نویں پنجابی شاعری دی ریت روایت بہت پُرانی نہ وی سہی، پر ایس دے امیر کلاسیکی شعری ورثے نوں ویکھیے تاں ایہ پنجاب دے ایس اتہاسک خطے دی تواریخ دے نال نال پنجابی بولی دے ارتقاء اَتے پنجاب واسیاں دے رہن سہن، رنگ ڈھنگ تے جذبات دی پکیائی دے انگ سنگ اِی ودھدی پھُلدی رہی اے۔ شاید ایسے پاروں پنجابی بولی بارے مشہور اے کہ ایس وِچ اِک نِکے بال(انسان) دے جمن توں لے کے اوس دے مرن تک دے گیت شامل ہَن۔ ایہناں گیتاں دی رنگا رنگی بارے گل کریے تاں اوس وِچ خُشی دے گیت شامل ہَن اَتے غم دے وی، جرئت تے مزاحمت دے ڈھولے وِی ہَن اَتے پنجاب دیاں عشقیا لوک داستاناں دی بپتا دا بیان وی…… ایس وِچ ہر عمر دے جاتکاں، کُڑیاں، مُنڈیاں، گھبروواں، مٹیاراں، ادھکڑاں، بُڈھیاں نڈھیاں یعنی سبھناں دے جذبات دی عکاسی کردے گاون شامل ہَن؛ جہناں وِچوں پنجاب دے پنجاں دریاواں دے پوتر پانیاں دی صدیاں پُرانی رہتل چم چم کردی ڈلھکاں ماردی دوروں اِی دِس پیندی اے۔پنجابی شاعری دی لوک روایت اِک مصرعے دی بولی توں لے کے ہزاراں شعراں تے ادھارت لوک داستاناں، واراں اَتے پنجابی قصیاں تے مشتمل اے۔
پنجابی شاعری دا دوجا وڈا بولھ ایتھوں دی صوفی دانش دی دین اے جہڑا گھٹ ودھ اِک ہزارسال دے لمیرے عرصے دے پندھ تے مشتمل اے۔پنجابی شاعری دی ایس شعری رِیت روایت نوں اسیں صوفی مت دا بانا پوا کے آپو اپنے گھراں وِچ سانبھ سانبھ پڑچھتیاں اُتے رکھی بیٹھے آں۔ پر اج دا پنجاب واسی اوس وِچوں پنجاب دی وار، ایتھوں دی لوکائی دی سُوجھ سیانف، وسیبی تے دھرمی تلخ پچھوکڑنوں واچن توں عاری اے۔ اج کِنے پنجابی اجہے ہَن جہناں نوں شاہ حسینؒ دیاں کافیاں، سلطان باہوؒ دے بیت اَتے بُلھے شاہؒ دے دُہڑے زبانی یاد ہَن پر اوہناں دے ویلے دا پنجاب، ایتھوں دے لوکاں دی وار بارے ککھ پتا نہیں نیں۔ اوہ ایس دور دی پنجابی شاعری توں انند تے مان سکدے ہَن، اوس نوں وڈیا کے اجوکے پنجابی شاعراں دی نندیا تے کرسکدے ہَن۔ پر اوہناں شاعراں دی شاعری وِچوں پنجاب دی تواریخ، سیاسی تے سماجی جبر، دھرمی تے قبایلی اوچ نیچ اَتے حاکمی لُٹ کُھسٹ دے ہاو بھاو سمجھن توں عاری ہَن۔ ایس حوالیوں جیکر اِک ادھ پنجابی سوجھوان لیکھک نے کُجھ لکھیا وِی اے تے اوہ لوکائی دی سمجھ توں بالا تر اے۔
پنجابی شاعری دا ایہ دور اَگوں مزید دووڈے حصیاں وِچ ونڈیا ہویااے جس وِچ اک ڈھانی اوہناں صوفی شاعراں دی اے جہناں نے پنجاب دی مقامی جٹکی وَسوں اَتے ایتھوں دے وسنیکاں دی روحانی تے اخلاقی تربیت لئی پنجابی شاعری نوں اپنی سُوجھ بُوجھ، احساس، خیالات اَتے دُنیا جہان دے فلسفیاں اَتے نظریات دے اظہار داوسیلا بنایا۔ جدوں کہ ایس دی دوجی ڈھانی اوہناں قِصا کار پنجابی شاعراں دی اے جہناں نے پنجاب واسیاں دی طرزِ معاشرت، تواریخ تے صدیاں پُرانی ثقافت دیاں لوہ کتھاواں تے عشقیا داستاناں نوں اپنے اپنے شعراں وِچ ترتیب دے کے اِک لڑی وِچ پروون دا بھرواں اپرالا کیتااے۔ایس لڑی دے سرکڈھ پنجابی شاعراں وِچ وارث شاہؒ، میاں محمد بخشؒ،قادر یار، ہاشم شاہ، پیلوں، حافظ برخوردار، پیر فضل شاہ نواں کوٹی اَتے مولوی غلام رسول عالمپوری دے ناں چوکھی اہمیت دے حامل نیں۔
ایس توں مگروں پنجابی شاعری دا نوکلاسیک دور شروع ہوندااے جہڑامُغل راج دے اخیری دور توں لے کے انگریزسامراج دے برصغیر وِچوں نکل جاو ن تک دے لمیرے عرصے تے محیط اے۔ ایس دوردے سرکڈھ پنجابی شاعراں وِچ اُنج تے بے شمار ناؤں شامل ہَن پرپنجابی دے اوہناں مہاندرے شاعراں وِچ شریف کنجاہی، احمد راہی، باقی صدیقی، عارف عبدالمتین، منیر نیازی،استاد کرم امرتسری، استاد دامن،استاد عشق لہر، نجم حسین سید، ڈاکٹر فقیر محمد فقیر، فیروز دین شریف، امرتا پریتم، پروفیسر موہن سنگھ، درشن سنگھ آوارا ذرا ہور اگانہ ودھیے تے ڈاکٹر جگتار، پاش، شِوکمار بٹالوی، مشتاق صوفی، نسرین انجم بھٹی، راشد حسن رانا، احمد سلیم اَتے سُرجیت پاتر دے ناں اپنی ادبی انفرادیت پاروں چوکھے نمایاں ہَن جہناں نے ویکھدیاں اِی ویکھدیاں اجوکی نویں پنجابی شاعری نوں مضبوط بنیاداں فراہم کیتیاں۔ ایس تحریک وِچ پنجابی شاعراں نے اک توں اک ودھ چڑھ کے حصا لیا اَتے چھیتی اِی اوہناں نے نویں پنجابی شاعری دی جھولی نوں نویں نویں پھُلاں تے رنگاں نال بھر دِتا۔ پنجابی شاعری دی ایس نویں تحریک وِچ پنجابی شاعراں توں وکھ اُردو شاعری توں مونہ موڑی بیٹھے ترقی پسند شاعراں دا بُہتاہتھ سی۔ جدیدیت دی ایہ تحریک ادبی اسٹیبلشمنٹ دے خلاف اِک کُھلی بغاوت سی، جہنے نہ صرف صدیاں توں ٹُردیاں آرہیاں ادبی حد بندیاں نوں توڑیا، سگوں پنجابی ساہت وِچ نویکلے تے منفردتجربات دی پرت وی پئی۔ اِنج پنجابی دے کلاسیکی ادب ساہویں نویں پنجابی ادب دے نویں مہاڑاں نے زور پھڑیا۔
جدیدیت دے ایس ہڑ وِچ تِن طرحاں دے لوک شامل سن، پہلے اوہ جہڑے سُلیکھ نوں رِیتل تے کلاسیکی ڈھنگ نال پیش کرن دے حامی سن جویں: ڈاکٹر فقیر محمد فقیر، رشید انور، رؤف شیخ، سلیم کاشر، یونس احقر، اقبال صلاح الدین وغیرا۔ دوجے اوہ جِہڑے رِیتل بیہے پن تے پُرانے سچیاں دے خلاف سن جویں:شارب، علی ارشدمیر، مظہر ترمذی،غلام حسین ساجد، سارا شگفتہ، عرفان ملک جہے پنجابی دے سر کڈھ شاعر…… اَتے تریجے اوہ جہڑے اِکو ویلے رِیت اَتے جدیدیت دا پالن کرن نوں اپنا فرض سمجھدے سن جسراں:رفاقت حسین ممتاز، شفیق قریشی، ڈاکٹر نوید شہزاد، افضل ساحر،، محمود اعوان وغیرا۔
رِیتوں پھُٹی شاعری وِچ اکثر ایہ گل ضرور ویکھن، سمجھن تے پڑھن لکھن وِچ آوندی اے کہ اوس دا ”ڈکشن“کلیشے جاپدا اے۔اِنج پنجابی دی نویں شاعری، چوکھی رِیت دی جُگالی یاں وِکھالی ہونبڑدی اے۔تے کِنے پنجابی شاعر اجہے ہَن جہناں دا پوتر احساس لوکائی تیک اپڑن سار اِی ہوا ہوجاندااے۔ایتھے اسیں اپنے پڑھن والیاں نال پنجابی سُلیکھ دے مہاندرے پارکھ نجم حسین سید ہوراں دی رِیتل شاعراں دی شاعرانا سُوجھ اَ تے موجوداسمے وِچ نویں شاعری دے تت ست بارے اِک آکھنی سانجھی کردے آں۔ایس بارے اوہ اپنی کِرت ”سیدھاں“ وِچ اک تھاں لکھدے نیں: ” بوڑھ جہی پُرانی مثال ہے پئی رِیت جڑ ہوندی ہے تے کِسے اِک سمے دی شاعری پھُل پتر۔
رِیت ہُن دے شاعر دی حیاتی دا وسیلا تاں ہے، اوہ ہُن نال جوڑ تے جوڑدی ہے پر اوہ ہُن دے شاعر دی کلا دوالے لفظاں، تالاں یا مضموناں دی کِسے اِک چون دا بنّھ نہیں مریندی۔ رِیت ہُن دے شاعر نوں پچھلیریاں شاعراں دی کرت وِچ کُجھ سدیویاں سبھاواں راہیں اپنا آپ وِکھاوندی ہے۔ شاعری دے ایہ سدیویں سبھا لوکائی دے اندرلے دیاں سدیویاں سبھاواں دا اِک رُوپ ای ہوندے ہن۔ جے ہُن دے شاعر نوں تواریخ دِیاں ایہناں ہمیش لہراں دی پچھان ہے تے نال اوہ پچھلیریاں دے کیتے نوں وی جاندا ہے تاں اوہنوں شعر رِیت دی پُوری سُرت ہے۔ ایس سُرت توں باجھ شاعری نویں نہیں تھی سکدی۔ پر جے شاعر پچھلیریاں دے ہنڈائے ڈھنگ اُلیکن لگ پوے تاں رِیت دا پالن نہیں ہوندا۔ سگوں رِیت دے اَگے اوہدیاں پُرانیاں سُکنجاں دا ڈھیر لا کے اوہدا راہ ڈکن والی گل ہوندی ہے۔ رِیت نال جے سانگا سچا ہووے تے اوہ اپنے آپ، اندرے اندر لہردی ہے تے ہر لنگھدی گھڑی دے ویہار مُوجب نِت نویکلے انگ جمدی رہندی ہے۔ جہڑا شاعر رِیت دے ہنڈائے ڈھنگ اُلیکداہے اوہنوں جانو رِیت دی اصل دا کوئی تھوہ نہیں تے جدوں پِچھلیاں دے ورتارے دی باہرلی شکل اج دا قانون بن جاوے اوس ویلے سمجھو رِیت نال وِچلا سنبدھ ٹُٹ گیا۔ اوس ویلے رِیت اوہ لہر نہیں رہندی جہڑی حیاتی دے ویہن وِچ اپنااصلا سگواں رکھ کے ون سونّیاں شکلاں وٹاوندی ٹُری جاوندی ہے۔ اوس ویلے رِیت، لفظاں، رمزاں، تالاں دی اِک چون دی چودھر دا ناں ہوجانداہے۔ شاعر ایہناں لفظاں رمزاں تالاں اَگے اپنے آپ نوں بے وَس کرلینداہے تے ایہناں دے حُکم اَگے سِر نِواں کے ایہناں دی پکڑ ودھیر پکیری کردا رہنداہے۔ تے جے کِسے دا واہ بہوں لگے تاں اینا اِی لگدا ہے پئی اوہ ایہناں لفظاں، رمزاں،تالاں دے اندر رہ کے اپنی کاڈھ سُتھرائی تے بارِیکی نال ویکھن والیاں دا رُوح پرچاوے۔“
رِیت اَج دے شاعر نوں پچھلیاں نال وِی جوڑی دی اے تے اوس دا سانگا نویں دور نال وی اونا اِی پکیرااَتے گُوڑھا اے جِنّا پُرانیاں ویلیاں وِچ پنجاب وِچ کدے ہوندا سی۔ شاید ایہو اوہ بنیادی وجھا اے کہ اَج ڈھگ سارے پنجابی شاعر منیر نیازی دی پُراسرار شعری دُنیا دی کوملتا اَتے شِو کمار بٹالوی دی رِیتوں پھُٹی شاعری دی لطافت توں باہر نکل کے اجوکے بندے دے ہِردے دی کتھ پوری کرن توں عاری ہَن۔ ایس لئی نویں پنجابی شاعری زیادا رِیت جُگالی اَتے کلیشے جاپدی اے۔
