دے رنڈی نے نخرے نال جواب دتے۔ منٹو دی دلچسپی ودھی۔ پر نال ہی اک ہور جذبہ وی کم کر رہیا سی۔ اوس نے پچھیا، ‘ایہکالا چشما کیوں لا رکھیائے رات ویلے، میری جان؟”

اوہ بولی، “تہاڈے حسن نال میریاں اکھاں نہ کتے چندھیا جان۔”

منٹو نے اوس دیاں اکھاں وچ اکھاں پا کے آکھیا، “میری جان، تیرے نال بستر وچ بہت مزاآئیگا، پر پہلے دیکھ تاں لواں توں ہیں کیہ؟” ایہ کہہ کے اوس نے اچانک اوسدا کالا چشما اتار لیا۔

رنڈی نے اکھاں جھپکیاں۔ اک اکھ بھینگی سی۔

منٹو بولیا، “جے توں چشمے بغیر آئی ہوندی تاں میں ضرور تینوں محبت کردا۔ تیری ایس بھینگی اکھ اتے ای قربان ہو جاندا۔ پر چوری میں برداشت نہیں کر سکدا۔

ایہ رنڈی وی رد کر دتی گئی۔

رات دے گیارھاں وج چکے سن۔ میٹ تے کباب تے آملیٹ تن وار آ چکے سن۔ منٹو پنج پیگ پی چکیا سی۔ اوس دیاں اکھاں دیاں پتلیاں پھیل گئیاں سن، پر اوس دیاں گلاں وچ اوہی چمک تے رنگینی سی۔

اوہ چھیواں پیگ پاؤن لگا تاں رنڈی نے آکھیا، “ہور نہ پیو۔”

اوسدے انداز وچ ہمدردی سی۔

منٹو نے بوتل چکی تے رنڈی نے اوس دا ہتھ پھڑ لیا، “تہانوں میری قسم ہور نہ پیو۔”

میں منٹو نوں آکھیا، “ہور نہ پیو۔ ایہ ٹھیک کہندی اے۔ ایس نوں ہمدردی اے۔”

اوہ بولیا، “ہمدردی ؟ سالی چار پیگ بچاؤنا چاہندی اے اپنے دَلے لئی۔ جے صاف کہہ دیوے تاں میں ایس لئی بوتل منگوا سکدا ہاں۔ پر ایہ حرام زادی ہمدردی دا ڈھونگ رچاؤندی اے۔”

اوس نے پیگ بھریا تے نویں گھٹ دا مزا لین لگا۔

رنڈی نے فیر منٹو دا ہتھ پھڑ لیا، “اللہ جان دے تسیں بہت چنگے لگدے ہو۔”

منٹو نے اوس دے پٹ اتے دھپھا ماریا، “میری جان، توں دنیا دیاں سبھ عورتاں توں حسین ایں توں کلیوپیٹرا ہیں.... ہیلن ہیں.....”

منٹو نے پٹھان نوں جنے وار نوٹ دتے اوہناں دا حساب نہ لیا۔ ہر وار پٹھان باقی پیسے رکھ لیندا سی۔ منٹو بے دردی نال کرارے نوٹ سٹ رہیا سی۔

مینوں منٹو اندر بابو گوپی ناتھ نظر آیا اوسدی کہانی دا کردار جو رنڈیاں دے کوٹھیاں اُتے جاندا اے تے سبھ جان دے بجھدے ہوئے روپیہ لٹاؤندا اے۔ اوس نوں رنڈیاں تے دَلیاں دی دنیا پسند اے۔ جاں درگاہاں تے مقبریاں اتے پیراں فقیراں دی۔ پر بابو گوپی ناتھ بے نیاز اے۔ منٹو اوسے دا ہی عکس سی۔ جاں ایہ کہنا چاہیدا اے کہ بابو گوپی ناتھ وچ وسی ہوئی انسانیت منٹو دی ہی آتما سی۔

منٹو دی روح وچ عجیب ویرانگی سی۔ اوہ رنڈیاں دی دنیا وچ رہندا ہویا بے تعلق سی، پر اوہ ایہناں چکلیاں وچ لکی ہوئی انسانیت تے رنڈی دے دل وچ وسی تیویں نوں دیکھدا سی۔ تیویں وچ رنڈی، تے رنڈی وچ تیویں دیکھدا سی۔

جسم دی منڈی وچ اوہ روح دا وپاری سی۔

دوسرے دن گیارھاں وجے منٹو ریڈیو سٹیشن آیا۔ اوہنیں دنیں جگل کشور مہرا سٹیشن ڈائریکٹر سی۔ وڈا صاحب، جس توں سارا عملا پھیلا کنبدا سی۔ لچکیلا سریر، چہرے اُتے ماتا دے مدھم داغ، بھیڑیئے ورگیاں اکھاں تے ایکٹراں ورگی منجھی ہوئی آواز۔ ٹویڈ دا کوٹ پائی مونہ وچ سگار، نال ایلسیشن کتا، اوہ ریڈیو سٹیشن آؤندا۔

میں اپنے کمرے وچ بیٹھا کم کر رہیا سی۔ چپڑاسی نے آ کے آکھیا کہ منٹو صاحب بلا رہے ہن۔ میرے کول منٹو دا نوٹاں دا بٹوآ سی جو اوس نے پہلی رات مینوں سنبھال دتا سی۔

میں باہر نکلیا تاں منٹو نے اُچی آواز وچ آکھیا، “جگل میں جا رہیا ہاں۔”

اتنے وچ مہرا صاحب باہر آئے تے منٹو نوں کہن لگے، “ٹھہر یار، اکٹھے چلدے ہاں۔”

منٹو بے پرواہی نال بولیا، “توں ریس کھیڈن جائیں گا، مینوں ریس دا کوئی شوق نہیں۔ بور۔ میں چلیاں۔”

میں منٹو نوں اوس دا بٹوآ واپس کیتا۔ اوس نے روپئے نہ گنے، صرف بمبئی دے ٹکٹ دیکھے۔ مینوں کہن لگا، “اج شام میں واپس جا رہیا ہاں۔” شام نوں میں ریلوے سٹیشن اُتے پہنچیا۔ فرنٹیر میل وچ اوس دیاں دو سیٹاں ریزرو سن۔ صفیہ اوس دے نال سی۔ اوس نے سوٹ کیس تے لاہور توں خریدیاں ہوئیاں چیزاں دے بنڈل سیٹاں ہیٹھ رکھ دتے۔

اسیں دوویں پلیٹ فارم اتے کھڑے ساں۔ منٹو کہن لگا، “چودھری ہُن تیک نہیں آیا۔ سگنل ڈاؤن ہو گیا تے اوہ پتا نہیں کتھے اے۔”

تھوڑی دیر پچھوں اوہ فیر بولیا، “ایس گدھے نوں وقت دا کوئی اندازہ نہیں۔ پنڈوں نکلیا تے سدھا لاہور۔ ارائیں دا ارائیں رہیا۔ ہُن تیک نہیں آیا.... میں بڑی غلطی کیتی کہ سارے کپڑے دھون لئی دے دتے۔ چھ شلواراں، چھ قمیضاں، اچکن...... اوہ اُلّو دا پٹھا ہُن تیک نہیں آیا۔”

گارڈ نے سیٹی دتی۔ منٹو بڑبڑایا، “ایس گدھے دا کجھ پتا ہی نہیں۔”

اتنے وچ چودھری نذیر کپڑیاں دا بنڈل چکی ہفدا ہویا آ گیا۔ ‘بڑی مشکل نال پہنچیا ہاں۔ کول کھڑے ہو کے کپڑے استری کروائے۔”

منٹو نے غصے نال گھوریا، “گڈی ترن والی اے تے توں ہن آیا ایں؟”

چودھری نے کپڑے چھیتی نال گڈی وچ رکھے۔ ہیٹھاں اُتریاں تاں گڈی چل پئی۔

جدوں گڈی پلیٹ فارم توں نکل گئی تاں اوہ متھے دا پسینا پونجھدا ہویا بولیا، “بڑا حکم چلاؤندا اے، جویں میں ایس دے باپ دا نوکر ہُناں۔” اسیں دوویں ہولی ہولی تُرن لگے۔

اوہ بولیا، “اپنے آپ نوں نوابزادہ سمجھدا اے۔ میرے روپئے لے کے میرے اُتے ہی دھونس۔ ایتھے آیا تاں میں ایس نوں ناول لکھن لئی دو ہزار روپئے دی رقم پیشگی دتی۔ ایس نے اک ہزار میرے ساہمنے دیکھدے دیکھدے ایتھے ہی لُٹا دتے۔ ہر جگھا بِل ادا کرن نوں اگے۔ آخر روپیا آؤندا تاں ساڈے کولوں اے۔”

اوہ بڑبڑاؤندا رہیا۔ جدوں اوس دا غصا ٹھنڈا ہویا تاں اوہ بولیا، “بلونت، میں ایس آدمی دے نخرے برداشت کردا آں کیون جے ایہ منٹو اے۔ ہور کسے سالے دی میں کیہ پرواہ کردا ہاں۔ میرے کول وڈے وڈے جج، پروفیسر تے ڈائریکٹر آؤندے ہن کہ میں اوہناں دی کوئی کتاب چھاپاں۔ میں نہیں چھاپدا۔ اوہی چیز چھاپدا ہاں جس نوں میں پرکھ کے خود چھاپن دے قابل سمجھاں۔ پر منٹو کہانی دا خُدا اے۔ کسے ویلے شاید میرا ناں ایسے لئی رہ جاوے کہ میں منٹو دے کپڑیاں دا بنڈل چک کے ریل گڈی تے اوس نوں چڑھاؤن آیا ساں۔ ایہ وکھرے قسم دا رائیٹر اے۔”

ایس پچھوں چودھری مکتبہ اردو چلا گیا۔

اک وار منٹو اچانک لاہور آیا۔ اوہ ‘مکتبہ اردو‘ وچ ٹنگ اُتے ٹنگ رکھی بیٹھا سی۔ اوس نے ریشمی کڑتا، لٹھے دی تنگ پہنچے دی شلوار تے تلے دار جُتی پائی ہوئی سی۔

فکر تونسوی مکتبہ اردو دے پچھلے کمرے وچ بیٹھا اکثر کتاباں دے پروف پڑھدا۔ اوس نے آکھیا، “منٹو صاحب تسیں ایس وار آؤن دی خبر ہی نہ دتی؟”

منٹو نے پیر دی اڈی ماردے ہوئے کہپا، “بمبئی وچ نرگس سٹوڈیووچ آئی تاں اوس نے سفید ساڑھی تے تلے دار جتی پائی ہوئی سی۔ کرسی تے بیٹھی اوہ ایسے طرحاں اَڈی مار رہی سی۔ اوس نوں کیہ پتہ کہ ساڑھی نال تلے دار جتی نہیں پائیدی۔ مینوں بڑی تکلیف ہوئی۔ میں اکے آ کے کڑتا تے شلوار سلوائی تے جُتی خریدی۔ ہُن جا کے اوس نوں آکھاں گا: دیکھ، تلے دار جتی ایس طرحاں پائیدی اے۔”

اوس دے مزاج وچ ایس قسم دا شاہی ٹھاٹھ وی سی۔

منٹو جتھے رہیا، اوس نے اوتھوں دے ماحول وچ ڈب کے کہانیاں لکھیاں۔ بمبئی دے ناگ پاڑا پولیس سٹیشن تے رنڈیاں دے فارس روڈ تے فلم سٹوڈیوز دی جان پچھان مینوں لاہور بیٹھے ہوئی سی۔ ‘کالی شلوار‘ دی رنڈی سلطانہ دِلّی دے اجمیری گیٹ دے باہر جی.بی. روڈ اتے اک کوٹھے اتے رہندی سی۔ ساہمنے ریلوے دا یارڈ، جتھے بے شمار ریل دیاں پٹڑیاں وچھیاں ہوئیاں سن۔ ہُن وی اوتھے کوٹھیاں دی قطار ہے تے منٹو دا بیان کیتا سین تے رنڈی دے من دی دِشا اتے اوسے طرحاں اے۔ اوہ لکھدا ہاں:

“دُھپ وچ لوہے دیاں ایہ پٹڑیاں چمکدیاں تاں سلطانہ آپے ہتھاں نوں دیکھدی جہناں اتے نیلیاں نیلیاں رگاں بالکل ایہناں پٹڑیاں وانگ ابھریاں ہوئیاں سن۔ ایس لمے تے کھلے میدان وچ ہر ویلے انجن تے گڈیاں دی ٹھک ٹھک پھک پھک سدا گونجدی رہندی..... کدے کدے جدوں اوہ کسے گڈی دے ڈبے نوں جس نوں انجن نے دھکا دے کے چھڈ دتا ہووے، پٹڑیاں اتے اکلّے چلدا دیکھدی تاں اوس نوں اپنا خیال آؤندا۔ اوہ سوچدی کہ اوس اوس نوں وی کسے نے زندگی دی پٹڑی تے دھکا دے کے چھڈ دتا اے تے اوہ خد بہ خد تُری جا رہی اے.... پتہ نہیں کتھے نوں۔ پھر اک دن اجہیا آوے گا جد ایس دھکے دا زور ہولی ہولی ختم ہو جاوے گا تے اوہ کتِے رُک جاوے گی، کسے اجیہی تھاں جو اوس نے پہلاں کدے نہ دیکھی ہووے..... “کدے کدے اوس دے دماغ وچ ایہ خیال وی آؤندا کہ ایہ جو ساہمنے ریل پٹڑیاں دا جال وچھیا ہویا اے تے تھاں تھاں توں بھاف تے دُھواں اٹھ رہیا اے، اک بہت وڈا چکلا اے۔ بہت ساریاں گڈیاں ہن جہناں نوں کجھ کو موٹے موٹے انجن ایدھر اودھر دھکدے رہندے ہن سلطانہ نوں کئی وار ایہ انجن سیٹھاں وانگ جاپدے جو کدے کدے انبالے اوس دے کوٹھے تے آیا کردے سن۔”

منٹو دیاں اُپرلیاں سطراں اردو ادب وچ کلاسک بن گئیاں ہن۔ ایس بیان وچ زندگی دے دارشنک اشارے، اداسی تے ماحول وچ واپر رہیاں گھٹناواں دا نفسیاتی تبدیلیاں نال میل اے۔

جد دیش دی ونڈ پچھوں منٹو لاہور چلا گیا تاں اوس نے پاکستان بارے تے فساداں بارے لکھیا۔ اوہ کوڑے سچ دا زہر پین توں کدے نہیں سی جھجکیا۔ اوہ کھری گل مونہ تے کہہ دیندا۔ کدے جذباتی رعایت نہ کردا۔

کسے دوست نے پچھیا، “منٹو، توں کِنّا مسلمان ہیں؟”

اوس نے جواب دتا، “جدوں اسلامیہ کالج تے ڈی.اے. وی کالج وچکار فٹ بال دا میچ ہو رہیا ہووے تے اسلامی کالج گول کر دیوے تاں میرا دل خشی نال اُچھل پیندا اے۔ اتنا کو مسلمان میں ضرور ہاں۔”

پر دوستی دے معاملے وچ ایہ گل کدے نظر نہیں آئی۔ اوسدے بہترین دوست شیام، اشوک کمار تے مکرجی سن۔ اوہ بار بار ایہناں دا ذکر کردا اے۔

فٹ بال دے میچ والی گل اوس نے شاید ایس لئی آکھی کہ کئی ہندو لیکھک جو ترقی پسند ہون دا دعویٰ کردے سن تے اندروں کٹڑ ہِندو سن کھل کے ایہ گل نہیں سن کہہ سکدے۔ منٹو اوس جذبے بارے لکھ کے جو ساڈے نمن چیتن وچ لرزدا اے تے جس اتے ساڈا چیتن طور تے کوئی وس نہیں ہوندا، سانوں اک ڈونگھے سچ دے ساہمنے لیا کھڑا کیتا اے۔

موت بارے اوسدا دارشنک پرتکرم سی۔ اوس نے آکھیا، “اک آدمی دی موت ٹریجڈی اے؛ اک لکھ انسان مر جان تاں ایہ قدرت دا وڈا مذا ق اے۔”

اوس نے پنجاب دے بٹوارے، قتل تے بلاتکار دیاں دل سلویاں گھٹناواں اتے کہانیاں لکھیاں۔ “ٹوبا ٹیک سنگھ”، “ٹھنڈا گوشت” تے “کھول دو” دی مہانتا توں سبھ واقف ہن۔

اوس نے “سیاہ حاشیے” وچ فرقو فساداں دی دردگی بیان کیتی اے۔ ایہ سیاہ لطیفے ہن، چھوٹیاں چھوٹیاں کہانیاں جیہناں وچ لقمان دیاں کہانیاں تے پنچ تنتر ورگی تکھی تے پٹھی سیانپ اے۔ اوس نے گنڈاگردی، قتل تے انسانی بے وقوفی اتے مخول کیتے ہن۔ ایس قسم دا سیاہ مخول بھارتی ساہت وچ پہلی وار آیا۔

ایس دے کئی ورھیاں پچھوں یورپ وچ پلیک ہیومر جاں سیاح مخول نوں فلما وچ فلینی نے پیش کیتا تے ساہت وچ فاکنر نے۔ منٹو ایہناں توں پہلاں انترراشٹری ساہت دے شاہ راہ اتے کھڑا نویاں پیڑاں پا رہیا سی۔

کئی وار منٹو دے کرداراں دے ناں وی اصلی ہوندے سن۔ ایہ پاتر اتنے دلچسپ تے نرالے ہن کہ ایہناں دی حقیقت تے گلپی روپ وچ کوئی فرق نظر نہیں آؤندا۔

“بابو گوپی ناتھ” وچ عبدل رحیم سینڈو بہت وچتر پاتر اے تے اوسدی شبداولی وی اوٹ پٹانگ۔ اوہ فلماں وچ ایکسٹرا دا کم کردا سی۔ اج وی بمبئی دے فلم سٹوڈیو وچ تسیں عبدل رحیم سینڈو نوں پچھان سکدے ہو۔ اوہ اپنی گل بات وچ اجیہے بے معنی تے بے ڈھنگے شبد ورتدا اے، جہناں دا دھنی پربھاو دھماکے وانگ پیندا اے۔ مثلاً بابو گوپی ناتھ منٹو دی سیان کرواؤندیاں آکھدا اے، “منٹو صاحب انڈیا دے رائیٹر نمبر ون ہن۔ کہانیاں وچ ایہو جہی کنٹی نیوٹنی ملاؤندے ہن کہ وڈیاں وڈیاں دا دھڑن تختا ہو جاندا اے.... کیوں منٹو صاحب، ہے نہ اینٹی دی پینٹی پو؟”

ایس شبد کسے زبان دے نہیں۔ پر جدوں منٹو نے ایہناں دی ورتوں کیتی تاں ایہ نویں ایجاد وانگ چمکن لگے تے اردو ادب دا حصا بن گئے۔ “ٹوباٹیک سنگھ” وچ اوہ ایسے قسم دے دھنی منتر نال پاتر دے نمن چیتن نوں اجاگر کردا اے۔ پاگل خانے وچ ہندو، سکھ تے مسلمان پاگل ڈکے ہوئے ہن۔ دیش دی ونڈ پچھوں ایہناں نوں وی باقی چیزاں وانگ ونڈیا جا رہیا اے۔ اک پاگل سکھ عجیب بے تکیاں گلاں کردا اے۔ اوہ حیران اے کہ اوہ ہندوستان وچ سی پر پاکستان کیویں چلا گیا تے ایہ پاکستان کتھوں آ گیا؟ تے اوسدا پنڈ ٹوبھا ٹیک سنگھ کتھے گیا؟ تے ہُن اوس نے کتھے جانا اے؟ اوہ بار بار ایہ مہارنی الاپدا اے، “اوہ گڈ گڈ دی، لالٹین دی، دال دی، ہندوستان دی، تیری ماں دی.....” ایہ لفظ اوسدی کھنڈت مانسکتا دا اظہار ہن۔

اک وار منٹو بمبئی دی الیکٹرک ٹرین وچ بیٹھا فلمستان جا رہیا سی کہ رستے وچوں سنے اخبار وچ اک ناں پڑھیا جس دے اُلٹے سدھے جوڑ سن تے جو شاید برکت اللہ جاں حنیف اللہ لکھیا ہووےگا پر چھپیا ‘ہپ ٹلا‘ سی۔ اوس نے دو چار وار ایہ لفظ مونہوچ ہی دُہرایا تے اوس نوں ایہ چنگا لگا۔ سٹوڈیو جا کے فلم ڈائریکٹر نال کسے کہانی اُتے بحث ہوئی تے منٹو توں اوس دی رائے پچھی گئی۔ منٹو نے آکھیا، “ٹھیک اے، پر ایہ کہانی ہپ ٹلا نہیں۔”

اشوک کمار نے ہاں وچ ہاں ملائی تے آکھیا، “کہانی ہووے تاں ہپ ٹلا ہونی چاہیدی اے۔”

لفظ دا کوئی مطلب نہیں سی۔ مکرجی نوں گل سمجھ آ گئی کہ کہانی ودِھیا نہیں۔ اوس پچھوں فلمی دنیا وچ کہانی دی بنتر، وارتالاپ، سچویشن تے کلائمیکس لئی ‘ہپ ٹلا‘ لفظ پرچلت ہو گیا۔

اگست 1947 وچ جدوں قتل تے خون دا بازار گرم ہویا تے تھاں تھاں فساد پُھٹ پئے تاں میں لاہور توں اک قمیض پتلون نال بٹھنڈے آ گیا۔ پتہ لگیا کہ اوہ آخری گڈی سی، جس نے صحیح سلامت ستلج دا پل پار کیتا۔ بٹھنڈے پہنچیا تاں ایتھے وی فساد پُھٹ پئے۔ میں ایس خونی ماحول وچ نہیں ساں رہنا چاہندا جتھے میرے بچپن دے دوست فضل مراثی تے اوس دی بھین نوراں قتل ہو گئے سن۔

دِلّی آیا تاں ایتھے وی خون خرابا۔ اک مہینا ایتھے رہ کے بے کاری تے اَن متھے مستقبل نوں دیکھدیاں سوچیا کہ بمبئی چلا جاواں۔ میں ٹکٹ خریدیا تے پنجاب میل وچ سوار ہو کے بمبئی چلا گیا۔

مینوں ملک راج آنند دا پتایاد سی۔ اپنا چھوٹا جیہا سوٹ کیس تے بسترا میں وکٹوریا بگھی وچ رکھیا تے کوچوان نوں کف پیریڈ چلن لئی آکھیا جتھے ملک راج آنند رہندا سی۔ اوس نے مینوں بڑے خلوص نال اپنے کول ٹھہرایا۔

ایتھے ادبی تے کلچرل محفلاں جمدیاں سن۔ کرشن چندر، علی سردار جعفری تے بمبئی دے پینٹر تے ڈانسر تے ترقی پسند دانشورآؤندے تے امن بارے گلاں ہوندیاں۔ شام ہوندے ہی فضا وچ اک چھپیا ہویا ڈر لرزن لگدا۔ پاکستان بنن پچھوں مسلمان جا رہے سن۔ اِکے دُکے قتل ہو رہے سن۔ میں منٹو نوں ٹیلی فون کیتا۔ ا وہ بولیا، “توں کدوں آیا؟”

میں اوس نوں اپنے بارے دسیا تے آکھیا کہ میں اوس نوں ملنا چاہندا ہاں۔

اوہ بولیا،”اج شام نوں گھر آ جاویں۔ جاندیں نہ میرا گھر؟ بائیکلا وچ، کلیئر روڈ اتے۔”

اوس نے مینوں اپنے گھر دا نمبر تے پچھان دَسی۔

شام ویلے کرشن چندر تے کجھ ہور دوست ملن آ گئے تے گلّاں ہون لگیاں۔ ہنیرا پے گیا۔ جد میں آکھیا کہ میں منٹو نوں ملن جانا اے تاں سبھ نے آکھیا، “توں ایتھوں دے رستے نہیں جان دا۔ رات پے چکی اے۔ خطرہ اے، کل چلا جاویں۔”

مینوں ڈر وی لگ رہیا سی۔ میں نہ گیا۔

دوسرے دن منٹو نوں ٹیلی فون کیتا تاں اوہ اُچی گرم اَواز وچ بولیا، “اوئے، کل شام میں تیرا انتظار کردا رہیا۔ توں آیاکیوں نہیں؟”

میں جواب دتا، “کرشن چندر آ گیا سی تے ملک راج آنند وی سی۔ گلّاں کردے ہوئے چر ہو گیا۔ میں آ نہیں سکیا۔”

اوہ اوسے گرم اَواز وچ بولیا، “اوئے، کون ہوندے ملک راج آنند؟ کون ہوندے ایہ کرشن چندر؟ تینوں پتا نہیں کہ ایتھے منٹو تیرا انتظار کر رہیا اے!”

میں معافی منگی تے شام نوں آؤن دا وعداکیتا۔

اوہ بولیا، “میرے نال کھانا کھاویں تے ایتھے ہی سوں جاویں۔ سارا گھر خالی پئی۔ صفیہ لاہور چلی گئی۔ میں وی چلیا جاواں گا۔”

شام نوں جد میں کلیئر روڈ اتے پُجا تاں بتیاں جگ چکیاں سن۔ پَوڑیاں چڑھ کے پہلی منزل اتے اوس دے فلیٹ دا دروازاکھڑکایا۔ اوہی اُچی گرم اَواز آئی، “کون اے؟”

میں اپنا ناں دسیا۔ تھوڑی دیر پچھوں باورچی نے دروازہ کھولیا تے میں اندر داخل ہویا۔

منٹو لکڑ دی کرسی تے پباں بھار بیٹھا کجھ لکھ رہیا سی۔ شراب دی بوتل میز اُتے پئی سی۔

اوہ بولیا، “صفیہ نوں چٹھی لکھ رہیا ہاں۔ بس دو لفظ ہور..... توں بیٹھ ایتھے۔”

اوہ اوسے پوز وچ تختی گوڈیاں تے رکھی لکھدا رہیا۔ چٹھی مکا کے بولیا، “چنگا ہویا توں آ گیا۔ میں اکلّا ساں۔ اکل توں مینوں بڑی وحشت ہوندی اے۔ شراب پئیں گا؟”

میں آکھیا، “نہیں۔”

اوس نے شراب گلاس وچ پائی، گھٹ بھریا تے آکھن لگا، “میرے باورچی نے ککڑ بُھنیا اے۔ ہُن توں گوشت کھان لگ پیا ایں نہ؟” “ہاں”۔ “خط سناواں؟.... صفیہ دا لاہور توں خط آیا سی : لکھدی اے کہ ایتھے لکشمی نواس وچ بہت چنگا فلیٹ مل گیا اے۔ اعلیٰ فرنیچر... ریفریجریٹر.... بہت خوش اے.... عورت! اوئے، سالیے توں کاس تے خش ایں؟ منٹو تاں ایتھے بیٹھا اے۔ میرے بغیر ایس ریفریجریٹر دا کیہ مطلب..... بکواس.... میں سڑ بھج کے کباب ہو گیا ہاں۔”

ایس پچھوں اوس نے اپنا خط سنایا۔ ایس خط وچ اوس دی اپنی ویرانگی دا ذکر سی، باورچی دا، بمبئی دے حالتاں دا، دوستاں دا، اپنی اکل دا، تے لکشمی نواس دے ریفریجریٹر نوں گالھاں! اوہ ایس گل دی شکایت کر رہیا سی کہ اوہ بمبئی دی دنیا چھڈ کے، فلم دی ایہ زندگی تے دوستاں دے پیار نوں تج کے لاہور جا رہیا سی صفیہ تے اپنی بچی دی خاطر تے اوہ گن گا رہی سی ریفریجریٹر دے! ایس خط وچ اک خاوند تے باپ دا جذبہ سی تے اوس اداسی دا ذکر جو اک اجڑے ہوئے گھر وچ ہوندی اے... اوسدا اپنا فلیٹ ایسے نفسیاتی حالت دا گواہ سی... بیوی تے بچی پاکستان وچ تے اوہ بمبئی وچ.....

اوس نے اک گلاس ہور بھریا تے اوس دیاں اکھاں تے ذہن ہور تیز ہو گئے۔

اوہ بولیا، “میرے دوست پچھدے نیں کہ میں پاکستان کیوں جا رہیا ہاں؟.. کیہ میں ڈرپوک ہاں؟ پاکستانی ہاں؟ مسلمان ہاں؟ لیکن اوہ میرے دل دی گل نہیں سمجھ سکدے۔ میں پاکستان جا رہیا ہاں تاں کہ اوتھے اک منٹو ہووے جو اوتھوں دیاں سیاسی حرامزدگیاں دا پردہ فاش کر سکے۔ ہندوستان وچ اردو دا مستقبل ماڑا اے۔ ہُنے توں ہِندی چھا رہی... میں لکھنا چاہندا ہاں، تے اردو وچ ای لکھ سکدا ہاں۔ چھپنا چاہندا ہاں تاں کہ ہزاراں تیک پہنچ سکاں.... زبان دی اپنی منطق ہوندی اے..... کئی وار زبان خیالات وی دیندی اے.... ایسدا تعلق لہو نال اے..... اک منٹو بمبئی وچ رہیا، دوسرا لاہور وچ ہووےگا...”

رات نوں دیر تیک اوہ گّلاں کردا رہیا۔

میں اوس کمرے وچ سُتا۔

دوجے دن میں منٹو کول رہیا۔

اک ہفتے پچھوں میں دِلّی آ گیا۔

فیر پتا چلیا کہ منٹو لاہور چلا گیا۔

لاہور جا کے اوس نے بے شمار کہانیاں لکھیاں۔

اوس نے حکومت نال ٹکر لئی، مولویاں تے ملانیاں دا مذاق اڈایا، فرقا پرستاں دے خلاف لکھیا، تے امریکہ دے چاچا سیم دے ناں چٹھیاں لکھیاں جہیاں وچ لوہڑے دا طنز سی۔ اوہ نڈر تے باغی طبیعت دا مالک سی، تے سماج دے جھوٹھ تے دوغلے پن نوں ننگا کرن وچ ماہر۔

اوہ دنیا دا چیلنج قبول کر سکدا سی، پر دوست دا وار نہیں سی سہِ سکدا۔

پاکستان وچ 1950 وچ ترقی پسند ادیباں نوں اوہنوں پچھانہ کھچو تے فحش ادیب دا الزام لگا کے اک سرکولر جاری کیتا کہ منٹو دی کوئی کہانی کسے رسالے وچ نہ چھاپی جاوے۔ ایہ سرکولر دلی وی آیا۔ سبھ توں دکھ دائک گل ایہ سی کہ منٹو دا جگری تے پیارا دوست احمد ندیم قاسمی ایس مہم دا جنرل سکتر سی۔ منٹو اتے ایس دا گہرا اثر پیا۔ اوہ اپنی دنیا وچ بیگانا ہو گیا۔

مالی بحران تے دوستاں دی بے رخی کارن اوہ زیادہ شراب پین لگیا۔ اک بوتل دی خاطر اوہ کہانی لکھ دیندا۔ کئی وار اوس نے اک دن وچ تن تن کہانیاں لکھیاں تے ایہناں نوں پبلشراں کول ویچن گیا۔

کہانیاں دا اک پراگا چھپیا تاں ایس وچ اوس نے سلسلہ وار تاریخاں وی درج کیتیاں۔ ایس دے دیباچےوچ اوس نے لکھیا، “داد ایس گل دی چاہندا ہاں کہ میرے دماغ نے ڈھڈ وچ وڑ کے کیہ کیہ کراماتاں دکھائیاں۔”

اوہ بے حد پتلا دبلا ہو گیا۔ شراب بغیر کوئی چیز ہضم نہیں سی ہوندی۔ عجیب جنون دی حالت تاری ہو گئی۔ اوس دے علاج لئی اوس نوں پاگل خانے لجایاگیا۔ پاگل خانے وچ رہندیاں وی اوس دی تخلیقی صلاحیت روانی وچ کوئی فرق نہ پیا۔ اوہ لگاتار لکھدا رہیا۔ اوسدی کہانی ‘ٹوبھا ٹیک سنگھ‘ پاگل خانے دے ذاتی تجربیاں دا ہی عکس اے۔

ایہ کہانی ونڈی ہوئی انسانیت دے بارے دنیا دے ادب وچ اک شاہکار اے۔

منٹو نوں ایس گل دا احساس سی کہ اوہ اک وڈا افسانا نگاراے۔ اوس نے اپنی قبر دا کتبا وی خد ای لکھ دتا سی:

“یہاں منٹو دفن ہے۔ افسانہ لکھنے کا فن اُس کے ساتھ ہی دفن ہو گیا۔”

ایہ پشین گوئی سچ ہی ثابت ہوئی!