(بلونت گارگی دے خاکے/ایم۔ایس رندھاوا(لِپی انتر۔ایم آصف

ایم ایس رندھاوا

پنجابی ساہت اکادمی لدھیانا دی سالانہ چَون سی۔

پردھانگی لئی ایم.ایس. رندھاوے دا ناں پیش ہویا تاں سبھ تاڑیاں ماریاں تے ایس تجویز دا سواگت کیتا۔

اک لیکھک افسر نے ایس دی مخالفت کیتی، تے آکھیا، “ایس طرحاں تاڑیاں مارن نال کسے نوں پردھان بنا دینا واجب نہیں۔ باقاعدا چَون ہونی چاہیدی اے۔ کوئی اِک جنا پردھان دا ناں پروپوز کرے تاں دوجا ایس دی تائید کرے۔ ہور ناں وی پیش ہو سکدے ہن۔”

ایہ سن کے رندھاوا غصے وچ بولیا، “چکو اپنی پردھانگی۔ مینوں نہیں لوڑ ایس دی۔ میں چیف کمشنریاں کیتیاں نیں۔ ایہو جہے سرکاری افسر تاں میں نوکر رکھے نیں۔ ایہدے ورگے بندے میں باہر کھڑے رکھدا ساں۔ میں کیہ لینا ایس ٹُٹی پردھانگی توں؟ مینوں نہیں لوڑ۔”

ایہ آکھ کے رندھاوا ڈائس توں اُتریا تے تیزی نال باہر جان لگا۔ کئی لکھاری اوس دے مگر دوڑے۔ پریتم سنگھ تے موہن سنگھ نے اوس نوں پھڑیا تے منتاں کرن لگے۔ رندھاوے دا غصا ٹھنڈا نہیں سی ہویا، “میں ایس طرحاں دا پردھان بننا ہی نہیں چاہندا۔”

لکھاریاں نے فیر منتاں کیتیاں تاں اوہ بولیا، “جے سارے جنے سرب سمتی نال مینوں پردھان بنن لئی ریکویسٹ کرن گے تاں میں منظور کراں گا، نہیں تاں جاؤ کر لؤ آپے پردھانگی۔”

سارے جنے ڈر گئے کہ کِتے ایہ چلا ای نہ جاوے۔ سبھ نوں رندھاوے دی لوڑ سی۔ سبھناں نے ہتھ کھڑے کر دتے۔ مخالف وچے ہی کتِے گواچ گیا۔

رندھاوے وچ جلال اے، اک سچا غرور، جس دا اثر سارے قبولدے ہن۔

اک وار رندھاوے نوں پنجابی یونیورسٹی، پٹیالا، دے وائس چانسلر کرپال سنگھ نارنگ نے ٹیلی فون کیتا، “اسیں اک پروفیسر دی نامزدگی کرنی اے تے ایس بارے تہاڈی ایکسپرٹ رائے دی لوڑ اے۔”

رندھاوا بولیا، “ٹھیک ہے، پر سلیکشن کمیٹی کتھے جُڑ رہی ہے؟”

“میرے دفتر وچ۔”

“تسیں میٹنگ دِلّی کرو، میرے دفتر وچ۔ میں کتِے باہر نہیں جانا،” تے ٹیلیفون بند۔

میٹنگ دِلّی ہوئی تاں پردھانگی رندھاوے نے کیتی۔

رندھاوا آکھدا، “جے مینوں کسے فنکشن تے بلاؤنا اے تاں میریاں شرطاں اُتے۔ اک ویلے اک بندے نوں ای بلایا کرو۔ ایہ نہیں کہ دو وزیراں نوں تے تن ججاں نوں اکٹھے کر دتا تے مینوں وی بلا لیا۔ میں ایس طرحاں نہیں آؤنا۔ ایس طرحاں کوئی کم دی گل نہیں ہو سکدی۔”

رندھاوا اپنی تعریف سن کے بچیاں وانگ خش ہوندا اے۔ ایس خشی وچ کوئی بناوٹ نہیں، کوئی لکو نہیں۔ نتری ہوئی کھلی خشی اے۔

تسیں آکھو، “رندھاوا صاحب، تسیں چنڈی گڑھ دا روز گارڈن بنوایا، بہت سوہنا اے۔”

اوہ آکھےگا، “صرف روز گارڈن کیہ، سارا چنڈی گڑھ ہی میں بنایا۔ توں میوزیم دیکھائی؟ ایس وچ امرتا شیرگل، ستیش گجرال تے سوبھا سنگھ دیاں پینٹنگاں میں خرید کے رکھوائیاں نیں۔ ایہ پروفیسر لوک بائی سیکٹر وچ چھولے پٹھورے کھان تُر پیندے نیں۔ پر ایہناں نوں آرٹ دا کوئی شوق نہیں۔ آرٹ گیلریاں شہر دی شوبھا ہوندیاں نیں۔ ایس میوزک وچ کانگڑے دے منی ایچرز پئے نیں، کمال دا پہاڑی فن تے بشولی آرٹ۔ اک برش وچ سو چمتکار۔ یورپ والے ایس باریکی دی کیہ رِیس کرن گے؟ اک میوزک بنوایا اے نیچرل ہسٹری دا۔ تے ہُن میں پنجاب آرٹس کونسل دا بَھوَن بنوا رہیا ہاں۔ ایس وچ وی آرٹ گیلری تے لائبریری تے رائیٹراں دے رہن لئی کمرے ہون گے تے مباحث لئی وڈا ہال۔”

رندھاوا پنجابی کلچر دا شاہ جہان اے۔ اوس نوں کلا بھون، ساہتک قلعے تے کلچرل عمارتاں اُسارن دا جنون ہے۔ سڑکاں تے بھوناں نوں وچتر پودیاں، ویلاں تے رنگدار درختاں نال شنگارن دا شوق اے۔ چنڈی گڑھ نوں پُھلاں دیاں بے شمار ونگیاں، چنگیاڑے رنگے گل موہر تے سدا بہار رانگلے درختاں نال شنگاریا ہویا ہے۔ ہندوستان دے دھر دکھن وچوں چُن چُن کے پودیاں تے درختاں دی پنیری لیاندی۔ چنڈی گڑھ دی اردھ پہاڑی زمین وچ جتھے سپ، ٹھونہیں تے کوڑھ کرلاں سن، نرنجی، جامنی تے پیازی پھلاں والے درختاں نال سجا دتی۔

اوہ باٹنی دا ڈی.ایس.سی. ہے، بنس پتی وگیان دا ماہر۔ اوہ انسانی جیون نوں پودے دے درخت دے تول سمجھداے، تے درختاں نوں انساناں دا روپ۔

اوس دے زور دین اتے پنجاب وچ ٹورسٹ بنگلیاں دے ناں وی خوبصورت درختاں دے ناں اُتے رکھے گئے ہن۔ جویں : املتاس، گل موہر آدی۔ رندھاوا طاقت نوں ودھ توں ودھ ورتا اے۔ اوہ اجیہا گھوڑا اے جو سرپٹ دوڑدا ہے۔ اوہ آکھدا ہے، “زندگی بہت تھوڑی اے۔ جھٹ فیصلا کر کے کم کرنا چاہیدا ہے۔ ایسے لئی میں فوری آرڈر دیندا ہاں۔ بہتے سرکاری افسر ڈردے رہندے نیں۔ فائلاں دا ڈِھڈ ہی بھردے رہندے نیں۔ جے من صاف ہووے تاں کوئی کم غلط نہیں ہوندا۔”

رندھاوے نوں ٹیلی فون کرو تے آکھو کہ میں تہانوں ملنا ہے، تاں اوہ بولے گا، “ہنے آ جا۔” ٹیلیفون بند۔

تسیں شاید اوس ویلے کسے ہور ضروری کم جانا ہوندا اے۔ حیران ہوندے ہو کہ ایہ ویلھا ہی بیٹھا سی۔ پر اصل وچ رندھاوا اتنا مصروف رہندا اے کہ اوس کول وقت ہی نہیں کہ اوہ تہاڈی ملاقات دیاں پیشیاں پاوے۔ اوہ اپنی سنگھنی مصروفیت وچ اوسے ویلے تہانوں مل کے گل مکا دیوےگا۔ تسیں کسے نوکری لئی، سفارش لئی، زمین لئی، چتر کلا دی واقفیت لئی جاں کسے وی کم لئی گئے ہو تاں اوہ تہاڈی ٹھوک کے مدد کرے گا۔ جھٹ تہاڈے لئی اپنے پی.اے. نوں چٹھی ڈکٹیٹ کروا دیوےگا۔

جے تسیں گل نوں بہتی لمی کروگے تاں اوہ توڑ کے آکھے گا، “میں سمجھ گیا، ہُن توں جا!”

اوہ کدے کسے بندے نوں ‘تسیں‘ نہیں آکھدا۔ ہمیشا‘توں‘ نال مخاطب کردا ہے۔ چاہ اوہ وائس چانسلر ہووے، چاہے چیف سیکریٹری، چاہے کلرک۔ اوس دے مونہہ توں ‘توں‘ سجدا اے کیوں جے اوس وچ آکڑ نہیں ہوندی سگوں ایہ اوس دے سادھا تے سدھے کلچر دا حصاہے۔

اوہ آکھدا اے، “میرا کم اے کہ اک میوزک کنڈکٹر دا۔ آرٹ تے کلچر دیاں گوشٹیاں تے کونسلاں وچ لوکاں نوں اِک سُر کرنا۔ میرے کرکے ہی دِلی دی فائین آرٹس تے کرافٹس سوسائٹی اُنی سو چھیالی توں لے کے ہُن تیک چل رہی اے۔ میں ایس دا چیئرمین رہیا ہاں۔ آرٹسٹاں نوں اکٹھے رکھنا بڑا مشکل کم اے۔ اوہ سارے ڈڈوآں دی پنسیری ہن۔ اوہناں نوں اکو چھابے وچ رکھنا میرا ہی کم ہے۔”

1946 وچ رندھاوا دِلّی دا ڈپٹی کمشنر سی۔ اوس ویلے فائین آرٹس سوسائٹی وچ بنگالیاں دا زور سی۔ مشہور پینٹر شاردا اوکل دا بھرا پاردا اوکل تے اوشا ناتھ سین ایس دے سنچالک سن۔ اوس ویلے سوسائٹی کول کوئی بلڈنگ نہیں سی۔ رندھاوے نے سوچیا جدوں تیک کسے آرٹس سوسائٹی کول کوئی گھر ای نہ ہووے ادوں تیک اوہ کویں پرپھلت ہو سکدی ہے۔ اوس نے بندوقاں دے لائسنس دینے سن۔ جس نوں بندوق دا لائسنس دیندا اوس نوں آکھدا، “توں اپنی حفاظت لئی بندوق چاہنی تاں آرٹ دی حفاظت لئی چندے دے۔” ایس طرحاں 60 ہزار روپیہ جمع کر لیا سوسائٹی لئی، تے زمین دے دتی سستے بھاء۔ اج ایس سوسائٹی دی بلڈنگ دی قیمت کئی کروڑ ہے۔ ایتھے تھیٹر ہے، آرٹ گیلریاں ہن، لائبریری اے، تے ایتھے عالمی پدھر دیاں نمائشاں ہوندیاں ہن۔

رندھاوا 1952 وچ اک وار میرے گھر آیا۔ میرے نکے جہے ویڑھے وچ تخت پوش اتے بیٹھ گیا تے آکھن لگا، “میں کجھ خاص پلاٹ رائیٹراں لئی رکھے ہن، حوضِ خاص وچ۔ توں وی اِک لے لے۔ قیمت دو ہزار روپیا۔ ایہ فارم بھر دے۔ دِلّی وچ تیرا کوئی گھر نہیں۔ گھر بہت ضروری چیز اے۔ چڑیاں توتے وی آلھنا بناؤندے نیں۔ میں دُگل نوں پلاٹ دِتے، امرتا نوں پلاٹ دِتے، توں وی لے لے۔”

پر میں پلاٹ نہ لیا۔ حوضِ خاص اوس ویلے بارھاں پتھر دور لگدا سی۔ کون جاؤگا حوضِ خاص؟ حوض لفظ توں مینوں خوف آؤندا سی کیونک بچپن وچ میں اک نکے جہے حوض وچ ڈبدے ڈبدے بچیا سی۔ پر دِلّی دا ایہ حوضِ خاص سماں پین اتے پھلاں والے درختاں وچ گھری اک خوبصورت کالونی بن گیا۔

دیش دی ونڈ پچھوں جدوں لکھاں پنجابی اُجڑ کے بھارت وچ آئے تاں اوہناں نوں دِلّی وساؤن دا کم رندھاوے نے سانبھیا۔ دِلی دا ڈپٹی کمشنر ایوں لگدا سی جیویں گورنر جنرل ہووے۔ جے کتے جمنا وچ ہڑھ آ گیا جاں کوئی ہور کروپی آ پئی تاں رندھاوا اپنی جھنڈی والی کار وچ سوار اپنے اہل کاراں نال اوتھے پہنچ جاندا۔ ترنت لکھاں دے فیصلے سناؤندا۔ لوک حیران ہوندے کہ ایس کول اتنی شکتی کتھوں آ گئی؟ باقی افسر تاں سو روپئے دا آرڈر دین لئی تن کوٹیشناں منگدے سن، رندھاوا کیویں لکھاں کروڑاں دے فیصلے کری جاندا اے۔

اک دن اوس نے گربخش سنگھ پریت لڑی نوں قطار وچ کھڑے دیکھیا تاں اوس نے واری توں بناں آپ اُٹھ کے آدر نال اوس نوں بلایا۔ اوسے ویلے گربخش سنگھ نوں مہالی وچ وڈا مکان الاٹ کیتا۔ پریت نگر توں اوس دے گھر دا بے شمار سامان، کتاباں تے پورے پریس دیاں مشیناں وغیرہ سرکاری ٹرکاں وچ لد کے دِلّی لیاندیاں گئیاں تے گربخش سنگھ تے اوسدے ٹبر نوں اوس نے وسایا۔ بھاپا پریتم سنگھ نوں وی اوس نے دُکان الاٹ کیتی۔ اوہ بے شمار لوکاں نوں راشن، بجلی، گھر، دُکاناں تے زمیناں ونڈ رہیا سی۔ لکھاں اتے قلم چلا رہیا سی۔ اوہ پورا لکھداتا سنگھ سی۔

دیش دے آزاد ہون پچھوں رندھاوے نے نکولائی رورک دیاں پینٹنگاں دی نمائش کیتی۔ اوہ اک چاہ پارٹی وچ گیا جتھے نویں دِلّی دے پتونتے تے امیر آدمی جڑے ہوئے سن۔ چاہ پیندیاں تے پیسٹری کھاندیاں لوکاں نوں یکدم اوس نے آکھیا، “چلو تہانوں نمائش دکھائیے اک بہت وڈے کلاکار دیاں پینٹنگاں۔”

اوہ سبھناں نوں ہک کے آرٹ گیلری وچ لے گیا تے اوتھے پنج پنج سو روپئے دیاں پینٹنگاں چکوا دتیاں۔

پینٹراں بارے بولدے ہوئے رندھاوا آکھن لگا، “سوبھا سنگھ دی ‘سوہنی مہینوال‘ وچ سوہنی دے ادھ ننگے سریر اتے پانی وچ بھجے کپڑے چنبڑے ہوئے نیں۔ لوکاں نوں شوق اے ننگی تیویں دیکھن دا۔ ٹھاکر سنگھ نے وی رن نہا کے چھپڑ ‘چوں نکلی قسم دی اک پینٹنگ بنائی جس وچ گلِی دھوتی وچوں عورتاں دا ننگا جسم جھلکدا اے۔ ایہناں دوہاں دیاں ادھ ننگیاں پینٹنگاں بڑیاں مشہور ہوئیاں.... امرتا شیرگل نال میری ملاقات تاں نہیں ہوئی پر پاردا اوکل مینوں دسدا ہوندا سی اوس بارے.... اوس وچ بے حد سیکس سی۔ اوہ کئی کئی دن سیکس وچ ڈبی رہندی، بھوگ ولاس وچ.. تے فیر یکدم سیکس نوں چھٹی تے کئی کئی دن پینٹ کردی رہندی....”

میں پچھیا، “رندھاوا صاحب، ساہت وچ سیکس بارے تہاڈی کیہ وچار اے؟”

اوہ بولیا، “زندگی وچ سیکس بہت ضروری چیز اے۔ جویں دیوے دی لوء ہوندی اے، ایسے طرحاں اے سیکس۔ ایسے وچوں آرٹ نکلدا اے، ایسے وچوں ساہت نکلدا ہے، ایسے وچوں بہادری۔ جس آدمی وچ ایہ چیز نہیں اوہ پورا آدمی ہی نہیں۔ بھلا توں ہی دس، کھسرا کدے رائیٹر بنیا؟ کدے بہادر بنیا؟ سیکس ساریاں طاقتاں دا سُوما اے۔”

رندھاوے نے کانگڑا چتر کلا دیاں نائکاواں تے ایس دیاں کام متیاں سندریاں بارے کھل کے لکھیا ہے۔ سیکس بارے اوسدے وچار بڑے کھلے ہن۔ کام سوتر تے کوک شاستر دیاں گلاں تے ملاپ دے آسناں بارے اوہ ایوں دلیل نال گل کردا اے جیویں پودیاں تے پھلاں د پرجنن بارے گل کر رہیا ہووے۔ اوہ سندرتا دا پجاری اے حسین کلا تے حسین عورت دا، پر رہندا یوگیاں وانگ ہے۔ کم وچ جٹیا ہویا جیویں تپ کر رہیا ہووے۔ میں پچھیا، “رندھاوا صاحب، تسیں باٹنی دی ڈی.ایس.سی. کیتی۔ پودیاں دی سائنس توں تسیں آرٹ ول کویں آ گئے؟”

اوہ بولیا، “پودیاں بارے کھوج کردے ہوئے میں دیکھیا کہ ساڈیاں قدیم پینٹنگاں تے ساہت وچ ایہناں دا بہت رنگلا ذکر اے۔ پرانے شاعراں تے چترکاراں نوں پودیاں تے پھلاں دا ڈونگھا گیان سی۔ میں ایہناں کندھ چتراں تے پینٹنگاں وچ طرحاں طرحاں دے پھلاں تے ویلاں تے وچتر پودیاں نوں تکیا۔ مینوں چترکلا وچ دلچسپی جاگی۔ جدوں میں جالندھر کمشنر لگیا تاں کانگڑا دے پہاڑی راجیاں دے محلاں تے اوہناں دے چترکلا دے خزانیاں نوں دیکھن دا موقع ملیا۔ لنڈن دے مشہور آلوچک تے اتہاسکار مسٹر آرچر نال ملاقات ہوئی جو پینٹنگ اتے کھوج کر رہیا سی۔ اسیں کانگڑا چترکلا دیاں پیڑاں لبھدے، راجا سنسار چند دے وارثاں نوں ملدے، بسولی تے گلیر کلا دے چتر خزانے نوں لبھیا۔ میں کانگڑا ددے فن بارے لکھیا، ایس دے بے مثال تے خوبصورت ملی ایچرز نوں اکٹھا کیتا تے تھاں تھاں توں خرید کے چنڈی گڑھ دے میوزیم وچ سانبھیا۔ میرے لئی سائنس تے سوکھم کلا اک دوجے دے بہت نیڑے ہن۔”

اوہ چنڈی گڑھ توں پندراں کلومیٹر دور کھرڑ وچ اک وڈے فارم ہاؤس وچ رہندا اے جتھے سنگتریاں تے امباں دا باغ ہے۔ ایس وشال باغ وچ اوسدا دو منزلا پکا بھون اے جو کلا کِرتاں نال بھریا ہویا اے۔ اوس دی بیوی چاٹی وچ دُدھ رڑکدی اے، تندور وچ روٹیاں لاوندی ہے، پنڈ دی جٹی وانگ رہندی اے تے رندھاوے دے مہماناں تے دوستاں دا کھڑے متھے سواگت کردی ہے۔ اوہ اوسدی خاموش ساتھن اے جو نال تردی ای اتشاہ دیندی اے۔

گھر دی اُپرلی منزل اتے اوسدا سٹوڈیو اے۔ جدوں رندھاوا ایس دے اندر پرویش کردا اے تاں کسے نوں اجازت نہیں کہ اوسدی سمادھی نوں بھنگ کرے۔ ایتھوں تک کہ اوسدی بیوی وی اندر نہیں جا سکدی۔

رندھاوے دا پتا سردار شیر سنگھ تحصیلدار سی تے ماں بچنت کور اک سوہنی جٹی۔ 23 ستمبر، 1908 نوں رات دے بارھاں وجے اوہناں دے گھر جوڑے پُت پیدا ہوئے۔ گورو گرنتھ صاحب وچوں واک لیا گیا تاں ‘ر‘ تے ‘م‘ اکھر نکلے۔ پہلے پت دا ناں رجندر سنگھ رکھیا گیا تے دوسرے دا مہیندر سنگھ۔ پر شیر سنگھ ایہناں نوں پیار نال جنگے تے منگے سددا سی۔ تحصیلدار نے بچیاں نوں دُدھ پیاؤن لئی اک چنگھاوی رکھن دی صلاح دتی پر سردارنی بچنت کور نے آکھیا کہ کسے پرائی تیویں دے دُدھ پیاؤن نال نیانیاں دی مت ماری جاؤ۔

مہیندر بچپن وچ ہی پڑھن تے کھیڈن وچ ہشیار سی۔ دسویں پاس کرن پچھوں لاہور فارمن کرسچن کالج وچ داخل ہویا، تے پھر گورنمنٹ کالج توں باٹنی دی ایم.ایس.سی. کیتی۔ آئی.سی. ایس. دا امتحان پاس کیتا۔ 1932 وچ اقبال کور نال ویاہ کیتا جسدے ماپے نارنگ وال رہندے سن۔ اوس پچھوں اوہ انگلینڈ گیا تے ہندوستان واپس آ کے ترقی دیاں پوڑیاں چڑھدا گیا۔

اوہ یو.پی. وچ سہارن پور، فیض آباد تے الموڑا رہیا تے پھر 1946 وچ دِلّی دا ڈپٹی کمشنر لگیا۔ اوس پچھوں پنجاب دا کمشنر، فیر چنڈی گڑھ دا چیف کمشنر۔ ریٹائر ہون پچھوں ایگریکلچر یونیورسٹی لدھیانا دا وائس چانسلر تے اوس پچھوں سمچے پنجاب دا کلچرل چودھری۔ اوہ جتھے وی رہیا، جس عہدے اُتے رہیا، ہمیشارندھاوا رہیا۔

باقی دے افسر ریٹائر ہون پچھوں مرجھا جاندے ہن تے الوپ ہو جاندے ہن پر رندھاوے دا جلال ہمیشا قایم رہیا۔

رندھاوا آرٹسٹاں دا سبھ توں وڈا سرپرست اے۔ پنجاب دا کوئی ورلا ہی پینٹر جاں کلاکار ہووےگا جس دی رندھاوے نے مدد نہ کیتی ہووے کیہ سوبھا سنگھ، کیہ جسونت سنگھ، کیہ کرپال سنگھ تے کیہ شو سنگھ۔

جدوں اوہ 1966 وچ چنڈی گڑھ دا چیف کمشنر بنیا تاں اوس نے کتاباں دیاں دُکاناں واسطے 17 سیکٹر وچ اک پورا بلاک ہی ریزرو کر دتا۔ قانون پاس کر دتا کہ ایتھے صرف کتاباں ہی وکن گیاں۔ ایس طرحاں ایہ دُکاناں سستی قیمت اتے خریدیا گئیاں تے سستے کرائے اتے چڑھا گئیاں۔ ہُن تیک ایہناں دُکاناں نوں ویچ کے کوئی مالک کپڑے جاں جتیاں دی دُکان نہیں بنا سکیا۔

رندھاوا آکھدا اے، “ ایہ ریشمی ساڑھیاں ویکھن والے بڑا روپیا کماؤندے نیں۔ تے ایہہوٹلاں والے وی۔ پنجابیاں نوں کھان تے پہنن دا ای شوق اے، پڑھن دا نہیں۔ میں ڈنڈے دے زور نال چنڈی گڑھ وچ کتاباں دیاں دُکاناں کھلوا دتیاں۔ ایس ویلے نیو دِلّی دے کناٹ پلیس وچ کتاباں دیاں اینیاں دُکاناں نہیں جنیاں چنڈی گڑھ دے ستارھاں سیکٹر وچ۔”

اوس نے چنڈی گڑھ وچ وی رائیٹراں تے کلاکاراں لئی پلاٹ ریزرو کیتے۔ بہت سارے رائیٹراں پروفیسراں نے ایس کھل دِلّی سہولت دا فائدااٹھایا۔

رندھاوا پرانی پیڑھی دا سچا موتی اے۔ دریا دل اے۔ معصوم اے۔