پینڈو پنجابی معاشرے دی حقیقی عکاسی : دوآبا ــــ٭رویل٭

’دیوا تے دریا‘ دے پورے وِیہ ورھے بعد ’دوآبا‘ پاکستانی پنجابی ناول دی عزت ودھاون وچ اہم بھومکا نبھاوندا اے ۔ وِیہ سالاں دے ادبی سفرچوں پراپت کیتی جانکاری، ڈونگھے احساس اتے بیانن ڈھنگ نے ’دوآبا‘ناول نوں پینڈو پنجابی ماحول دی عکاسی کرن والے ناولاں وچوں سخرداامقام مہیا کروایا اے ۔ ’کجھ نہ کرن سُنن والیاں گلاں‘وچ رندھاوے نے واضح طور تے کہیا اے کہ ”اک ہڈ بیتی نوں جگ بیتی بنا کے وکھاون لئی کجھ اولھا تے رکھنا ای پیندا اے۔“(1) لیکھک نے ناول قیام پور نوں سمرپت کیتا اے ۔ پاکستانی پنجاب وچ جسڑ سٹیشن توں دکھن والے پاسے وسدے پنڈ دے نال بسنتر نالا اے تے پرانا راوی دریا وگدااے۔ قیام پور دے چھے فٹ دو انچ اُچے، مورکھ، آکڑی دھون والے جٹ نے اندروں باہر تے باہروں اندر کئی پندھ لنگھائے۔ دوجیاں لئی ایہ پندھ بے منزلے نیں پر ایہناں وچوں ہی ” لہو دے دتے ہوئے کیرے چوں ابدیت دا اک ادھ بی پھٹدا پنگردا اے۔“(2) خورے لہو چوں بنی تصویری ابدیت دا نام اے ’دوآبا۔

ناول دا پہلا کانڈ وی ایس مقام دی بھرپور جانکاری مہیا کرواوندا اے جتھے ایس ناول وچلیاں گھٹناواں واپریاں۔ سارا بیان دو گلاں نال سنبندھت اے ،اوہ تے اوہدا پنڈ (3) بھاﺅ لکھی تے اوہدا پنڈ دوآبا۔ دوآبا پنڈ پنجاب دے پرمپرک لوک ورثے دے سروپ وجوں پیش ہویا اے ۔ ناول دے پاتر صدیاں پرانیاں قدراں قیمتاں دی پالنا کردے اپنا نشچت رول ادا کردے وِکھائے گئے ہن۔ رندھاوا ایس بارے خُد لکھدا اے :

ایہ ناول اوہناں پنڈاں دے رہن والیاں دیاں رسماں،ریتاں، رواجاں، ہتھیں محنت کرن دے شوق، دوجیاں دے بھارونڈاون والے کُھلھیاں ڈُلھیاں دِلاں تے حیاتی نوں مانن توں ودھ حیاتی نوں ہسدیاں ہسدیاں بھوگن والے لوکاں دی کہانی اے۔4

ناول پینڈو-سماج دی پیش کاری ضرور کردا اے پر ناول وچ پنڈاں وِچلے اُچ ورگاں نال سنبندھت پاتراں دی مانسکتاتے اوہناں دے کار ویہار نوں ہی صرف تفصیل وچ درسایا گیا اے ۔ ناول کارجی وِچلے پرمکھ پاتر جگیرو قدراں قیمتاں نوں درساوندے ہن۔ چاہے اوہ ہیٹھلیاں ذاتاں دا شوشن(استحصال) کرن والی حالت نہیں درساوندے؛ پر اوہ ہیٹھلیاں ذاتاں دا شوشن کرن والی، ہیٹھلیاں ذاتاں نوں ہیٹھلیاں ضرور مندے ہن اَتے ایہدا اظہار وی کردے ہن۔ ناول وچلے کئی پاتراں دے لا شعور وچ وی اجہی سوچ موجود اے اَتے ایہدا جھلکارا اوہناں ولوں ورتے شبداں راہیں وی ہوندا اے ۔

- تے نہ ہی میں بھاو مکھن نوں موڑ کے لیا سکداں، پر سونہ گورو دی جے میں تینوں کدے اوہدی تھوڑ جاپن دیاں تاں وریام دا پتر نہ آکھیں کسے چوڑھے دا آکھیں۔5

- سگوں جیل وچ تاں اوہنوں مدھا عیسائی، گالھڑ تے سردارا مراثی وی اپنے ای لگدے۔ 6

سارا ناول پڑھن اپرنت پتا لگدا اے کہ پہلے کانڈ نوں ہی سارے ناول وچ وستھاریا، کھلاریا گیا اے پر شطرنج وانگوں۔ پہلے کانڈ دے انت تے پاٹھکاں نوں پتا لگدا اے کہ ناول سنبندھی ساری جانکاری پاٹھکاں نوں مہیا کرواون والا برتانتکار کوئی ہور نہیں نائک لکھی ای اے ۔ ایتھوں ناولی ورتمان وچ وِچردیاں ہویاں لکھی اپنی یاداشت ذریعے پچھل جھات دی جگت راہیں ناول دے سولھویں کھنڈ تک کہانی نوں بیان کردا اے ۔ ناول دے ستارھویں کھنڈ وچ برتانتکار ناولی ورتمان وچ پرت کے لکھی تے حاکم سنگھ سیاسی دے گوڑھے ہوندے سنبندھاں دی جانکاری دیندا اے ۔”.... ٹھیڈے کھا کھا، رِڑھ رِڑھ کے۔ لکھی وی گول ہویا سی“(7)تے اشارے نال اجہے کارج دی سرجنا کردا اے جہڑا ناول دے انت تے پورا ہوندا اے ۔

ناولی کتھانک نوں انج گُندھیاگیا اے کہ کتھا دے کیندر وِچوں ناول دی شروعات ہوندی اے ۔ لکھی اپنیاں سمرتیاں راہیں جہڑی اخیرلی گھٹنا بیان کردا اے ، اوہ سوداگر دے پتر راجندر دا اوہدے ہتھوں قتل ہون تے لکھی دا عمر قید دی سزا بھگتن جیل جاون نال سنبندھت اے ۔ ایہ اَتے ایس توں پہلا سارا بیانیا پاٹھک سُندے ہن اَتے ایس توں بعد دا بیان پاٹھک واپردیاں ویکھدے ہن، کتھا دےماحول وجوں۔

پاٹھک نوں جگیاسو بناون اَتے بات پاون چ رندھاوا کامیاب رہیااے ۔ ناول دی کہانی دے شروع توں آخر تک پاٹھک ایہ جانن لئی اُتسک رہندا اے کہ اگانہ کیہ واپرے گا؟ سارا برتانت اُتسکتا ادھین ہی واپر جاندا اے ۔ نوویں کانڈ وچلے ناولی برتانت دی پرمکھ گھٹنا، جس وچ سوداگر دا قتل ہوندا اے ، وِچ سارا برتانت اُتسکتا دی جگت ادھین ہی سرجیا گیا اے ۔ایس اُتسکتا نوں جگاون لئی رُمانس کتھاواں ورگے قدرتی واتاورن، موسم تے سمیں نوں ودھیا سہائکا وجوں ورتیا اے ۔ سمچی حالت سوداگر دی ہونی بن کے اُبھردی اے ۔ آل دوالا واپرن والی گھٹنا نوں پہلاں واپرن تے فیر سرے-انجام پہنچاون وچ سہائی سدھ ہوندا اے ۔ ناول نگار نے جنداں دے پاتر راہیں لکھی پاسوں سوداگر دی موت منگن دا درش بھاویں دِکھا دِتا سی؛ پر ایس قتل دی کوشش وچ لکھی توں علاوا فوجا، جھنڈا تے مکھن وی مبتلا ہو سکدے ہن، ایہ شک وی اُتسکتا نوں جنم دیندا اے ۔ بھاویں قتل دی کوشش وچ مبتلا دوہاں گھوڑسواراں دی آپسی وارتالاپ وی ایس گل دا جھلکارا دیندی اے کہ قتل دی کوشش وچ مکھ طورتے اِک جانا ہی سبھ کجھ کر رہیا اے تے دوجا صرف اوہدا سہائک ہی اے ۔ جھنڈا تے مکھن برابر دے جوان ہن، اوہناں وچوں کسے دا دوجے لئی صرف سہائک بننا وی سنبھو نہیں۔ قتل والی ستھتی نوں سخرتے لجا کے، دوواں دشمناں نوں آہموساہمنے کھلھار کے برتانتکار اوہناں دے چہریاں توں پردا اٹھاوندا اے کہ اک لکھی اے تے دوجا گھوڑسوار دیپو۔

ماگھ چڑھدیاں ای بدل ورھن لگ پیا۔.... دریا اجے تیک شوکریں چڑھیا ہویا سی۔.... اوہ ماگھ دی کالی رات سی۔بدل خدائی قہر وانگوں دھرتی اُتے نیوں کے، تن کے ہولی ہولی پئی ورھدے سن۔ کتا.... اُتانہ نوںمونہ کرکے رویا، اک لمی ہیک کڈھی تے چپ کر گیا....۔ دو گھڑسوار مونہ سر ٹھاٹھیاںوچ تے پنڈے کھیساں وچ لکائی پنڈ وَل مونہ کیتی کھلوتے سن۔اوہناں دے ہتھاں وچ چھویاں سن.... بدل گجیا تے بجلی لشکی، اک گھوڑی تریہ گئی۔.... حویلی دی لک لک کندھ اوس کسے چیتے وانگراں ٹپی تے اندر بلی وانگ پیر لا لئے۔8

کتھانک نوں گنجھل دار بناون ہت ناول نگار دے دوآبے توں باہر جان دیاں تنداں وی کھلاریاں ہن۔وار وار ننگلی پنڈ جانا، ابرے تے شانو دے ٹکانے نوں جاندے راہ، جیل، شہر دا ذکر سندربھ انوسار آوندا اے ۔ پر ایہناں تھاواں سنبندھی بھرپور جانکاری سمچے برتانت وچوں غائب اے ۔ دوآبے پنڈ توں علاوا ساری ستھانک جانکاری کتھانک نوں بہوںتندی تاں بناوندی اے پر گنجھل دار بناون چ ناکافی محسوس ہوندی اے ۔

ناول وچ پچھل جھات دی جگت دی ودھیا ورتوں ہوئی اے ۔ ناول دا دوجا کانڈ ویہہ سالاں دے لکھی بارے جانکاری دیندا اے ۔ ایس توں بعد تیجا کانڈ لکھی دے باپو وریام سنگھ دے قتل دی گھٹنا نال سنبندھت اے ، اوس ویلے جدوں لکھی صرف چونہ سالاں دا سی۔ بھاﺅ پچھل جھات وچوں پچھل جھات۔

ناول وچلیاں گھٹناواں اگاوں سوچنا دی جگت چوں اتپن ہوندیاں ہن۔ ہریک کانڈ دی شروعات سمیں اجہی جانکاری دیندیاں برتانتکار ہی گل بات اگانہ ٹوردا اے ۔ ناول وچلے 26 کانڈاں دی شروعات ناول نگار نے لوک کاﺅ دیاں اجہیاں تُکاں دی ورتوں کیتی اے ، جہڑیاں ناولی کتھالی وِچ واپرن والیاں گھٹناواں نال سنبندھت ہن۔ اِنج لوک کاﺅ دا امیر ورثا جتھے رچنا وچلے ارتھ سنچار لئی مددگار ثابت ہویا اے اوتھے لوڑوں ودھیرے برتانت اُپر کٹوتی وی لگی اے ۔ اجہی پیش کاری پاٹھک دے من چ اتپن کئی قسم دے شنکیاں دا نوارن وی کردی اے پر کئی تھائیں ناول نگار ولوں کیتا اشارا اِیناسپاٹ تے سپشٹ ہوندا اے کہ پاٹھک نوں ڈونگھیرے چنتن دی زحمت ہی گوارا نہیں ہوندی۔

ناول دے کانڈ نمبر 19 وچ برتانتکار واپرن والی گھٹنا بارے پہلاں اشارا: اوس ای سمیں فوجا سنگھ دے پسار دا تیر ٹٹیا، لکھے نوں کون ٹال سکدا اے (9) کردا اے اَتے فیر ایس توں بعد مکھن نوں موت ول ودھدیاں ہویاں تے فر اوہدی موت توں بعد فوجا سنگھ دے گھر نوں بربادی ول ودھدیاں وکھاوندا اے ۔ مکھن نوں بچاون دی ہر حیلے کوشش کیتی جاندی اے پر واپرن والی گھٹنا تاں نشچت اے تے پاٹھکاں نوں سربگیاتا برتانتکار نے پہلاں دَس وی دِتی اے ، ہُن تاں صرف واپردی وِکھائی جا رہی اے ۔ ایس کارن اجہیا برتانت ڈونگھیرا پربھاﺅ سرجن چ ناکام رہندا اے ۔

واپریا ورتارا : ادھی کُو رات ویلے مکھن دم دے دتے۔.... دیپو تھمی نال ٹکر مار کے مکھن دے اُتے ڈِگی؛ جویں مر گئی ہووے۔پرانہ بندیاں چ بیٹھا فوجا سنگھ پتر دی موت دا سُن کے بیٹھا بیٹھا پچھانہ ڈِگ پیا۔10

برتانتکار دادی ماں وانگ کہانی سناون چ اِینّامگن ہو جاندا اے کہ خُد پاتراں ولوں بیان بازی شروع کر دیندا اے ۔ اجہی پیش کاری ناولی خامی وجوں ویکھی جا سکدی اے ۔ اجیاے ارتھ سنچار نالوں بہتر تاں ایہ ہوندااے کہ اوہ پاٹھکاں نوں گھٹناواں چوں اُپجے پربھاﺅ تے ارتھ سنچارت ہون دیندا۔

- لکھی جٹاں وچ بہن کھلون لگ پیا۔ دیپو دے واہے گول دائرے دی لیک ٹپ کے اوہ باہر کھلری ہوئی دُنیا وچ رَل گیا۔ بوڑھ دی چھاں سنگھنی تے بڑی ہوندی اے ، پر راتاں نوں ڈراونی وی بڑی ہوندی اے نالے بوڑھ ہیٹھ اُگے کروٹے ودھ نہیںسکدے۔11

- اوسراں وی تے بندا وڈھ دینا تے اوکھا کم نہیں، پر بندا وڈھ کے پچا لینا واہوا اوکھا ہوندا اے۔12

- جٹ ہر گل سُن سکدا اے تھوڑدلی تے ڈر دا مہنا نہیں۔13

دِرشی ورنن دی تکنیک سارے ناولی سنسار وِچ بھرپور روپ وِچ ورتی گئی اے ۔ ناول نگار پہلاں کسے گل نوں سناوندا اے ؛ فیر واپردیاں وکھاوندا اے ۔ گھٹناواں سُنن نالوں ویکھن کارن ڈونگھا پربھاﺅ پاوندیاں ہن۔

- اوہدیاں اکھاں وچوں دو موٹے تتے اتھرو نکل کے ہیٹھاںنہ ڈگ کے اوہدی کالی سنگھنی داڑھی وچ گواچ گئے۔14

- اُٹھ کے لکھی گالھڑنوں کنڈ تے پیار نال تھاپی دِتی، پر گالھڑ مودھڑے مونہ بھوئیں تے جا پیا۔ 15

ناول کار ولوں سرجے پاتر ناولی سماجی دے انوکول ہن۔ جس مشترکا رہتل دی گل ایس ناول راہیں ہوئی اے ، پاتر اوسے سماجک چوکھٹے انوسار اپنی شخصی ہوند درساوندے ہن۔ ایہ سارے پاتر سٹھ سال پہلاں دے سماج دی نمایندگی کرن والے پاتر ہن۔ ایہناں دے چرتر اوس سمیں دیاں روزمرہ دیاں لوڑاںچوں ساکار ہوئے ہن۔ اوس سماج وچ اوہی ویکتی عزت مان والی زندگی گزار سکدا سی؛ جس دیاں باہواں وچ دم ہووے اَتے جس دیاں بھائی چارے وچ بُہتیاں باہواں ہون۔

جیکر اپروکت تتھ نوں مدنظر رکھ کے ایس ناول دے پاتراں ول ویکھیے تاں ایہ پاتر یتھارتھکتا دی کسوٹی تے پورے اُتردے ہن۔ ناول دی کہانی دے پاتر اکہرے سبھاءوالے ہن۔ ایہناں دے چرتر ....یاں تاں چنگے ہن یاں مندے۔ ایہ پاتر آدرشک پرورتی ادھین ہر طرحاں دی ستھتی وچ اپنے شخصی آپے اُپر درڑ رہندے ہن۔ چاہے اوہ مندے ہن یاں چنگے، سارے ناولی برتانت وچ جدوں وی ساہمنے آوندے ہن اوہناں نوں پہلی نظرے ہی پہچان لیا جاندا اے تے ایہ وی اندازا لگ جاندا اے کہ ایس خاص ستھتی دوران اوہ کیہ کارج کرن دی سنبھاونا اپنے اندر سموئی بیٹھے ہن۔ ایہ پاتر ای۔ ایم فاسٹر دے گول پاتر نہیں، جہناں وچ بہوں پرتی کرورتا تے لچک موجود ہووے۔

ڈاکٹر سلطانہ بیگم دا وچار اے کہ ”دوآبا دے پاتر پاٹھک نوں واستوک تے گتی شیل نہیں لگدے، سگوں کسے متھ جگت دے واسی لگدے ہن۔“ 16

ڈاکٹر صاحبا دے ایس وچار نال سہمت نہیں ہویا جا سکدا۔ کیونکہ اوہناں نے ایس ناول نوں اج دے سندربھ وِچ پرکھن دا جتن کیتا اے ۔ کسے رچنا دے یتھارتھ دا نپٹارا اوس رچنا وچلے سرجت سماج انوسار ہی کیتا جا سکدا اے ۔ ناول وچلا سماج اوہ اے جہڑا رندھاوے نے جیویا اے ؛یاں اساں اپنے بزرگاں پاسوں سُنیا اے ۔

افضل احسن پنجابی سبھاءدا چتیرا اے ۔ اوس ولوں سرجے پاتر پنجابی سماج وچ وچرن والے منکھ ہی نظر آوندے ہن۔ ایہناں پاتراں دی پاتراُساری سمیں سبھاوکتا والا تت ناول نگار اوہناں دے چرتراں وچ بنیاد وجوں بھردا اے ۔ جٹاں وچلی کھورو تے بدلے دی بھاونا نوں ناول نگار ہیٹھلی پدھر تک پچھاندا اے ۔ پر کئی تھائیں جٹاں دی ویرتا درساون لگیاں اوہ اپبھاوک وی ہو جاندا اے ۔ اِنج محسوس ہوندا اے کہ ناول دے پاتر پہلاں جٹ ہن تے پھر ویکتی یاں پاتروشیش۔ حکم سنگھ جیل وچ لکچر دیندیاں آزادی دے سنگھرش دی گل کردا اے ۔ ایس سبھ کجھ نوں اوہ جٹ مانسکتا نال جوڑدا اے ۔ پاٹھکاں نوں اِنج محسوس ہوندا اے کہ جیل وچ صرف جٹ قیدی ہی موجود ہن۔

- اوئے بھوئیں تاں جٹ دی ماں ہوندی اے ، تے اوہدے توں اسیں اپنے بال وی وار دینے آں، ایس طرحاں ہی پورے دیش دی بھوئیں پورے دیش دی زمین جے کسے ساتھوں کھوہ لئی ہووے تے اوہنوں پچھانہ لین لئی سانوں جان دی بازی لاونی چاہیدی اے یاں نہیں۔17

- جٹ دا پتر تے جمدا ای جفر جالن لئی اے۔ 18

- جٹ دے پتر نوں تے ہر شے تے سواری کرنی چاہیدی اے، ہرشے تے کرنیل سنگھ نے لوکاں ول ویکھ کے اک اکھ میٹ کے، ہرشے نوں چتھ کے آکھیا۔19

- جٹ وِچ کنڈ ای تے ہوندی اے وادھو ساریاں لوکاں کولوں۔ 20

- لکھی آکڑ کے آکھن لگا:”اسیں منگ بس واہی جوتی وچ پاونے آں۔ اپنے راہ دے کنڈے جٹ دے پتر نوں چُگن دا حکم اے، آپ خُد اپنے ہتھیں۔21

جوگندر سنگھ راہی انوسار: ”ناول دے بہتے پاتر سکھ ضرور ہن، پر ناول سکھاں بارے نہیں.... تے نہ ہی ہندوواں دی خصلت بارے۔.... ناول دا تھیم جٹ بھائی چارے وچ بدلے دے سنسکار دی ٹریجڈی تے اوس توں خلاصی دی سنبھاونا نال سنبندھت اے ۔“22

کئی نقاداں دا وچار اے کہ رندھاوا جدوں وی ناول وچ کسے قتل دا ذکر کردا اے تاں اوہ ودھیرے اپبھاوکتا توں کم لیندا اے جویں؛

- کچے بھانڈے وانگ راجندر دی سری پھسی تے اوہدا پٹاکا دور تیک کنبدے تے دوڑدے جاندے لوکاں سُنیا۔ راجندر چپا چپا گڈیا زمین وچ گیا تے لکھی دے ہتھ وچ منا پھیتی پھیتی ہو گیا۔ 23

- دشمناں اوس نوں ماریا ایس طرحاں پئی اوہدی لاش ای کدے نہ لبھی.... بھاویں وریام سنگھ دی لاش دے ٹوٹے راوی دے پانی نے لکو لئے، پر کنڈھے تے بھجی تن چار مرلے ریت تے وریام سنگھ دی مہک تے اوہدا رنگ ڈُلھ ڈُلھ پیندا سی۔24

لکھی دے باپو وریام سنگھ دا قتل ناول دا مڈھلا موٹف اے ۔ ناول نگار ولوں اپروکت وارتالاپ سرجن دا منورتھ ایہ دسنا نہیں کہ قتل والی تھاں دی ستھتی کیہو جیہی اے ۔ ناول کار دامنورتھ ایہ درساونا اے کہ وریام سنگھ اپنے آلے دوآلے دا منیا پرمنیا یودھا سی۔ اوہدی موت نوں نگونی جیہی پیش کاری راہیں ساکار نہیں کیتا جا سکدا۔ دوجا منورتھ لکھی ساہمنے اجہیا موت دا چتر سرجنا سی کہ اوہنوں یاد کرکر کے من اندرلے بدلے دی بھاونا پرچنڈ روپ دھارن کر لوے۔

وریام سنگھ دی پتنی جنداں، اوہدے پتر جھنڈا تے لکھا سنگھ، وریام دا جگری یار فوجا سنگھ تے اوہدا پتر مکھن سنگھ، سبھ دا منورتھ محض سوداگر نوں قتل کرنا ہی دکھایا گیا اے ۔ پر سارے ناول وچ ایس کارج لئی لکھی توں علاوا کسے ہور دا کوئی اپرالا نہیں وکھایا گیا۔ جد کہ لکھی ایہناں ساریاں وچوں عمروں چھوٹا اے ۔ ناول کار نے ایہ وی نہیں درسایا کہ ایس کوشش وچ لگے باقی پاتر کسے پکھوں کمزور سن۔

لکھا سنگھ دی ماں جنداں دا پاتر کوئی گھٹ اہمیت نہیں رکھدا۔ اوہدے ولوں سارے ناولی سمینی دوران نائک لکھی نوں سمبودھن کرن لئی وشیش ودھی ورتی گئی اے ۔ ”لے بئی سردار جی“، ”آہو ویر“جہے شبداں دی ورتوں اوہ صرف لکھی لئی کردی اے ۔ اپنے وڈے پتر جھنڈا سنگھ نوں سارے ناول وچ کِتے وی اجہے انداز چ سمبودھن نہیں کردی۔ اوہ لکھا سنگھ نوں پنڈ وِچ بچپن توں ہی سوداگر سنگھ دا دوسرا روپ بنا کے پیش کردی اے ۔ ناول وچ لکھا سنگھ ولوں پتھر چک لین بعد اوہدا مرداں وچ گنیا جانا، سوداگر دی موت دا پیغام بن کے پیش ہوندا اے :

ہن ساڈے دن پھر گئے نیں، آہو پھر گئے نیں، ہُن باپو دا بدلا لے کے پنڈ وِچ آکڑ کے پھراں گے۔25

ماں پتر دی وارتالاپ چوں اُپجے بیررس وَل وی وشیش طورتے دھیان دین دی ضرورت اے ۔ ”اج توں اوہناں گُناں اُتے ٹُرنا اے جیہناں اُتے اوہ ٹُریا۔ اوہدیاں یاریاں تے دشمنیاں نبھاون دا قول اک مرد جوان تے اپنے پیو دے پتر وانگ توں مینوں دینا اے۔.... ایہ چھوی تے پگ تیرے بھائیے دی آن سی۔ تے ہُن تیری آن اے۔.... تے نالے ایہ وی سُن لے۔ جدوں تیکر سوداگر جیوندا رہیا، اوہناں دِناں دا بھار تیرے اُتے ہووے گا۔ “26

ناول دا مکھ پاتر لکھا سنگھ اے ۔ دیپو، فوجا سنگھ، جنداں، مکھن، تانباں، جھنڈا سنگھ، سوداگر سنگھ، وریام سنگھ (مریا ہویا) سبھ سہائک پاتراں وجوں ایس مکھ پاتر دی پاتراُساری لئی کارج شیل نظر آوندے ہن۔ ناول وچلیاں تقریبن ساریاں مہتوپورن ستھتیاں لکھی نال سنبندھت ہن۔ اجنبی کرن دی جگت ورت کے ناول نگار نے ایس پاتر نوں اجہیا سروپ بخشیا اے کہ اوہ ساڈے وچوں اک ہوندا ہویا وی وکھرا اَتے الگ نظر آوندا اے ۔ ناول دی پہلی گھٹنا وِی لکھی دے چرتر نوں اُگھاڑن لئی سرجی گئی اے ، جدوں اوہ ستھ (دائرے) وچ لوکاں ساہمنے پتھر چُک کے مرد ہون دا اعلان کردا اے اَتے لکھی توں لکھا سنگھ بندا اے ۔ ناول دی اخیرلی گھٹنا سمیں وی جدوں دیپو پاسوں جھاڑ کھان اپرنت دیش دی آزادی لئی حکم سنگھ سیاسی دے راہ تے چل پیندا اے ۔

بھاویں ناول نگار دا منورتھ دوآبا پنڈ دا پرتیک سرج کے پرانے پنجابی سبھیاچارک جیون نوں پاٹھکاں ساہمنے ساکار کرنا اے ۔پر ناول اپنے ایس منورتھ توں کجھ پرانہ ہٹدیاں ہویاں، نائک پردھان ناول والیاں لیہاں تے چلدیاں ہر گھٹنا، ہر ویروے نوں لکھی دی پاتراُساری لئی وی ورتدا اے ۔

- او منڈیو! تساں ایہ پتھر کیہ چکنا اے ۔ بھائی ویرو! ایہ پتھر چکن والے لدّ گئے اوئے۔....اوئے ایس پتھر نوں بھرا وریام ایس طرحاں چک لیندا سی جس طرحاں پھل چک لئی دا اے۔ 27

- .... سارے دائرے وِچ بڑی چپ چان سی۔ بس لوکاں دے ساہ لین دی واج پئی آوندی سی۔ دوآلے بیٹھے کھلوتے حیرانگی نال گونگے ہوئے لوک کدے پتھر وَل ویکھدے تے کدے لکھی دے مڑھکو مڑھکی ہوئے سریر وَل۔.... فوجا سنگھ مونہ وِچ کجھ بڑبڑاون ڈہیا ہویا سی۔ اوہدے مونہوں واج کوئی نہیں سی نکلدی۔ بس اوہدی داڑھی ہلدی نظر آوندی سی۔ اصل وچ اوہنوں اجے تیک ایہ یقین نہیں آیا سی، جو وریام ورگا سارے باہرے وچ منیا پرمنیا شاہ زور جہڑا پتھر نوں پنجھیاں ورھیاں دا پورا جوان ہو کے چکن لگا سی، ویہاں ورھیاں دے لکھی نے کِویں چک لیا؟ 28

لکھی دی جسمانی دَکھ نوں ساکار کرن وچ ناول نگار نے کوئی کسر نہیں چھڈی۔ اجہیا کرن لئی اوہ شبد چاہے سدھ پدھرے ہی ورتدا اے ،پر شبداں دی ورتوں اچت ہون کارن پاتر احساس بھرپور نظر آوندا اے ۔

- ٹھیک اے لکھی نے اُچی ساری سوچیا۔29

پاٹھک سوچن لئی مجبور ہو جاندا اے کہ ایہ کیہو جہیا پاتر ہے جہڑا سوچدا وی اُچی ساری اے ۔ اجہے دیوقد پاتر بارے ودھیرے جانن دی اُتسکتا پاٹھک نوں کتھا نال جوڑی رکھدی اے ۔ لکھی دی پرورش واہی کرن لئی یاں گھریلو تے سماجک زمے و اریاں نبھاون لئی نہیں ہوئی۔ پروارک تے سماجک ذمے واریاں لئی جھنڈا وڈے بھرا وجوں ناولی کتھالی وچ موجود اے ۔ ستھ (دائرے) وچ لکھی ولوں پتھر چک لین بعد ہی وریام سنگھ دی دھر دے بندے اپنے آپ نوں ایس قابل محسوس کردے ہن کہ ہُن اوہ سوداگر دا قتل کرن جوگے ہو گئے ہن۔ ناول نگار نے لکھی دی پاتراُساری لئی جہڑیاں اپماواں ورتیاں ہن، اوہ انسانی گُناں والیاں نہیں سگوں جانوراں دے گُناں والیاں ہن:

- لکھی سنڈھے وانگوں سر ہلایا۔ 30

- لکھی سارا مکھن، جوار دیاں تن روٹیاں بھکھے بگھیاڑ وانگوں چٹکی وجاون دی دیر چ کھا گیا۔31

- حویلی دی لک لک کندھ اوس (لکھی) کسے چیتے وانگراں ٹپی تے اندر بلی وانگ پیر جا لائے۔32

- آون والا (لکھی) بگھیاڑ وانگ گھرکیا۔ 33

- چھوی والا (لکھی) سپ وانگوں شُوکیا۔ 34

- اوہدے (لکھی) چٹے دند تے ٹھاٹھے وچوں لبھدیاں لال اکھاں بجلی دی لشک وچ سوداگر سنگھ نوں کسے بگھیاڑ دے دند تے اکھاں جاپیاں۔35

لکھی دے جیون چ دیپو توں علاوا پیار کرن والیاں دو ہور مٹیاراں وی آوندیاں ہن۔ کرنیل سنگھ دی بھین ویر کور تے شانو ڈاکو۔ ناول نگار نے دوہاں مٹیاراں دے من اندر لُکے اک طرفی پیار دی گہرائی نوں بڑی شدت نال چتریا اے ۔ شانو دا پیار وی اوہدے سبھاءمطابق کھاڑکو سبھاءوالا اے ۔ لکھی دے جیل وچلے دَس سالاں دے لمبے عرصے وچ وی اوہدے بندے لکھی دی جیل چ سیوا کرن چ کوئی کسر نہیں چھڈدے۔

سنو، شانو داآکھیا :

”ساڈا حکم اے کہ لکھا سنگھ دوآبے والا ساڈے نال جاوے گا۔ یاں فیر.... “

اَگے اوس گل پوری نہ کیتی۔

”یاں پھیر کیہ ؟ “ابرے بھک ہس کے شانو نوں پچھیا۔

” یاں فیر میں وی نہ گئی ایتھوں....۔ “شانو گل پوری کر دتی۔

”تلک پئی ایں سوہنا گبھرو ویکھ کے....“ ابرا بھک ہس کے شانو نوں چھیڑدا ہویا کہن لگا۔

”آہو مہاراج۔ “شانو ہس کے بولی۔

” جی کردا اے ایہنوں کھا جاواں۔“36

ویر کور تاں اک طرفی پیار دی مثال ہی بن نبڑدی اے ۔ اوہ ایہو محسوس کردی اے کہ لکھا سنگھ دوآبے توں ننگلی صرف اوہدی خاطر ہی آوندا اے ۔ پنجاب دی ایہ مٹیار پہلاں اپنے پیار دا اظہار اَتے فیر ویاہ دی پیش کش، رات دے انھیرے چ اجاڑ تھائیں کردی اے ۔ پر نانہ سُنن اُپرنت خدکشی کر لیندی اے ۔ ناول کار نے ہریک پاتر دی پاتر اُساری سمیں اوہدے چرتر نوں اُگھاڑن لئی یتھایوگ کوشش کیتی اے ۔ ایسے کارن ناول دے کئی پاتر پاٹھکاں دی سمرتی تے اپنیاں یاداں دے چنھ چھڈجاندے ہن۔ ویر کور اوہناں چوں اک اے ۔

نائک لکھی پرتی دیپو دا پیار سارے ناول وچ وار-وار نظر آوندا اے ۔ پر ناول دے انت تک ایہ پیار نگھے سنبندھاں چ تبدیل نہیں ہوندا۔ بھاویں ناول نگار اِنج نہ واپرن والے کارناں نوں ثابت کرن لئی یتھایوگ کارج کارن لڑی سرجن دا اپرالا وی کردا نظر آوندا اے ۔ پر دیپو دا ویاہ گنڈا سنگھ نال ہون دا کوئی ٹھوس کارن ناول نگار سرج نہیں سکیا۔ دوویں پریوار ایہ جاندے ہن کہ دیپو تے لکھی اک دوجے نوں پسند کردے ہن۔ ایس لئی لکھی دے جیل توں پرتن تک انتظار وی کیتا جا سکدا سی۔ جیکر فوجا سنگھ وریام دے مرن بعد دوہاں گھراں دا بوجھ اکلا چک سکدا سی تاں فوجا سنگھ دے پتر مکھن دی غیرحاضری چ لکھی دا وڈا بھرا جھنڈا وی ایہو کجھ کرن دی سمرتھا رکھن والا پاتر سی۔

ڈاکٹر جتندرپال سنگھ جولی دا وچار اے کہ ”لکھی تے دیپو دا پرسپر پریم دوہاں گھراں چ سہج پروان اے ، سکھ جٹ سماج سبھیاچارک ماحول وچ قیاس کرنا اینا آسان نہیں۔“37

میں ڈاکٹرجولی دے اپروکت وچار نال سہمت نہیں آں کیونکہ پیار دے اپروان ہون دی ستھتی تاں ناول وچ بندی ہی نہیں۔ بھاویں ناول نگار نے لکھی تے دیپو دا پیار اپنے اپنے دِلاںچوں باہر اُلردا نہیں وکھایا۔ پر دیپو پیار دے احساس نوں ضرور ظاہر کردی اے ۔ لکھی وی ناول وچ راجندر دے قتل توں بعد جیل جان توں اک دم پہلاں پیار دا اظہار کردا اے ۔ جاندی وار اپنی یاد وجوں دیپو نوں شانو باہمنی (ڈاکو) ولوں دِتا تویت دیندا اے ۔ دوہاں دا رِشتا اپروان ہون دا سوال وی نہیں اُٹھدا۔ کیونکہ خُد دیپو دا پیو فوجا سنگھ لکھی نال دیپو دے ویاہ بارے اپنے من چ پکا ارادا کری بیٹھا اے تے اپنی گھروالی تانباں نوں ایس سنبندھی نشچنت ہو جان لئی ہدایت وی کردا اے ۔

- تانباں ہس پئی۔فوجا وی اپنی گل تے ہس پیا، ”دیپو دا توں اُکا فکر نہ کریا کر۔ دھرم نال ایسا منڈا اے میری نظر وچ ....ویکھ کے رجیا نہ کرے گی۔“ 38

- فیر اگوں دیپو جیہی کُڑی نال اوہدا ویاہ وی ہون والا سی؛اک ادھے سال وچ۔ ایس بارے وی فوجا سنگھ کُھلھ کے اوہنوں اشارا دے چکیا سی۔ 39

ناولی برتانت دوران سوداگر دے قتل والی گھٹنا توں بعد لکھی مانسک دباءہیٹھ آ جاندا اے ۔ ایہ مانسک دباءاوہدے سپنے راہیں اُجاگر ہوندا اے ۔ سوداگر نوں نہتھے قتل کر دین نال لکھی دے اندر بل رہی دشمنی دے بدلے دی اگ شانت ہو پاوندی، کیونکہ سوداگر، لکھی ولوں دِتی چھوی ہتھوں سٹ دیندا اے تے بِنا مقابلا مرن لئی تیار ہو جاندا اے ۔

بڑا ہڑھ سی جویں بسنتر نالے دا سارا پانی کنڈھیاں توں باہر نکل آیا ہووے۔.... پانی وچ وار چوفیرے بندے، مال ڈنگر، چیز-وست، توڑی، دانے، منجیاں-بسترے، لیڑے رُڑھدے تردے چلے جاندے نظریں آوندے۔ مجھاں، گاواں، ڈھگے، کٹے، کٹیاں، وچھے، وچھیاں، گھوڑیاں، اوٹھ، کھوتیاں، کُتے، بِلے ککھاں وانگ پانی دیاں زوراور چھلاں وچ رُڑھدے اوہدے کول دی ڈُبدے تردے لنگھ جاندے سن۔ اوہ جہڑے ڈنگر نوں ہتھ پاون دا چارا کردا اوہ ہور دور ہو جاندا۔.... پنڈ دے سارے دے سارے کوٹھے ڈھیہہ گئے ہوئے سن.... لکھی دے کول اِک جانیاپچھانیا چتر پانی وچوں اُپر اُبھریا.... اوہ اپنا پورا ٹِل لا کے ہتھ نال دیپو نوں پھڑی ہڑھ نال گُھلدا تردا رہیا۔.... لکھی دے کول دی اک کالی ڈانگ تردی جاندی اوہدی نظریں پئی۔ ایس ڈانگ نوں پھڑن لئی ہمبھلا ماریا۔.... اوہ ڈانگ نہیں کالا ناگ سی.... فیر اوہ ناگ دی شکل سوداگر سنگھ دی شکل بن گئی ،پر دھڑ ناگ دا ہی رہیا۔ ڈر نال اوہدا سریر سُن ہو گیا، فیر کِتوں اِک تردی جاندی چھوی وی اوہدے ہتھ آ گئی۔ اوس پانی وچوں اتانہ ہتھ کڈھ کے ویکھیا؛ اوہ اوہدے بھائیے والی کالی چھوی سی۔ .... تے اوس جی بھیانے دلیری نال چھویں دوہاں ہتھاں وچ پھڑی، اگری تے سر توں دی کڈھ کے پورے زور نال سوداگر دے ننگے سر وِچ گڈّ دِتی۔ چھوی سوداگر دے مونہ نوں چیر کے دو ٹوٹے کردی ہوئی اوہدی دھون تیک چلی گئی۔ اوہنے ٹِل لا کے چھوی پٹی، پر سوداگرے دا زخم مل گیا۔ اوہ کہن لگا:”اوئے توں مینوں نہیں مار سکدا تے میں تیرے کولوں نہیں مر سکدا آں۔ میں ساری عمر بھوت بن کے تیرے مگر مگر رہاںگا لکھا سیہاں۔ توں مینوں نہتھے نوں مار کے کیہڑی بہادری کر لئی۔ لکھی دا سارا سریر مڑھکو مڑھکی ہویا، اک وار زور نال کنبیا۔ اوس پوریاں اکھاں کھولھ کے چار چوفیرے ویکھیا تے اک لما ساہ لے کے مونہ دا مڑھکا پونجھیا: اے سچے پاتشاہ۔“40

ڈاکٹر جوگندر سنگھ راہی نائک دے سبھاءوچ آئی تبدیلی پچھے کم کردی بھاونا بارے لکھدے ہن:”دوآبا وِچ قتل ہیرو دے آلے دوآلے دے واتاورن دی آرتھک-سماجک بنتر دا دُکھانت نہیں اے ۔ قتل توں بعد نائک نوں جے کوئی ذہنی تکلیف ہوئی کہ اوس نے دشمن نوں سدھے مقابلے وچ نہیں سی ماریا۔ دشمن مرن توں پہلاں اپنے ہتھیار سٹ کے تن کے کھلو گیا سی۔ دشمن نوں ایسی حالت وچ مار دینا، ہیرو نوں بہادری تے اخلاق توں ڈِگن والی گل دَسن لگ پیندی اے ۔“41

لکھی دے جیل توں واپس آون بعد دی سماجک تبدیلی اَتے بارھاں سال دے عرصے دوران پنڈ وِچلیاں سانجھاں وچ آئی تبدیلی کسے گھٹنا چوں نہیں اُگھڑدی، سگوں برتانتکار ولوں پاٹھکاں نال سانجھی کیتی جاندی اے ۔

- اوہنوں کولوں لنگھدیاں ویکھ کے سہم کے چپ ہو جاندے جوان ،گبھرو، منڈے، جہڑے اوہدے مگروں جوان ہوئے سن، جو کِتے گلی چ آوندیاں جاندیاں اوہدے ساہمنے آ جاندے تے ڈر کے اوہدا راہ چھڈ کے اک وَنّے ہو جاندے۔42

- اوہ سڑک توں لہہ کے پنڈ تُر پیا.... تے باہر بہن جاندیاں کئیاں زنانیاں کُڑیاں اوہدے کولوں ہی لنگھیاں۔ اوس ہر اک نوں سیہانن دا چارا ماریا،پر اوہ کسے نوں نہ سیہان سکیا تے نہ اوہ آپ کسے دی سیہان وِچ آیا۔43

ویاہ اپرنت دیپو دے سبھاءوچ آئی تبدیلی ناول کار نے بخوبی سرجی اے ۔ پہلاں خُد برتانتکار اوہناں دے سنبندھاں وچلی دوری بارے پاٹھکاں نوں احساس کرواوندا اے ۔ فر دیپو تے لکھی دوہاں دے وارتالاپ ذریعے اوہناں دے اَت نزدیکی رشتے وچ آئی دوری دا پربھاﺅ درڑ کرواوندا اے ۔ دیپو دی اجہی پاتراُساری پچھے ناول نگار دا منورتھ ایہو ہو سکدا اے کہ پنجاب دی عورت جدوں کسے نوں اپنا پتی سویکار کر لوے تاں اوہدے اوگناں سمیت اوہنوں پروان ہی نہیں کردی، سگوں پوری حیاتی اوہدا سنگ نبھاون دا وَر پالدی اے ۔ پر جیکر دیپو دی مانسکتا نوں سمجھن دی کوشش کیتی جاوے تاں ناولی گھٹنا دی انتلی ستھتی نوں صحیح روپ وچ سمجھیا جا سکدا اے ۔ لکھی نوں نہ پراپت کر سکن کارن ہی اوہدی موجودا زندگی ماڑی بنی اے ۔ اپنے دھرم پتی پاسوں روز کُٹ کھان پچھے کِتے اوہدے اوچیتن چ ایہ احساس موجود اے کہ جے لکھی نال اوہدا ویاہ ہو جاندا تاں اِنج نہ واپردا۔ بھاویں رجندر دا قتل اوہدی (دیپو) عزت خاطر ہی ہویا ہوندا اے ، پر فروی لکھی نوں سبھ کجھ سننا پیندا اے ۔

پرانہ ڈگی ہوئی برچھی پھڑ کے دیپو لکھی دے ساہمنے آ کھلوتی.... دند کریر کے لکھی نوں بڑے قہر، بڑی نفرت نال ویکھ کے کہن لگی :”نکل جا میرے گھروں بدمعاشا، خونیا تے فیرکدے ایس ویڑھے پیر نہ رکھیں۔ “44

ناول وچلیاں جوان عورت پاتراں دی سندرتا دی پیش کاری سامی سبھیاچار ادھین اُردو، فارسی شبداولی والی نہیں، سگوں نرول پنجاب سبھاءمطابق، پنجابی تشبیہاں والی اے ۔ اجہی پیش کاری یتھارتھک محسوس ہوندی اے ۔ پاٹھک خُد محسوس کردا اے کہ ایہ مٹیاراں ساڈے پنڈاں دیاں دھیاں ہی ہن، کسے رُمانٹک کتھا وچلیاں پریاں یاں راج کماریاں نہیں۔

- ویر کور پریوں کنک چوں تُردی تُردی اوہدے کول آن کھڑوتی۔ لکھی حیران بُت بنیا تاریاں دی لوءوچ سورج ورگے جگدے چہرے، مشالاں وانگ بلدیاں اکھاں والی سوہل،ملوک تے توت دی لگر ورگی پتلی، لچکیلی ویر کور وَل ویکھی جا رہیا سی۔45

- ربّ نے دیپو نوں ویلھیاں بہہ کے بنایا لگدا سی۔ اوہدیاں موٹیاں اکھاں شکر دے شربت دے رنگ دیاں سن۔ اوہدا چہرا دُھپ وچ پئے چمکدے پتل دے تھال وانگوں چمکدا سی تے اوہدے جوبن دی چاننی لوءبن کے لیڑیاںچوں پئی ڈلھکاں ماردی سی۔46

پاتراُساری وَل وشیش دھیان دیندیاں ہویاں سوداگر سنگھ دا پاتر سمپورن کھلنائک والا روپ درساوندا اے ۔ اتّ درجے دا مکار، پیسے دے زور نال سرداری چلاون والا، نیچ توں نیچ کارا کر سکن والا پاتر۔ پر ناول نگار نے سوداگر وِچلے امانوی چرتر نوں اوہدی موت سمیں اک دم تبدیل کر دِتا اے ۔ اوہ لکھا سنگھ اَگے ایہ وی سویکار کردا اے کہ بھائی وریام سنگھ دے ہتھ چھوی ہوندی تاں اوہ سارے رَل کے وی اوس نوں نہیں مار سکدے سن۔ سوداگر دے چرتر وچلی اچن چیت تبدیلی دی وجھا ناولی برتانت وچوں غائب اے ۔

ڈاکٹر سلطانہ بیگم دا وچار اے :”ناول کار دے کتھن نے ایس ناول نوں اک ستھان وشیش نال بنھ کے رکھن دی کوشش کیتی اے اَتے رچنا نوں آنچلکتا پردان کرن دی کوشش کسے رچنا نوں اچتم بناون یاں سمجھن وچ سہائی ہون دی تھاں اوس دی کسے کمزوری وَل ہی اشارا کر رہی ہوندی اے ۔“47

ڈاکٹر صاحبا دے وچار نال سہمت نہیں ہویا جا سکدا، کیونکہ ناول کار نے بھاویں ناولی گھٹناواں لئی چُنیاں ستھان پاکستان وچلا دوآبا پنڈ رکھیا اے ۔پر ناولی کتھالی وچلی کسے وی گل توں ایہ اندازا نہیں لایا جا سکدا کہ ایہ وشیش رسماںرواجاں، سبھیاچار، بول چال، کھان پین یاں دشمنیاں-یاریاںنا صرف اودھرلے دوآبے پنڈ وچ ہی واپردیاں ہن، باقی پنجاب وچ نہیں۔ ناول کار نے ساری رچنا وچ آنچلکتا لیاون لئی کوئی کوشش نہیں کیتی۔ نہ بھاشا پکھوں، نہ سماجک رہن سہن پکھوں۔ اوہنے تاں دوآبے پنڈ دا پرتیک سرجیا اے ، سارے پنجابی سبھیاچارک جیون نوں درساون لئی۔ سگوں بہتر تاں ایہ ہوندا کہ اوہ دوآبے پنڈ وچلی سبھیاچارک وکھرتا.... یاں بولی وچلی وکھرتا سرجدا۔

پینڈو جیون دی پیش کاری ہون کارن ناول وچ محاوریاں، اکھاناں دی ورتوں رج کے ہوئی اے ۔ ناول کار اپنی گل ثابت کرن لئی ایہناں دا درڑ سہارا لیندا اے ۔ کئی وار تاں اوہ بڈھی دادی یاں نانی دا سروپ محسوس ہون لگ پیندا اے ۔ ایہ سیانپاں دے پنج بہتی واری تاں پاتراں دی وارتالاپ ذریعے پاٹھکاں تک تے کئی واری برتانتکار ذریعے پاٹھکاں تک پہنچدے ہن۔ اجہی شبداولی ناولی سنسار لئی سرجے پینڈو واتاورن نوں یتھارتھکتا بخشدی اے ۔

- ایہ کیہ سو کوہ دریا تے ستھن موڈھے تے.... 48

- جہیا کلے بدھا تیہا چوراں کھڑیا۔ 49

ناول کار نے برتانتکار تے پاتراں دی بھاشا وچ انتر سرجن دا جتن وی کیتا اے ۔ پاتر اپنی حیثیت، اپنی سماجک پدھر مطابق، عمر تے رشتے مطابق شبداں دی ورتوں کردے نظر آوندے ہن۔

- جیہنوں سچے پاتشاہ سچی سرکار دیوے۔50

- سکھ اے سائیں دی سرکار ! تہاڈیاں دعاواں نیں ! نہیں تے غریباں دا کیہ حال ہوندا اے؟51

- ہوش کرا وے۔ پتر ماں مر جاوے اک گھٹ دودھ دا پی لے۔ 52

پر ناول کار اک جگھا اجہی بھاشا وی ورتدا اے جو پاتر دی دھارمک پچھان دے اُلٹ جاپدی اے ۔ لکھا سنگھ پتھر نوں چھاتی توں اُپر چکن سمیں پورے زور نال بالا کڈھن سمیں ’یا علی‘ بولدا دِکھایا گیا اے جد کہ سکھ پاتر اجیاے سمیں کوئی ہور سنبودھنی جیکارا ورتدا وِکھاونا چاہیدا سی۔ شاید ناول نگار اجہیا کرکے سانجھے سماج وچلی پاردھرمی سانجھ ول وی سنکیت کرنا چاہندا ہووے۔ ایہ سکھ دھرم سنبندھی ڈونگھے انوبھودی گھاٹ وی ہو سکدی اے ۔

لیکھک نے ہریک پاتر دی بھاوک پدھر نوں بخوبی چتریا اے ۔ اجہے اپرالے کارن پاٹھک سنبندھت گھٹناواں ویلے پاتراں دی بھاوک پدھر نوں محسوس کر سکدے ہن۔ اجہی پیش کاری یتھارتھکتا دا جھلکارا پاوندی اے ۔ پاتراں تے پاٹھکاں چوں برتانتکار خارج ہوندا محسوس ہوندا اے ۔ ناول وچلے کھلنائک پاتر وی امانوی چرتر نوں تیاگدے ہویاں بھاوک ہو کے موت نوں جی آیاں آکھدے ہن۔ جنداں تے لکھی دی وارتالاپ وِچلا بھاوک احساس وی سارے ناول اُپر بھارو رہندا اے ۔ پر ایہناں ساریاں ناولی گھٹناواں پچھے بھاوکتا کم نہیں کردی سگوں کارج-کارن لڑی سرجن چ ناول کار کامیاب ہویا اے ۔

انج اسیں کہہ سکدے ہاں کہ افضل احسن رندھاوا دا ایہ ناول پنجابی پینڈو سماج دی بھرپور عکاسی کردا اے ۔

۔۔۔

اوکھے لفظاں دے معنی:

یتھارتھک: حقیقی۔ بھومکا: رول۔ ولکھن: وکھری طرحاں دی۔ برتانتک: بیانیا۔ شیلینتک: سٹائل، اسلوب۔ استھان: خاص، وشیش۔ سمرپت: انتساب، چڑھاوا۔ پرمپرک: نسل در نسل، پیڑھی در پیڑھی۔ نشچت: پکا۔ مانسکتا: نفسیاتی۔ وستھار: تفصیل، ویروا۔ شوشن: استحصال۔ پرورتی: کم کرن دا ڈھنگ۔ اوچیتن: لاشعور۔ ورتمان: فعل حال۔ پچھل جھات: فلیش بیک۔ سمرتیاں: یاداں۔ جگیاسو: جانن والا۔ سہائکا: اسسٹنٹ۔کتھانک: بیانیا۔ شنکا: بھلیکھا۔ چنتن: سوچنا۔ اتپن: پیداہونا۔ ارتھ سنچارت:گلبات کرنا۔ دِرشی ورنن: اکھاں ساہویں تصویر۔ ادھین: ہیٹھاں۔ کرورتا: چالاک۔ اپبھاوکتا: زیادابھاوک ہونا، ایموشنل۔آلوچک: تنقید نگار، نقاد۔ منورتھ: مقصد۔ مہتو پورن: اہم،اَتّ ضروری۔ یتھایوگ: کوشش کرنا۔

حوالے تے ٹپنیاں

1۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا، (جالندھر:دیپک پبلشرز، اکتوبر1985ئ)، 7۔

2۔ افضل احسن رندھاوا، کجھ نہ کرن سنن والیاں گلاں، دوآبا، 5۔

3۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا ، 10۔

4۔ افضل احسن رندھاوا، کجھ نہ کرن سنن والیاں گلاں، دوآبا، 6۔

5۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا، 93۔

6۔ اوہی، 82۔

7۔ اوہی، 80۔

8۔ اوہی، 41-42۔

9۔ اوہی، 88۔

10۔ اوہی، 91۔

11۔ اوہی، 56۔

12۔ اوہی، 46۔

13۔ اوہی، 24۔

14۔ اوہی، 16۔

15۔ اوہی، 68۔

16۔ اوہی، 88۔

17۔ اوہی، 81۔

18۔ اوہی، 80۔

19۔ اوہی، 61۔

20۔ اوہی، 100۔

21۔ اوہی، 78۔

22۔ جوگندر سنگھ (ڈاکٹر)، پنجابی ناول تے اک سماج شاستری جھات،کھوج درپن (جولائی 1989-93) ، 62۔

23۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا، 97۔

24۔ اوہی، 15۔

25۔ اوہی، 19۔

26۔ اوہی، 21۔

27۔ اوہی، 12۔

28۔ اوہی، 13۔

29۔ اوہی، 11۔

30۔ اوہی، 37۔

31۔ اوہی، 37۔

32۔ اوہی، 39۔

33۔ اوہی، 40۔

34۔ اوہی، 40۔

35۔ اوہی، 41۔

36۔ اوہی، 78۔

37۔ ڈاکٹرجتندر پال جولی، پاکستانی پنجابی گلپ سماج سبھیاچارادھین، (شودھ-پربندھ)، 120۔

38۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا، 62۔

39۔ اوہی، 84۔

40۔ اوہی، 155۔

41۔ جوگندر سنگھ (ڈاکٹر)،پنجابی ناول تے اک سماج شاستری جھات،کھوج درپن (جولائی 1989-93) ، 62۔

42۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا، 116۔

43۔ اوہی، 107۔

44۔ اوہی، 120۔

45۔ اوہی، 85۔

46۔ اوہی، 30۔

47۔ ڈاکٹر سلطانہ بیگم، پاکستانی پنجابی ناول دا آلوچنا تمک ادھین (شودھ-پربندھ)، 186۔

48۔ افضل احسن رندھاوا، دوآبا، 34۔

49۔ اوہی، 35۔

50۔ اوہی، 14۔

51۔ اوہی، 49۔

52۔ اوہی، 89۔