پنجابی مسلماناں وِچ قوم پرستی دا سفر (1)ـــــ٭رویل کالم٭

پنجابی مسلماناں وِچ قوم پرستی دا سفر (1)ـــــ٭رویل کالم٭

جمیل احمد پال

ریڈیو ڈوئچے ویلے (وایس آف جرمنی) نے پچھلے دِنیں اپنے اک نشریے وچ دسیاکہ پاکستانی پنجاب وچ پنجابی قوم پرستی بہت تیزی نال ودھ رہی اے۔ یقینن ایہ گل ٹھیک اے۔ ریڈیو نے پنجابی قوم پرستی ودھن دے کارناں بارے زیادا گل نہیں کیتی پر ایس گل دا جایزا لینا بہت دلچسپ وی اے تے فایدے مند وی کہ انج کیوں ہو رہیا اے۔ایہدے بارے وی غور ہونا جاہیدا اے کہ پنجابی قوم پرستی جا کہڑے راہ اُتے رہی اے تے ایہدے نتیجے کیہ نکلن گے؟

بہتا وی نہیں‘ نرا دو چار سال پہلاں تیکر جدوں پنجابی قوم پرستی دا اینا شعور نہیں سی میرے ورگے پنجابی دے مخلص تے ان تھک ورکر وی ایس بارے سچیت نہیں سن کہ اینی جلدی پنجابیاں اندر قوم پرستی دا جذبا سرایت کر جاوے گا۔ اسیں پر امید تے ہے ساں‘ جدوجہد وی جاری سی پر جے کدی کوئی ایہ سوال پچھدا کہ تہاڈی جدوجہد دا نتیجا کیہ نکلے گا‘ کیہ تہانوں کامیابی دا یقین وی ہے؟ تاں میرا جواب ایہو ہوندا سی کہ ساڈا کم جدوجہد کرنا اے‘ نتیجے کیہ نکلدے نیں یاں اسیں کامیاب ہوندے آں کہ نہیں‘ ایہ میرا مسئلا نہیں۔ اسیں صرف جدوجہد کرن لئی جمے آں۔

اج ایہ حال اے کہ خورے کتھوں کتھوں پنجابی سیوک ساہمنے آ رہے نیں۔ بے شک ایہناں وچوں بہت سارے جعلی تے فیک وی نیں‘ مختلف اداریاں تے ایجنسیاں دے پالے ہوئے وی‘ جو اصلوں پنجابی لہر نوں خراب کرن تے کراہے پان لئی وی کم کر رہے نیں۔ کجھ ایسے وی نیں جہڑے پنجابی دشمناں دی نمایندگی کردے نیں تے پنجابی لہر نوں خراب کر رہے نیں۔ ایہدے باوجود بہت سارے اوہ نیں جہڑے واقعی پنجابی دے کارکن نیں تے نیک نیتی نال قوم پرست نیں۔

سوشل میڈیا‘ خاص کر فیس بک تے ٹویٹر اُتے سانوں پنجابی سیوکاں دی وڈی گنتی نظر آوندی اے۔ ایہناں وچوں کجھ پنجابی دے نادان دوستاں دا کردار وی ادا کردے نیں۔ اصلوں اوہ ایس میدان وچ نویں آئے ہوندے نیں تے اوہناں نوں نہ تے پنجابی لہر دے پچھوکڑ دا کوئی پتا ہوندا اے تے نہ ای مسئلے دے سارے پکھاں بارے جانکاری ہوندی اے۔ اجہے لوک کئی واری اپنے کسے کم پاروں کوئی نہ کوئی الجھن وی پیدا کر دیندے نیں پر ایہناں دی نیت بارے شک کرنا ممکن نہیں۔

پنجابی قوم جہڑی اج تن وڈے مذہباں تے دو دیساں دے نال نال ساری دنیا وچ کھلری ہوئی اے‘ اپنے انداز دی وکھری چیز اے۔ ونڈ توں پہلاں پنجابی اندر مسلمان‘ سکھ تے ہندوواں دے نال نال عیسائی وی وڈی گنتی وچ موجود سن (اج وی نیں) جدوں انگریز دور وچ پنجاب وچ سکولی زبان دا سوال پیدا ہویا تاں انگریزاں نے اپنے مفاداں پاروں ہندستانی زبان (بعدوں ایہنوں اردو آکھیا گیا) نوں رایج کیتا۔ پچھلی رایج زبان فارسی دا رسم لخط بیتے اٹھ سو سال توں پنجابی تے بعدوں اک صدی توں اردو واسطے وی ورتیا جا رہیا سی۔ گرو انگدنے پنجابی واسطے لنڈے توں اک نواں رسم لخط تیار کیتا جو بہت جامع تے مکمل سی۔ ایہنوں گرمکھی دا ناں دتا گیا۔ گرو انگد دا تعلق کیوں جے اک خاص مذہب نال سی‘ ایس لئی اوہناں دا تیار کیتا رسم لخط وی سکھ مذہب دے منن والیاں وچ زیادا ورتیا گیا۔ باقی سارے فارسی رسم لخط ورتدے رہے جو سرکاری زبان فارسی دا رسم لخط وی سی۔ نوکری واسطے فارسی زبان تے اوہدا رسم لخط سکھن دی مجبوری سی تے پڑھے لکھے لوک ایہو رسم لخط اپنی مادری زبان پنجابی لئی ورتن وچ سہولت محسوس کردے سن۔

مجموعی طور اُتے پنجابی زبان واسطے پنج رسم لخط ورتے گئے جہناں وچ فارسی (شاہ مکھی)‘ گرمکھی‘ رومن‘ سندھی‘ تے دیوناگری شامل نیں۔ ہندوواں وچ اک وڈی گنتی دیوناگری ورتن دی عادی سی۔ ونڈ توں پہلاں تیکر ایہ حال سی کہ تن وڈے رسم لخط پرچلت سن۔ مسلماناں دِیاں لکھیاں پنجابی کتاباں وچ عام کر کے فارسی لپی ای ورتی جاندی سی جو بابا فرید دے زمانے توں ورتوں وچ آ رہی سی۔

انگریزاں نے فارسی دا بوریا بسترا گول کر کے ہندستانی رایج کرنی چاہی تاں اوہدی لپی وی اوہی سی جو فارسی دی۔ زبان دے مسئلے اُتے انگریزاں نوں پنجاب وچ چنگی بھلی مزاحمت ہوئی۔ لوک ہندستانی ورتنی نہیں چاہندے سن۔ سرگودھا‘ لاہور‘ ملتان تے کجھ ہور شہراں وچ جلوس وی نکلے۔ سکولاں دے استاداں تے ہیڈ ماسٹراں نے سرکار نوں خط وی لکھے تے پنجابی دی لگوتی دامطالبا کیتا۔ پنجابی دی منگ وچ سکھ پیش پیش سن کیوں جے اوہناں دیاں مذہبی کتاباں وی پنجابی وچ ای سن تے اوہناں واسطے ایہ مسئلا زیادا سنجیدا بن گیا سی۔

جواب وچ انگریزاں نے پنجابی دی ایس حد تیکر اجازت دے دتی کہ پنجابی نوں گرمکھی راہیں پڑھیا لکھیاجا سکدا اے۔ ایہ پیش کش سکھاں واسطے مناسب سی۔ اوہناں نے ایہدا فایدا وی چُکیا تے اپنے سکولی نظام وچ پنجابی نوں گرمکھی لپی راہیں پڑھنا پڑھانا شروع کر دتا۔ مسلمان تے ہندو دُچتی دا شکار ہو گئے۔ مسلمان فارسی دے عادی ہو چکے سن۔ اوہ فارسی دی الف بے راہیں اپنی پنجابی وی پڑھدے سن پر ہُن فارسی اک ٹھاکواں رُکھ بن گئی سی۔ نویں متعارف کرائی گئی زبان ہندستانی وی الف بے نال ای لکھی جاندی سی جس پاروں مسلمان ایہدے ول ٹر پئے۔ رہے ہندو تاں اوہ وی دیوناگری دے عادی سن ایس لئی اوہ وی ہندی ول جا پجے جو ہندستانی دا ای اک روپ سی۔ ہندستانی زبان نوں جے فارسی لپی نال لکھیا جاندا تاں ایہنوں اردو آکھیا جاندا سی جد کہ دیوناگری وچ لکھ کے ایہنوں ہندی آکھدے سن۔

پنجاب وچ ہندستانی زبان دا نفاذ اصلوں پنجابی قوم نوں تن حصیاں وچ ونڈن دی اِک بنیاد سی۔ بعدوں ہون والے ہور بہت سارے واقعات پاروں ایہ ونڈ تے دپھیڑ ودھدے چلے گئے۔ ایہناں بارے فیر کسے ویلے ویروے نال گل کراں گے۔ صرف اک گل کرنی ضروری جاپدی اے کہ مذہب دے ناں اُتے چلن والیاں تحریکاں نے پنجابی قوم دی ونڈ اُتے پکی مہر لا چھڈی۔

پاکستان بنن دے بعد پنجابی قوم پرستی دا بیج مکاون دے شعوری جتن کیتے گئے۔ ونڈ دے دورانیے وچ پنجابیاں نے مذہبی بنیاد اُتے اک دُوجے نال جو کجھ کیتا‘ اوہ انسانی تواریخ دا اک وڈا کالا باب اے۔ ونڈ توں پہلاں ای مسلمان پنجابیاں دے ذہناں وچ کُٹ کٹ کے اردو دا زہر بھریا جا چُکیا سی۔ اردو اخباراں پورے پنجاب وچ کینسر ہار جڑاں کھلار چکیاں سن جہناں وچ پنجابی زبان نوں سکھاں نال جوڑ کے ایہنوں مندا بولیا جاندا تے مسلمان پنجابیاں نوں اکسایا جاندا کہ اوہ پنجابی چھڈ کے گھراں وچ اردو بولنی پرچلت کرن۔ عام پنجابی نوں دُوجا کوئی متبادل نظر وی نہیں سی آوندا۔ ایہدے پاروں پنجابی دن بدن اردو دے ”مامے“ بندے چلے گئے۔ اوہناں نے نہ صرف اپنی زبان چھڈی سگوں پاکستان اندر وسدیاں دُوجیاں قوماں‘ بنگالی‘ سندھی‘ پٹھان تے بلوچی کولوں وی توقع کرن لگ پئے کہ اوہ وی اپنی زبان چھڈ کے پنجابیاں وانگ اردو اپنا لین۔ پنجابی ایہناں ساریاں زباناں نوں اپنی زبان وانگ گھٹیا سمجھن لگ پئے سن تے جہڑا اپنی زبان چھڈن توں انکار کردا سی‘ اوہنوں ”غدار“ سمجھدے سن۔ دوجیاں قوماں واسطے ایہ گل بہت عجیب سی تے اوہ پنجابیاں دی ایس پالیسی نوں اپنی زبان تے کلچر لئی تباہ کن سمجھدے سن۔ ایس پاروں اوہناں دے دلاں وچ پنجابیاں بارے پہلاں شک شبھے پیدا ہوئے جہڑے بعد وچ نفرت وچ بدل گئے۔

اردو دے دھگان بارے سبھ توں پہلی اواز بنگال نے چُکی۔ بنگلا زبان بہت ترقی یافتا زبان سی۔ ایہدے لکھاریاں وِچ رابندر ناتھ ٹیگورنوبل پرایز وی لے چُکیا سی جہڑا اج سو سال بعد وی اردو ادب نوں نصیب نہیں ہو سکیا۔ بنگالیاں دی جدوجہد دے نتیجے وچ مرکز دی مزاحمت ہوئی۔ ایہدی ساری کالکھ پنجابیاں دے مونہ اُتے ملی گئی۔ بعدوں ایہ کالکھ ملن وچ پنجابیاں دے باقی گوانڈھی‘ سندھی‘ پٹھان تے بلوچی وی رل گئے۔ جدوں اینیاں گالھاں پوا کے وی تسلی نہ ہوئی تاں پنجاب اندر ای نویں ”زبان“ پیداکر کے اوہدے کولوں وی پنجاب نوں گالھ پوان دا کم شروع کر دتا گیا۔

پنجابی قوم پرستی اپنے اندر اک حیران کن تواریخ رکھدی اے۔ ابن خلدوں نے عصبیت نوں اک چنگا عمل آکھیا اے کیوں جے عصبیت کسے وی قوم نوں کٹھا رکھدی اے تے اوہنوں دوجی قوم دے تھلے لگن یاں کلچر نوں تباہ ہون توں بچاندی اے۔ پنجابیاں نے کدی عصبیت بارے سوچیا ای نہیں۔ اوہ ایہدے الٹ کھلھ دلی نال ہر اک باہری چیز نوں جی ایاں آکھدے رہے۔ دلچسپ گل اے کہ پنجابی قوم پرستی وی اندروں نہیں پھُٹی‘ سگوں باہروں آئی۔ابن خلدون والی عصبیت لگ بھگ ہر قوم وچ ہوندی اے۔ عرب سوائے اپنے‘ باقی ہر قوم نوں ماڑا سمجھدے نیں۔ ایران والے اپنی ڈھائی ہزار سال پرانی بادشاہت اتے فخر کردے نیں۔ انگریز اپنے رسماں تے قدامت پسندی اتے فخر کردا اے‘ فرانسیسی اپنی تہذیب تے خشبوواں دا گن گاندے نیں‘ ساڈی گوانڈھی قوماں وچ پٹھان اپنی نشانے بازی تے غیرت دے گن گاندے ویکھے جا سکدے نیں۔ سندھیاں دی قوم پرستی ساڈے لئی مثال اے۔ بنگالیاں نے جو کجھ کیتا تے اوہناں نال جو کجھ ہویا‘ کل دی گل اے۔ ایہناں ساریاں قوماں دی قوم پرستی ایہناں دے اندروں پھٹی اے۔ پر پنجابی؟ پنجابیاں نے ہمیشا دوجیاں دی خاطر اپنا آپ بھلایا۔ ایہناں دی قوم پرستی وی ایہناں دے اندروں نہیں پھٹی سگوں دوجیاں قوماں دے ایہناں نال سلوک دا نتیجا اے۔

پاکستان اندر پنجابی قوم پرستی دیاں جڑاں‘ پاکستان بنن دے نال ای پنگرن لگ پئیاں سن پر ایہ عمل بہت ای سُستی نال اگے ودھ رہیا سی۔اصل وچ قوم پرستی نوں اگے ودھان لئی رہنمائی موجود نہیں سی۔ پاکستان دی تحریک تے ایدوں بہت پہلاں تحریک خلافت‘ تحریک ہجرت ورگیاں بے مقصد تحریکاں وچ پنجابی اپنا ذہن تے سوچ گوا بیٹھے سن۔ ترکی کئی ہزار میل دُراڈا دیس سی جہدے مسائل نال ساڈا براہ راست کوئی تعلق نہیں سی پر مسلمان پنجابی ”خلافت“ دے غم وچ دُکھی تے سوگی ہو رہے سن۔ انجے ای ہجرت بارے فتوایو پی تے کلکتا دے مولویاں نے دِتا تے اوتھوں ای ودھیرے لوک افغانستان ول مونہ چُک ٹُرے‘ اگے راہواں بند ویکھ کے خوار وی ہوئے پر پنجابی شاعراں نے ایہدے بارے نظماں لکھ لکھ کاغذکالے کیتے۔ پاکستان دی لہر وچ وی پنجابی شاعراں دے جگردی رت شعراں دا رُوپ دھاردی رہی پر ایہدے پاروں پنجابی زبان تے پنجابیت دا خون ہوندا رہیا۔

(جاری اے)