اساں مرنا ناہیں" : جیوندے جاگدے چہرے ــ٭رویل لیکھ٭"

اساں مرنا ناہیں’ : جیوندے جاگدے چہرے ــ٭رویل لیکھ٭

پرمجیت ڈھینگرا

عبادت لئی راکھویں شبداں وچوں ہمیشا پوترتا دی خشبو آؤندی اے۔ جدوں اسیں متر پیاریاں دی صفت صلاح کردے ہاں تاں کیہ ایہ عبادت توں گھٹ ہوندی اے؟ عبادت لئی جڑے شبد دھر اندروں اترے ہوندے ہن ایسے کرکے ایہ منتر مگدھ کرن دے سمرتھ ہوندے ہن۔ ایہناں وچ اک سدیوی دھنی گونجدی پرتیت ہوندی اے جس کرکے ایہ لکھت/پڑھت وچ پرانونت روپ وچ اجاگر ہو جاندے ہن۔ پر ایہدے وچ وڈا ہتھ اوس لکھاری دی کلا کوشلتا تے شبداں دی جُڑئت دا ہوندا اے جو مصور وانگ چتر وچ جان پاؤن دے سمرتھ ہوندا اے ۔ اجہی کلاکاری عمراں دا کمایا احساس تے پرگٹا سمرتھا ہوندی اے جو کسے وی کرت نوں کالجائی تے کلا جائی بنا دیندی اے ۔ گربچن سنگھ بھلر پنجابی ساہت دا سمرتھ گلپ کار ہی نہیں سگوں اتم گدّ لیکھک وی اے۔ اوہنے ہتھلے جیونی سنگریہ وچ چار اُگھیاں ساہتک ہستیاں دے جیون برتانت ای نہیں سرجے سگوں اوہناں دی کرم بھومی نال جڑے برتانتاں نوں اگربھومت کرکے جیونی توں وی اگے اوہناں دے کلاتمک پاساراں راہیں زندگی نوں دیکھن دا اپرالا کیتا اے ۔ اجہیا اپرالا ہر جیونیکار نہیں کر سکدا، جس نے اس ہستی نوں نیڑیوں دیکھیا تے لما سماں اوہدے ساہتک سفر نوں سوجھ نال وگسدیاں دیکھیا ہووے اوہی اجہیا کر سکدا اے۔

گربچن سنگھ بھلر ہوراں دے اس سنگریہ وچ بہو رنگے پھلاں نال لدیا گل موہردیوندر ستیارتھی؛ کھل اتروا کے لون وچوں لنگھیا کہانی کار راجندر سنگھ بیدی؛ ڈاکٹر پلٹا دا عمربھرر دا شاگرد بلونت گارگی اتے من چاہیا جیون، ان چاہیاں مشکلاامرتا پریتم آدی دے جیون دے چتر شامل ہن۔ ایہناں چارے ساہتک ہستیاں دوآلے یتھارتھ تے متھاں دے اجہے جال بنے گئے سن جہناں کرکے اس دے کرم کھیتر، رشتیاں تے ساہتک کھیتراں بارے کئی طرحاں دے بھرم بھلیکھے جنم لیندے رہے ہن۔ ہتھلی کتاب وچ لیکھک نے ایہناں نوں سگویں روپ وچ اک فریم وچ اتارن دا شلاگھا یوگ ادم کیتا اے۔

ایہناں دی رچنا بارے لیکھک دا کہنا اے کہ اوہنے ایہناں لیکھکاں دے شبد چتر لکھے سن پر اوہ اکار پکھوں چھوٹے سن تے ہن ایہناں ساہت تے ساہتکاراں نال واہ پیاں جگڑے بیت گئے ہن، کجھ لیکھکاں بارے اوہدے کول من وچ اکھیں ڈٹھا اینا کجھ اکتر ہو گیا سی کہ سادھارن اکار دے شبد چتر اوہناں دی شخصیت دا درپن نہیں سن ہو سکدے۔ ایسے کرکے بھلر ہوراں جیونی دا پیٹرن تیاگ کے جیونی توں چھوٹے تے شبد چتر توں ودھیرے وستھار والے ایہ ساہتک روپ سرجے ہن۔ ایہو جہے ساہتک روپ دوجیاں بھاشاواں وچ ملدے ہن پر پنجابی وچ ایہ نویکلا تے پہلا شلاگھا یوگ قدم اے۔

سبھ توں پہلاں دیوندر ستیارتھی ہوراں دی گل کردے ہاں۔ ستیارتھی ہوریں اک چلدی پھردی ٹکسال سی۔ اوہناں نے چڑھدی عمرے لوک گیت اکٹھے کرن دا کم دا مُڈھ رکھیا تے بھارت دے کونے کونے وچوں جا کے کوئی تِن لکھ دے قریب لوک گیت اکٹھے کیتے، اجہیا کم اج تکّ نہ تاں کوئی سنستھا کر سکی اے تے نہ اوہناں دے کم نوں کوئی النگھ سکیا اے ۔ اوہناں دی زندگی دے برتانت پڑھن اپرنت سہجے ہی اس گلّ دا گیان ہو جاندا اے کہ اوہناں دی شخصیت وچ لوک گیت ورگی، مٹھاس، روانی تے بھاشا دے چشمے ایسے کرکے ون سونی بھاہ والے ہن کیوں جے اوہناں وچ ہندوستانی لوک تہذیب دا سماویش چڑھدی عمرے ہو گیا سی۔

ستیارتھی ہوراں دی شخصیت دا اک وڈا گن اوہناں دے یاتری دے روپ وچ اگھڑدا اے ۔ جویں کہیا جاندا اے کہ کئیاں دے پیر وچ چکر ہوندے جہڑا اوہنوں ٹکن نہیں دیندا۔ شاید ستیارتھی دے پیر وچ وی کوئی اجہیا چکر سی۔ اوہناں دی اس یاترا نوں گھمکڑی کہنا چاہیدا اے ۔ ایہدے بارے انیکاں قصے مشہور ہن۔ جویں ستیارتھی جی پرانا قصا نویں وانگ سواد لے کے سناؤن لگے۔ قدرت دی کھیڈ دیکھو، چت وچ کیہ آئی سبزی خریدن گیا میں متراں نوں ملن پاکستان پہنچ گیا۔ لوکماتا نے نہرو نوں چٹھی لکھ دتی، تسیں ‘ڈسکوری آف انڈیا’ لکھ کے انڈیا تاں لبھ لیا، ہن میرا پتی لبھو تاں جاناں۔ اوہناں نے پاکستان وچ بھارتی دوتاواس نوں حکم چاڑھیا۔ بھارتی ہائی کمیشنر دی پتنی نے لبھ لبھا کے سمچی استری جاتی دا واسطا پاؤندیاں ہتھ جوڑے کہ میں گھر پرت جاواں۔’

ستیارتھی جی دے ناں بارے وی کئی بھلیکھے سن کہ اوہناں نے ستیارتھی ناں کیوں اپنے نال جوڑیا۔ ایہدے بارے اوہ وضاحت دیندے ہن کہ گھردیاں نے میرا پلیٹھا ناں تاں یدھشٹر رکھیا سی۔ پھیر اوہناں نے بدل کے دیوندر کر دتا۔ شروع وچ لوکیان یاترا دوران کئی وار چار پیسیاں لئی میں راہ وچ کوئی چھوٹا موٹا کم وی کر لیندا سی۔ 1929 وچ میں اجمیر دے ‘ویدک ینترالی پریس’ وچ کجھ وچ دن کم کیتا تاں اوتھے ‘ستیارتھ پرکاش’ دی چھپائی ہو رہی سی۔ ستیارتھ شبد مینوں ودھیا لگیا تے اؤں میں دیوندر ستیارتھی بن گیا۔’

ستیارتھی جی نے ساری عمر فقیری ہنڈھائی۔ نہ اوہناں نے پیسا کمایا نہ جوڑیا۔ ہمیشا خالی جیب نال یاترا کیتی۔ لوک گیتاں دی دھن وچ اوہ ایہ وی بھل گئے کہ دنیاداری پیسے نال چلدی اے ۔ لوک گیت ہوندے تاں سنہری اشرفیاں ورگے ہن پر بازار وچ ایہ مدرا دا بدل نہیں بن سکدے۔ اوہ کہیا کردے سن کہ اسیں تاں جنیت نال آئے ہاں۔ میں تاں اپنے گھر وچ پیئنگ گیسٹ وانگ رہندا ہاں۔ نہ راشن لیاؤن دی چنتا، نہ دُدھ دی۔ میں نویں بوٹ آپ کدے نہیں خریددا۔ نہ کوٹ لئی کپڑا، نہ والاں لئی تیل، نہ کنگھی۔ لکھن لئی کاغذ وی لوکماتا ہی خرید کے دیوے تے سیاہی وی تے قلم وی۔’

‘گدھا’ ستیارتھی ہوراں دی پہلی کتاب سی پر اس نے جویں ودواناں نوں کیلیا تے جس روپ وچ ایہدی قدر پئی، ایہدی مثال پنجابی وچ گھٹ ای ملدی اے ۔ پرنسپل تیجا سنگھ نے ایہناں نوں ‘گیتاں دا دیوتا’ کہیا سی۔ گربخش سنگھ نے لوکاں دے دل، لوک گیت دا پرتیک کہیا سی۔

ستیارتھی جی نے لوک گیتاں توں علاوہ کویتا، ناٹک، کہانی، ناول، سویجیونی تے وارتک روپاں ’تے وڈی پدھر ’تے رچنا کیتی۔ اوہناں نے جنا ساہت پنجابی وچ رچیا اونا ہی ہندی تے انگریزی وچ وی لکھیا۔ اوہ بھاشاواں دے کٹڑپنے توں اپر سن۔ اوہناں اندر بھارت دی بہورنگی، بہوبھاشی تے بہوسبھیاچارک روح وسدی سی۔ اپنی رچنا دے سرجانتمک پہلو بارے اوہناں دا مت اے لوک گیت سمچی ساہتکاری دا بیج کارن اے ۔ لکھتی ساہت تاں پھل پتر ہن جہناں لئی بجائی دا کم موکھک لوک ساہت نے ہی کیتا اے ۔

اس جیونی وچ بھلر ہوراں نے ستیارتھی جی دی زندگی دے اوہناں لکے ہوئے پہلوآں نوں پہلی وار پاٹھکاں ساہمنے لیا کے اوہناں دی شخصیت نوں رنگلے روپ وچ پیش کیتا اے ۔ اوہناں بارے ٹوٹکے، لطیفے، اوہناں دے ادھورے عشق، منٹو-ستیارتھی برتانت، کتھا گھوڑا بادشاہ دی، وچاردھارک دبدھا تے اسمشٹتا، اوہناں بارے مشہور کاغذ بن گیا گتا، رچناکار، مہارشی وچوں جہڑا ستیارتھی نکلدا اے اوہ سچ مچ عبادت یوگ، مان یوگ تے کسے رکھی ورگا اے ۔ ستیارتھی اصل وچ اک ورتارا سی تے اجہے ورتارے یگاں پچھوں واپردے ہن۔ جس بھاشا وچ اجہے ورتارے جنمدے ہن اوہ بھاشا دھن ہو جاندی اے ستیارتھی ہوراں پنجابی بھاشا تے ساہت نوں جو کجھ دتا اے اوہ لاثانی اے پر ایہدا افسوس ستیارتھی ہوراں نوں وی رہیا کہ اوہناں نوں سمجھن والے پاٹھک شاید اجے پیدا نہیں ہوئے کیوں جے ہر دم نواں ہون تے نواں لکھن دی لوچا نے اوہناں نوں سِخر ’تے پہنچایا جتھے اوہناں دی آبھا اج وی برقرار اے ۔

دوسری جیونی راجندر سنگھ بیدی دی اے ۔ بیدی بنا اردو ساہت دے اتہاس دی تواریخ مکمل نہیں ہوندی۔ اوہ اک کامیاب لیکھک دے نال نال اک اجہیا فلمساز تے فلمی لیکھک سی جو کجھ نواں کرن نوں لوچدا سی پر سمیں نے اوہنوں اجہیا جھمبیا کہ اخیر موت اوہنوں تور کے اپنے نال لے گئی۔ اوہنے اپنیاں شرطاں ’تے ساہت رچیا، اپنیاں شرطاں ’تے فلمسازی کیتی تے اپنیاں شرطاں ’تے زندگی جیوی۔ شاید ایسے کرکے اوہناں نے زندگی وچ دُکھاں دی پنڈ بنھ لئی اتے ایہناں دکھاں نے اوہناں نوں انت موت دے منہ لیجا سٹیا۔

کہانی دے بیج بیدی صاحب دے خمیر وچ مڈھوں ہی سن۔ اک وار اوہناں دے تائے نے پچھیا ‘وڈا ہو کے کیہ کرن دا ارادہ اے ؟’ بیدی نے بڑے مان نال دسیا ‘کہانیاں لکھاں گا’ اوہناں دا جواب سن کے تایا بولیا، ‘تاں کیہ زندگی بھر جھوٹھ دی کمائی کھائیں گا؟’

اوہناں دی بھاشا یوگتا دی گل کردیاں لیکھک لکھدا اے – سدھارن گلّ نوں اسدھارن ارتھ دینا، چھوٹی چیز نوں وڈدرشی شیشے راہیں اجاگر کرنا، ہؤمے دی ہوا نال پھلے غباریاں وچ سوئی چوبھ کے اوہناں نوں اصل آکار وچ لیاؤنا، ہر روز دیکھی جان والی چیز دے اَن دسے رہ گئے پکھ دکھاؤنا اتے بھاشا دی جادوگری نال چھنے نوں کبوتر وچ تے کبوتر نوں پھلاں وچ بدل دینا ایہ راجندر سنگھ بیدی سن۔

بیدی ہوراں گھٹ لکھیا پر جو لکھیا اوہ پاٹھک نوں جھنجوڑ کے رکھ دیندا۔ منکھی سنویدناواں دی جنی سوخم سمجھ اوہناں نوں اے اونی ہور کسے کتھا لیکھک نوں نہیں۔ سرجن پرکریا بارے اوہ خد لکھدے ہن – رچنا کردیاں لیکھک وچ ہؤمے ورگا آتم-وشواس ہونا چاہیدا اے ، پر جو نگرتا توں دریڈا نہ ہووے۔ اس وچ ہر گل نوں ہوراں نالوں تکھیری طرحاں محسوس کرن دی یوگتا ہونی چاہیدی اے ۔ لیکھک دا تالو اتے منہ جانور ورگے ہونے چاہیدے ہن جو چارے نوں ریتےمٹی نالوں وکھ کر لیندا اے ۔ ساہت دے نال ہی لیکھک نوں ہور کلاواں دا خاص کرکے سنگیت دی چترکاری دی کوملتا دا پتا ہونا چاہیدا اے ۔ جدوں ایہ سبھ گلاں سادھ لئیاں جان، ہر موڑ، ہر نکر اتے کہانیاں کھنڈیاں پئیاں دسن لگّ پیندیاں ہن۔ اوہناں دی گنتی اینی ہوندی اے کہ اوہناں نوں سمیٹ سکنا کسے وی کہانی کار دے وس دی گلّ نہیں ہوندی اتے کہانی کار یونانی پورانک پاتر میڈاس وانگ اجہی چھوٹ دا سوآمی بن جاندا اے کہ جس وست نوں وی اوہ ہتھ لاؤندا اے ، اوہ سونا بن جاندی اے ۔’

پنجابی جگت وچ بیدی ہوراں دیاں کہانیاں دی بجائے اوہناں دے لطیفے ودھیرے پرسدھ رہے ہن۔ کہیا جاندا اے کہ جنیاں اوہناں دیاں کہانیاں اتے فلماں مشہور ہن، اونے ہی اوہناں دے لطیفے اتے وینگ پرسدھ ہن۔ اوہناں دے اک لطیفے دا ذکر کردیاں بھلر صاحب لکھدے ہن کناٹ پلیس دا پرسدھ تنبو والا کافی ہاؤس دلی دی ساہتک سبھیاچارک ستھ سی۔ ایمرجینسی سمیں اس نوں تڑوا کے سنجے گاندھی نے ہن والا پالکا بازار بنوا دتا سی۔ اوس وچ سجی ہوئی محفل وچ بیدی صاحب پدھارے تاں پہلاں توں بیٹھے سبھناں وچوں اوہناں دی نظر چترکار جسونت سنگھ اتے ٹک گئی جہناں دا قد بہت ہی چھوٹا سی۔ بیدی بولے، جسونت، سبھ کرسیاں اتے بیٹھے نیں، توں بھنجے کیوں بیٹھا اے ؟’

اک ہور لطیفے دا ذکر کردیاں اوہ لکھدے ہن علیگڑھ دی اک ادبی محفل وچ اک مسلمان لیکھک نے پنگا لے لیا، ‘بیدی سنا ہے کہ سرداروں کے باراں بجتے ہیں؟’ بیدی بولے، ‘ہاں، بجتے ہیں’، میاں بولا، ‘کتنی بار بجتے ہیں؟’ بیدی پورے ٹھرھمے نال کہندے – ‘ایک بار’ میاں ہور اگے ودھیا ‘ہمارے پڑوس میں ایک سردار ہے، اس کے توں دو بار بارہ بجتے ہیں،’ بیدی بڑے سہج نال کہندے، ‘وہ سالا مسلمان سے سکھ بنا ہوگا،’ تکھا وینگ تے چوبھ بیدی دی بھاشا دا وڈا گن اے ۔ ایہ لطیفے اینے چرچت رہے ہن کہ ایس پکھوں اوہناں نوں لطیفیاں دا بادشاہ کہیا جاندا سی۔ ہر ستھتی وچوں اوہ وینگ بان سرج لیندے سن۔

بیدی صاحب دے عشق وی مشہور رہے ہن۔ اصل وچ فلمی جگت وچ مسالےدار گلاں بنا کے اوہناں نوں افواہاں دے روپ وچ پھیلاؤن دا رواج رہیا اے ۔ جدکہ بیدی ہوراں اندر عورت لئی انتاں دا ستکار تے تڑپ موجود سی۔ بچپن وچ اوہناں نے اپنی ماں نوں بیمار دیکھیا سی تے اوہ اوہناں نوں دُدھ وی نہ چنگھا سکی تے بال عمرے ہی اوہناں کولوں وچھڑ گئی۔ بیدی ساری عمر اس ماں دی ممتا ہر عورت وچوں دیکھدے رہے۔

اوہ بڑا حساس قسم دا لیکھک سی پر زندگی دے تھپیڑے اوہنوں دکھاں دے ساگر وچ دھکدے رہے۔ ووہٹی دا شکی سبھاء، پھر نوجوان بیٹے نرندر بیدی دی اچانک موت تے گھاتک بیماری نے اوہناں وچوں جویں زندگی دا رس نچوڑ لیا پر اوہ انت تک ساہت تے کلا دی تڑپ وچ زندگی دے اجلے پکھ ول ویکھدے رہے کہ شاید زندگی اوہناں نوں بخش دیوے۔

پنجاب تے پنجابی لئی اوہناں دی تڑپ سدکدلی والی سی۔ پنجابیاں دے سبھاء بارے اوہ لکھدے ہن- پنجاب، جتھوں دے مرد اکھڑ ہن تے عورتاں جھکھڑ’ اوہ آپ ہی اپنے قانون بناؤندے ہن تے اگلے ہی پل بے بس ہو کے آپ ہی اوہناں نوں توڑ دیندے ہن۔ دیوی ماں اوہناں دے پاپ پیشگی معاف کر دیندی اے ۔ اوہناں نے بہت دکھ دیکھیا اے ۔ اُترّپچھم توں اوہناں ’تے سینکڑے حملے ہوئے۔ اوہناں نے پورے دیس دیاں ماواں-بھیناں دی عزت بچاؤن لئی اپنیاں ماواں بھیناں دی عزت دی قربانی دے دتی۔ پنجابی ہی اے جو اپنے آپ ’تے ہس سکدا اے ۔ اوہ چنگا دوست اے تے برا دشمن۔ اوہ جو اندر اے ، اوہی باہر اے ۔ اس دے جیون دا رہس ہی ایہ ہے کہ کوئی رہس نہیں۔’

ایسے پنجابی سبھاء وچوں اوہناں نے بہتے پاتر سرجے ہن جہناں نے اوہناں دیاں کہانیاں تے کلا نوں امر کر دتا۔ آل احمد سرور اوہناں دے پاتراں بارے لکھدا اے – بیدی نے اجہے مرداں، عورتاں، بچیاں تے بڈھیاں دا سموہ ساڈے ساہمنے پیش کیتا اے جو دیوتے یاں شیطان نہیں، انسان ہن، جہناں وچ کمزوریاں وی ہن تے جہناں وچ شکتی دا احساس وی اے ، جو دیہدھاری ہن تے اس دیہ دے درد توں وی جانوں ہن۔ ایہدے نال ہی اوہ دیہ وچوں آتما دا سنگیت سنن دے وی قابل ہوندے ہن۔’

لیکھک نے بیدی صاحب دے ساہتک سفر تے زندگی دے سفر نوں بڑی ہب نال لکھیا اے ۔ انت ’تے آر.ڈی. شرما ‘تاثیر’ نے ٹھیک ہی لکھیا اے کہ شاید لکھن دی اِچھا بیدی نوں کدی سورگ لوک توں مات لوک وچ آؤن لئی مجبور کر دیوے، اجہیا ہون تکّ اوہناں دے چلانے نال پیدا ہویا کھپا بنیا ہی رہے گا کیونکہ بیدی دا ستھان صرف بیدی ہی لے سکدا اے ، ہور کوئی نہیں۔’

تیسری جیونی بلونت گارگی دی اے ۔ گارگی نے ناٹک، کہانی اتے وارتک وچ سِخر تاں چھوہی ہی سگوں سوانحی ناولاں نے اوہنوں جہڑی پرسدھی دوائی اوہ ہور کسے دے حصے نہیں آئی۔ اوہ پنجابی دے پرسدھ لیکھکاں دی پہلی پنگت وچ آؤندا اے ۔ اوہدے ناں نال لگیا گارگی شبد بھلیکھا پاؤ اے ۔ ایہدے بارے اوہ لکھدا اے کہ جدوں اوہنے پنجابی وچ لکھنا شروع کیتا تاں باوا بلونت، بلونت سنگھ چترتھ جہے کئی لیکھک سن۔ پر میں کوئی نویکلی چیز لکھاں گا اس لئی میرا ناں وی نویکلا ہونا چاہیدا اے ۔ گارگی کڑیاں والا ناں ہون کرکے اوہنوں کوئی بھلیکھا نہیں سی۔ ایہ ناں پہلاں بڑا ہی سوہنا لگیا۔ ایہ ایسے طرحاں سی جویں کوئی آکھے ماسی چونی لال یاں مسٹر سریندر کور پر بعد وچ اوہ اس سوے ورودھی ناں گارگی نال پرسدھ ہو گیا جو اوہنے گرگ توں گھڑیا سی۔

گارگی نے پہلی وار کڑک تے مسالے دار ملوئی زبان نوں اجہیا محاورا دتا کہ ایہ گارگی دی پچھان بن گئی۔ اوہنے ایسے زبان وچوں پاتر گھڑے تے ناٹک لکھے، ایسے زبان وچوں لیکھکاں دے شبد-چتر رچے پر اوہدے رچے کئی شبد چتر لیکھکاں نال میل نہ کھان کرکے اوہ ناراض ہو گئے۔ اودھر گارگی نسچنت سی کہ اوہنے لیکھکاں وچوں جو کجھ دیکھیا اوسے انوسار اوہنے اوہناں نوں گھڑیا اے ۔ اصل وچ اوہ یتھارتھ + کلپنا + متھّ راہیں اجہی شخصیت گھڑ لیندا سی جس نوں رسمئی شیلی تے کڑک بھاشا وچ پاٹھک ماندے سن۔

لیکھک لکھدا اے اوہدی مگھدی دگدی پنجابی نگھ وی دیندی اے تے چانن وی کردی اے ۔ گارگی اپنے بچپن دی اک گھٹنا بارے دسدا لکھدا اے – ماں نے چاراں پتاں نوں ڈیرے والے سادھ آتما نند ساہمنے کھڑے کرکے پچھیا سی، ‘مہاراج، ایہناں وچوں کہڑے دے ڈھڈّ وچ اکھر، پین گے؟’ جٹادھاری سادھ نے چاراں منڈیاں نوں گھوکھیا تے بلونت ولّ انگل کر دتی’ اوہ لکھدا اے جے سادھ دی انگل کسے دوجے ’تے جاندی تاں بلونت گارگی ہن تکّ لالا بلونت رائے اینڈ سنز بن کے بٹھنڈے دی سٹہ منڈی وچ بیٹھا ہوندا۔’ سادھ آتما نند دی کیتی چون اتے پھلّ چڑھاؤندیاں ماں بلونت نوں نہنگ سنگھ دے ڈیرے لے گئی تے فتح بلا کے کاکے نوں گورمکھی سکھاؤن دی بینتی کیتی۔ نہنگ نے ریتے ’تے ڈانگ نال ‘’ پا کے ایہنوں یاد کرن لئی کہیا ۔ اگلے پاٹھ وجوں نہنگ سنگھ نے اوہدی انگل پھڑ کے ریتے ’تے چلائی تے ایکا تے اوڑا اکؤنکار پا کے آکھیا – سارے اکھر اس وچوں نکلے نیں۔ اس نوں یاد کر لے تے سارا کش یاد ہو جو’ تے گارگی ساری عمر ایہ اکھر واہندا دنیا دے گھوڑے ’تے سوار ہو گیا۔ ایہناں اکھراں دی کھٹی کمائی اوہنے ساری عمر کھادی تے مرن توں بعد امر ہو گیا۔

گارگی نے انیکاں عشق کیتے۔ عشقَ وچ ویاہ کرایا تے عشقَ خاطر ویاہ تڑایا۔ اوہ اصل وچ کسے وی اک چیز نال بجھّ کے نہیں سی رہ سکدا۔ لیکھک اوہدے بارے لکھدا اے گارگی دے پنڈ تے شہر دیاں سیماواں تے سنبھاوناواں نوں دیکھن تے اپنے ہی ناپ تول سن۔ اوہناں وچ حسن-اشکن نوں مہتوپورن تھاں حاصل سی، “پنجاب کیہ اے؟” پٹیالا، لدھیانا، بٹھنڈا۔ چنڈی گڑھ وی پنڈ اے، پر صاف ستھرا۔ اوتھے کیہ اے؟ پینڈو مانسکتا، چغلی، نندیاں تے اک دوجے نوں کھچ کے تھلے لاؤن دا کلچر۔ ہمیشاجمو پنڈ وچ، پڑھو دلی یاں لاہور تے وسو بمبئی، لنڈن یا ں ہالیوڈ۔ اوتھے کمپیٹیشن اے، کچھ کرن دے لکھاں موقعے، حسن اے، عشق دے دھوکھے نیں، تڑپ اے، بے گانگی اے، جو پتھر نوں وی گھڑ کے ہیرا بنا دیوے۔”

اس جیونی وچ لیکھک نے گارگی نوں اوہدیاں رچناواں، اوہدے کجھ نیڑلے ساتھ تے اوہدے بارے اوہدے سمکالیاں تے ششاں راہیں سمجھن دا جتن کیتا اے کہ اک لیکھک گارگی اتے اک ویکتی گارگی وچ کتھے انتر اے ۔ پر اس سبھ دے باو جود لیکھک لکھدا اے - چھوٹے موٹے دکھاویاں تے سوے-پیشکاری دے جتناں دے باو جود اوہ پرکھلوس تے نگھا منکھ سی۔ بولی دا استاد تے قلم دا دھنی۔ ایسے کرکے اجہے چھوٹے دکھاوے تے جتن اوہدی وڈی ساہتک سبھیاچارک پرتبھا تے دین ساہمنے تچھ بن کے رہِ جاندے ہن۔ جان والا کوئی لیکھک ساہت-سبھیاچار دے اتہاس دی پستک وچ بندی ہوندا اے ، کوئی کوما، کوئی واک ہوندا اے ، کوئی پیرا، پر گارگی اوہناں ورلے ٹاویاں وچوں سی جو پورا کانڈ رچ کے جاندے ہن۔ اس دا ایہ کانڈ 22 اپریل 2003 نوں پورن بسرام-چنہ لگن نال سمپورن ہو گیا۔’

چوتھی تے اخیرلی جیونی امرتا پریتم دی اے ۔ ایہ ورھا امرتا دا شتابدی ورھا وی اے ۔ اوہ پنجابی دی اکو اک اجہی لیکھکا اے جو پنجابی دی سگندھی نوں پورےجگ وچ لے گئی۔ دُور دریڈے دے ملکاں وچ پنجابی بھاشا تے ساہت دی دوت بن کے گئی تے انیکاں زباناں دے ساہت نوں مولک سرجنا دے نال-نال ترجمے دے روپ وچ پنجابی دی جھولی وچ پایا۔ اوہنے اپنی زندگی دے ویاہتا رشتیاں نوں خد تلانجلی دے کے اپنی مرضی نال پرش دی چون کرکے پوری زندگی اوہدے انگ سنگ بتائی پر ایہدے جو ناکاراتمک پربھاو اوہدی زندگی وچ پئے اوہ اوہدے پتی سمیت اگانھ بچیاں نوں وی بھگتنے پئے۔ اوہدے بیٹے نوں چڑھدی عمرے ایہ شکّ پے گیا کہ اوہ اپنے پیو دا نہیں سگوں ساحر دا بیٹا اے ۔ ایہ گنڈھ پوری عمر اوہدے اندر رہی۔ دوجا ایہ وی جدوں امروز پکے طور ’تے رہن لئی اوہدے گھر آ گیا تاں اوہنوں ماں دے یار دے روپ وچ سہنا اوہدے پتّ لئی کشٹدائک ہو گیا۔ اجہیاں ستھتیاں وچ بھلر صاحب نے امرتا دے نیڑے ہوندیاں، پھیر اوہدے ناراض ہون تے اوہدیاں ساہتک کرتاں راہیں ایہ خوبصورت جیونی لکھی اے ۔

اس جیونی دا اک سوخم پکھ ایہ وی اے کہ امرتا اصل وچ اک آزاد پنچھی وانگ جیونا چاہندی سی۔ ساحر نال اوہدا عشقَ بھاویں پروان نہ چڑھیا پر اس عشق دا سلّ ہمیشاں اوہدی چیتنا وچ اک پھوڑے وانگ رسدا رہیا ۔ اوہنے اس عشقَ نوں مخاطب ہو کے انیکاں نظماں دی رچنا کیتی۔

اوہدے پتی پریتم سنگھ کواتڑا نوں لیکھک ‘لاواں دی سہیڑ’ لکھدا اے تے پھر پرت در پرت اوہناں دے آپسی رشتے وچ پیندے پاڑ نوں اُلیکدا اے ۔ اس انوسار- پتی پریتم سنگھ نالوں اپنا راہ امرتا نے بہت پہلاں بنا باہر-ڈلویں جھگڑیوں تے بنا طلاقوں وکھ کر لیا سی۔ امروز نال امرتا دے ساتھ نوں جائز سدھ کرن والے اکثر پریتم سنگھ نال منگنی مگروں امرتا دے چھت اتے چڑھ کے رون دا ذکر کردے ہن۔ حالانکہ اس نیڑلے رشتے وچوں ہون کرکے بچپن دے جانو تے منگیتر امرت کور تے پریتم سنگھ دا ویاہ دوہاں دی سہمتی نال ہویا ویاہ ہی نہیں سی سگوں ایہدا روپ پیار-ورگا سی’ پر پھیر وی ایہ اک دن اپنی اودھ وہا گیا۔

ہولی ہولی اس رشتے وچوں جسم منفی ہو گیا۔ اس بارے امرتا نے خد لکھیا اے - جہڑی محبت وچوں جسم دی رقم منفی کرنی پیندی اے ، اوہ بھاویں کنھاں وی سماجک حالتاں دی پیداوار ہووے جاں سماجک قیمتاں نال کیہو جہے وی سمجھوتے وجوں کیتی ہووے، اوہ پورنتا نوں اونیاں ضرور کر دیوے گی کیوں جے اس وچوں خوبصورتی منفی ہو جاندی اے ۔ اک رجّ منفی ہو جاندا اے تے اس سبھ کاسے توں وروی محبت اس گیت ورگی ہو سکدی اے جس گیت وچوں اس دے ارتھ منفی ہو گئے ہون۔’

جے اوہدی رچنا دی گلّ کریئے تاں ‘اج آکھاں وارث شاہ نوں’ نے اوہنوں کل دنیا وچ پرسدھی دوائی۔ اس دا سہرا پرو. نرنجن سنگھ مان سر بجھدا اے جس نے اپنی پور خلوص آواز وچ اس نوں دیشاں ودیشاں تکّ گا کے امرتا دا قد اچا کیتا۔ پرو. مان دا کہنا اے کہ میں امرتا دی کویتا ‘اج آکھاں وارث شاہ نوں’ کیول پنجاب وچ ہی نہیں، بہت تھاواں ’تے بمبئی، کلکتے، دلی وچ گایا۔ آپ وی رویا تے اپنے ورگے انیکاں سروتیاں نوں وی روایا۔ جتھے جتھے ایہ کویتا گائی گئی، بھرپور ہنگارا ملیا۔ سروتیاں دیاں اکھاں سیجل ہو گئیاں۔ ایہ کویتا امر اے ۔’ اس توں علاوہ اپٹا تے امن لہر دیاں سبھیاچارک سٹیجاں ’تے امرتا دے کئی گیت تے کویتاواں پرسدھ ہوئے۔

اس جیونی وچ دیدیوادیاں دی بھیڑ توں لے کے، کرشنا سوبتی نال مقدما، امرتا سگریٹ تے پنجاب سرکار، گیان پیٹھ انعام تے ایرکھا دی اگّ، بابل مورا نیہر چھوٹو ہی جائے تے امرتا تے شیلی نوں یاد کردیاں تے ہور کئی ویرویاں راہیں انیکاں پاسار کھلھدے ہن۔ حالانکہ امرتا نے اپنی ہڈ بیتی رسیدی ٹکٹ وچ انیکاں انکشاف کیتے ہن پر بہت سارے لکو وی لئے ہن۔ جیونی کار نے اوہناں نوں پختا حوالیاں تے سمکالیاں دی نیڑتا دے حوالے نال پیش کیتا اے ۔ امرتا سچ مچ اک اجہی لیکھکا سی جس نے اپنی نویکلی بھاشا شیلی راہیں پنجابی ہی نہیں دوسریاں بھاشاواں دے پاٹھکاں نوں وی سرشار کیتا اے ۔ اوہدی زندگی دا اک ہور وڈا ساہتک اپرالا ‘ناگ منی’ پرچا سی جس نوں اوہنے اپنے بل بوتے نویکلے انداز وچ چلایا۔ ‘ناگ منی’ وچ چھاپن لئی اوہدے ساہمنے لیکھک نہیں رچنا دا مل ہوندا سی ایسے کرکے انیکاں نویں لیکھکاں نوں اتشاہت کرن تے اگے ودھن وچ ایہدا رول بہت وڈا اے ، نویں لیکھک ایہ سوچ وی نہیں سن سکدے ہوندے کہ اوہناں دی رچنا ناگ منی ’چ چھپےگی پر جدوں چھپ جاندی تاں ایہ اوہناں لئی وڈا اچنبھا اتے پرسکار وی ہوندی۔

لیکھک لکھدا اے – اخیر 31 اکتوبر 2005 نوں اوہ سبھ کشٹ کلیشاں توں مکت ہو گئی۔ اوہدا دیہانت سن کے من نوں دکھ تاں ہویا پر اس نالوں گھٹّ جنا اوہنوں منجے اتے پئی نوں دیکھ کے ہویا سی۔ اوہدی اچھا انوسار کسے لیکھک یاں ہور دوست- واقف نوں خبر کیتے بنا گھر دے جیاں نے اوہدا انتم سنسکار کر دتا۔ پر اس نال اوہ موت دی پورنتا نوں پراپت نہ کر سکی۔ ایہ اوہدی صرف پہلی موت سی۔

اس جیونی دا انتلا حصا بڑا مارمک اے جو امرتا دے بیٹے شیلی بارے اے ۔ بمبئی وچ اوہ جس طرحاں دا اپرادھک دھندا کرن لگ پیا سی تے ایسے وچوں اوہدا ہویا قتل تے پھر قاتلاں داسرِعام بچ نکلنا بڑا تراسدک اے ۔ اوہ جس طرحاں دی اپرادھک دنیا نال جڑ گیا سی اوہ شاید پیسے دی ہوس یاں راتو رات امیر بنن دی لالسا سی تے اس لالسا وچوں ہی اوہدا قتل ہویا۔ انج امرتا دا اتھل پتھل بھریا جیون بیٹے دے قتل تے بیٹی دے امریکا ’چ وس جان تے اوہدے بنائے حوض خاص والے گھر دے مٹ جان دی داستان بڑی دکھدائی تے تراسدک اے ۔ شاید بدھماتا نے اوہدے متھے ’تے ہی اجہے لیکھ لکھ کے بھیجے سن۔

ایہ جیونیاں پنجابی پاٹھکاں لئی اک انمول تحفا ہن۔ بھلر صاحب کول گل کہن دا ہی نہیں سگوں اوہنوں جچاؤن دا ہنر وی اے ۔ کتھا ڈھنگ کرکے پاٹھک اک انوکھے سنسار وچ چلا جاندا اے جتھے ہر سوخم گھٹنا تے ویروے سجیو ہو اٹھدے ہن۔ اوہناں دی اس رسمئی وارتک دا اک وڈا گن ایہ وی اے کہ ایہ پاٹھک نوں اپنے کلاوے وچ لے کے اوہدی انگل پھڑ لیندی اے پھر اوہ پچھے مڑ کے نہیں دیکھدا تے جدوں اس ’چوں باہر آؤندا اے تاں اپنے آپ نوں بھریا بھکنیا، بدلیا بدلیا، سیانا، سیانا تے انند تے گیان دے ہلورے وچ بیٹھا محسوس کردا اے ۔ چنگےلیکھک دی ایہ نشانی ہوندی اے کہ اوہ شبداں دا جادوگر بنے۔ اس پستک وچ لیکھک نے انیکاں نویں نویں شبد گھڑے ہن، انیکاں نویں سماس سرجے ہن جو بھاشا دی بودھک امیری دی نشانی ہن۔ مثال وجوں کجھ کو شبداں دی ونگی دیکھی جا سکدی اے - ٹبرپال، بوٹ سوار، ہاتھی پیڑھی، پوڑیسانڈھو، پٹھپیرا، انبرٹوٹا، سگرٹباز، امیلتا، کلاونت فلم، ونجی فلم، قلم جیوی، بیپھونے، دردشائی لیکھک، پرکاشکار، بہومکھیا جھوٹھ، بیئنپاتا، دیدیواد، لسی-کھانے، انعام واپسیئے، نک چاڑھ کسوٹی، قلم بھومی، کِتاکاری، اندولک، ان-طلاقے، وکاؤ دھولر، بیناپتا تے ہور اجہے انیکاں شبد دیکھے جا سکدے ہن۔ آس اے پنجابی پاٹھک اس کتاب نوں قیمتی خزانے وانگ سانبھن گے تے سواگت کرن گے۔

٭٭٭٭٭