پنجابی مسلماناں وِچ قوم پرستی دا سفر (2)ـــــ٭رویل کالم٭

پنجابی مسلماناں وِچ قوم پرستی دا سفر (2)ـــــ٭رویل کالم٭

جمیل احمد پال

پاکستان اندر پنجابی قوم پرستی دیاں جڑاں‘ پاکستان بنن دے نال ای پنگرن لگ پئیاں سن پر ایہ عمل بہت ای سُستی نال اگے ودھ رہیا سی۔اصل وچ قوم پرستی نوں اگے ودھان لئی رہنمائی موجود نہیں سی۔ پاکستان دی تحریک تے ایدوں بہت پہلاں تحریک خلافت‘ تحریک ہجرت ورگیاں بے مقصد تحریکاں وچ پنجابی اپنا ذہن تے سوچ گوا بیٹھے سن۔ ترکی کئی ہزار میل دُراڈا دیس سی جہدے مسائل نال ساڈا براہ راست کوئی تعلق نہیں سی پر مسلمان پنجابی ”خلافت“ دے غم وچ دُکھی تے سوگی ہو رہے سن۔ انجے ای ہجرت بارے فتوا یو پی تے کلکتا دے مولویاں نے دِتا تے اوتھوں ای ودھیرے لوک افغانستان ول مونہ چُک ٹُرے‘ اگے راہواں بند ویکھ کے خوار وی ہوئے پر پنجابی شاعراں نے ایہدے بارے نظماں لکھ لکھ کاغذکالے کیتے۔ پاکستان دی لہر وچ وی پنجابی شاعراں دے جگردی رت شعراں دا رُوپ دھاردی رہی پر ایہدے پاروں پنجابی زبان تے پنجابیت دا خون ہوندا رہیا۔

پنجابی قوم پرستی دیاں جڑاں‘ دُوجیاں قوماں دی پنجاب دشمنی تے پنجابی نوں پین والیاں گالھاں وچ نیں۔ پاکستان بنن دے نال ای یوپی توں ہیڑاں دیاں ہیڑاں آن والے اردو بولیندڑ مہاجراں نے یوپی وچ اپنے پودینے کے باغ تے حلیم دے کارخانے اوتھے ای چھڈے تے نویں دیس اندر آ گئے۔ اوہ اپنی زبان بارے احساس ء برتری دا شکار سن۔ جویں عرب اپنے توں وکھ باقی ساریاں نوں ”عجم“ آکھدے سن‘ انجے ای اردو بولیندڑ وی اپنے آپ نوں ”اہل زبان“ آکھدے ہوندے سن۔ ایہناں نے مقامی زباناں نوں گھٹیا متھیا تے اوہناں نوں ختم کر کے اپنی اردو ایتھے لاگو کرن لئی سازشاں شروع کر دتیاں۔ اپنے عجمی ذوق پاروں بدنام اردو دا انتھک کاما‘ مولوی عبدالحق ایتھے تیکر لکھ گیا کہ جتھے جتھے اردو بولن والیاں دا تناسب زیادا اے‘ شایستگی دا تناسب وی اونا ای زیادا اے۔ ایسے بابائے اردو نے بنگالی کلچر نوں ”ہندوانا کلچر“ متھیا۔ ڈاکٹر عبادت بریلوی نے اپنے اک خط وچ اہل زبان دوست نوں لکھیا کہ اساں اردو بولیندڑاں نے پنجاب نوں فتح کیتا اے تے اسیں ایہدے نال اوہی سلوک کراں گے جو فاتح‘ مفتوحین نال کردے نیں۔

ایس شاونزم دا ردعمل تے ہونا ای سی۔ بنگال وچ زیادا ہویا‘ سندھ تے سرحد صوبے وچ گھٹ‘ پنجاب اندر سبھ نالوں گھٹ۔ گھٹ ایس لئی کہ پنجابیاں دی موٹی عقل اُتے اردو چھا چکی سی تے اردو مخالفت نوں اوہ پاکستان دشمنی سمجھن لگ پئے سن۔

اردو دے جبری نفاذ دے جتن خلاف بنگال وچ پہلا ردء عمل ہویا جہدے 20 سال مگروں پاکستان ٹُٹن دی نوبت آ گئی۔ بنگال واسی‘ اردو توں نفرت نہیں سی کردے‘ اوہناں نوں اصل نفرت اوس ذہنیت نال سی جہڑی اردو نال جڑ گئی سی۔ یعنی مقامی زبان نوں گھٹیا آکھ کے ختم کرنا تے اوہدی تھاں اردو ٹھوکنا۔ ایس ذہنیت دا اظہار پنجابیاں ولوں وی ہوندا سی‘ ایس لئی اوہ پنجابیاں نوں وی ماڑا سمجھن لگ پئے۔ مثبت ذہن رکھن والے تھوڑے جہے پنجابی ایسے وی سن جہناں نے بنگالیاں دے درد نوں سمجھیا‘ اوہناں نوں حق اُتے جانیا تے اوہناں دے حمایتی بن گئے۔

سندھ‘ پنجابیاں نوں سدھا کرن لئی دُوجا پڑاء سی۔1972 وچ جدوں سندھ اسمبلی نے سندھی زبان نوں اپنے دیس دی سرکاری زبان بنان دا بل پاس کیتا تاں اردو بولیندڑاں نے پورے سندھ نوں جہنم بنان دا کارا کیتا۔ کوتاہ اندیش پنجابیاں نے ایس عمل وچ اردو بولیندڑاں دا ساتھ دے کے گولیاں کھادیاں۔ ایہدی قیمت پنجابیاں نوں ایہ دینی پئی کہ آوندے دس پندرھاں سالاں بعد اردو بولیندڑ تے سندھی قوم پرست اک پاسے ہو گئے تے پنجابیاں خلاف لنگرلنگوٹا کس لیا۔ سندھی قوم پرست نوں پنجابیاں اُتے غصا سی جد کہ اردو بولیندڑدے خون خمیر وچ پنجاب نال نفرت شامل ہوندی اے۔

جدوں 80 دے دہاکے دے ادھ مگروں ایم کیو ایم بنی تاں پنجابیاں دے نال نال پٹھاناں بارے وی نفرت دا اظہار انج ہویا۔

سندھی مہاجر بھائی بھائی

دھوتی نسوار کہاں سے آئی؟

کجھ ای ورھیاں مگروں اک ویلا آ گیا کہ پاکستان تے دو قومی نظریے دے ٹھیکیدار پنجابی‘ سندھ توں نسا دِتے گئے۔ ادھے کو پنجاب واپس گھل دتے گئے۔ البتا ایہناں وچوں بہت تھوڑے لوکاں نے ایہ گل پلے پائی کہ ساڈا اصل قصور پنجابی ہونا سی جہدے پاروں سانوں سندھ توں کڈھیا گیا اے۔ جہڑے تھوڑے جہیاں نوں سمجھ آ گئی‘ اوہ پنجابی وی بن گئے تے قوم پرست وی۔

پشاور تے پٹھانی علاقیاں توں ہزاراں سال پہلاں توں ای اِکپاسی آواجائی لگی آوندی اے۔ اوتھوں پٹھان کلے کلے‘ ہیڑاں دیاں ہیڑاں تے کدی لشکر در لشکر آوندے رہے۔ پنجابیاں نے اکو واری اودھر جان دی کھیچل کیتی تے اوہدے بعد اوس پاسیوں لشکر آونے ہمیشا لئی بند ہو گئے۔ ایہ سی مہاراجا رنجیت سنگھ دا دور جدوں اوہدے جرنیل ہری سنگھ نلوا نے بہادری دے اوہ کارنامے وکھائے کہ اج تیکر پٹھان ماواں اپنے بالاں نوں ڈراون لئی ”ہریا راغلے“ (ہریا آ گیا) دا فقرا بولدیاں نیں۔ بلوچستان توں پنجابیاں دِیاں لاشاں دی درآمد اجے تیکر ہوندی رہندی اے۔ ایہدے پاروں وی کجھ نہ کجھ پنجابیاں نوں احساس ہوندا اے کہ اوتھے ہون والے قتلاں دا کارن صرف اِکو اے کہ قتل ہون والے پنجابی سن۔ ایہو احساس ای پنجابی قوم پرستی دی بنیاد اے۔ایہو جہے واقعات رل کے اک مزاج بناندے نیں جو پنجابی قوم پرستی دے راہ اتے ٹور دیندا اے۔

1962 وچ کجھ دھراں دے اشارے اُتے اک اکٹھ اندر پنجاب دے کجھ جنوبی تے لہندی علاقیاں دے سوجھواناں نے کٹھے ہو کے اپنے لہجے نوں وکھری زبان منوان دے جتن شروع کیتے۔ ایہ خالص سیاسی مسئلا سی جہنوں ادبی مسئلا بناون دے جتن ہوئے۔ ادب دی حد تیکر لطف علی بہاولپوری‘ خواجا فرید تے ہور بہت سارے شاعراں نوں ہمیشا توں پنجابی ای سمجھیا گیا تے اجے تیکر سمجھیا جاندا اے۔ سلطان باہو دا وی ایہو حال اے۔ بلھے شاہ تاں قصور دے واسی سن تے بھاویں جنا مرضی زور لا لیا جاوے‘ قصور نوں پنجاب دے جنوبی حصے وچ نہیں شامل کیتا جا سکدا۔ انجے دی گل شاہ حسین بارے وی اے جہڑے لاہور واسی سن تے ساری عمر لاہور ای گزاری۔ لہجا اوہناں دا لہندی اے جہنوں وکھری زبان بناون دے جتن ہوندے رہے۔ پر ایس کہانی وچ جھول ایہ بن جاندا اے کہ شاہ حسین نے ساری عمر لاہور رہندے ہویاں وی کویں ”سرائیکی“ شاعری کر لئی۔

کسے وی تحریک نوں چھیتی کامیاب بناون لئی سبھ توں کامیاب نسخا جہڑا بیتے سو سال توں ورتیا جا رہیا اے‘ اوہ ایہ کہ تحریک نوں نفرت دی بنیاد اُتے چلایا جاوے۔ ایس کم لئی کسے ادارے‘ بندے‘ پارٹی یاں گرپ نوں نفرت دا نشانا بنایا جاندا اے۔ ہٹلر نے نازی پارٹی قایم کیتی تاں اوہدی بنیاد پہلی وڈی جنگ دے انتقام اُتے رکھی تے مگروں یہودیاں نوں نفرت دا نشانا بنا کے دناں وچ کامیابی پراپت کیتی۔ سانجھے پاکستان وچ ایہو کم شیخ مجیب الرحمن نے کیتا۔ جدوں اوہدی عوامی لیگ اک عام سیاسی پارٹی وانگ کم کر رہی سی۔ کجھ معاملیاں وچ مایوس ہوون دے بعد اوہنے ”پنجابیاں“ نوں نفرت دا نشانا بنا کے کم شروع کیتا تے عوامی لیگ دناں وچ ای لوکاں دے من وچ رچدی لگی گئی۔ نفرت دی لہر پیدا کرن ویلے لوکاں نوں یقین دوا دتا جاندا اے کہ فلانا بندا‘ ٹولا‘ گرپ‘ مذہب‘ علاقا ای تہاڈے مسائل دا ذمے وار اے۔ ایہنوں ختم کیتے یاں نسائے بغیر تہاڈے حق انجے کھادے جاون گے ایس لئی ایہناں نوں مار مکاؤ۔

ایہو کم کراچی وچ ایم کیو ایم نے کیتا جدوں اوہدے شعلا بیان آگو الطاف حسین نے پنجابیاں نوں سدھیاں گالھاں کڈھیاں تے کراچی وچ پنجابیاں دا قتلام کروایا۔ پنجابیاں نوں اغوا کر کے اوہناں دِیاں ہڈیاں وچ ورمے نال موریاں کیتیاں گئیاں تے بوری بند لاشاں کوڑے دے ڈھیراں اُتے سٹیاں گئیاں۔ ایہدے نال ایم کیو ایم کراچی وچ چھا گئی۔

کسے گرپ یاں ڈھانی بارے نفرت پیدا کر کے تے لوکاں نوں بے وقوف بنا کے اوہناں دے من جِتنا‘ بیمار ذہنیت دی علامت اے پر ایہ کم ہونا اک حقیقت اے۔ پنجاب دے جنوبی علاقیاں وچ وی نفرت دی ایہو فضا پیدا کیتی گئی۔ مقامی تے غیر مقامی‘ زمین زاد تے مہاجر دا دُپھیڑ پیدا کیتا گیا۔ انج دی گل کرن والے آپ وی مہاجر سن۔ فرق صرف ایہ سی کہ اوہ دو سو سال پہلاں ایتھے آئے سن جد کہ ”شوہدے پناہ گیر“ سو سال پہلاں۔ یعنی سینئر مہاجر‘ جونیئر مہاجراں نوں ”اپنے“ علاقے وچوں کڈھنا چاہندے نیں۔

شیخ مجیب تے الطاف حسین نے وی پنجابیاں بارے نفرت کھلارکے اپنامطلب پورا کیتا سی پر پنجاب دے اندر ای جنوبی علاقیاں وچ جہڑی نفرت کھلاری گئی تے کھلاری جا رہی اے‘ اوہ بے مثال اے۔ کجھ مثالاں ویکھو:

ہر کرسی تے کھورا چہرا

ہر چہرا پنجابی

چیتے رہوے کہ جنا چر تیکر آدم شماری وچ ”اصلاح“ نہیں سی کیتی گئی‘پنجابی بولن والے کل مغربی پاکستان (اجوکے پاکستان) دے 62 فیصد ہوندے سن۔ انصاف دی رو نال ہر نوکری تے ہر کھیتر وچ 100 وچوں 62پنجابی ہونے چاہیدے نیں۔ جے اوہ 63 وی نیں تاں اک بندا ودھ اے۔ تے جے 60 نیں تاں اپنے کوٹے نالوں 2گھٹ نیں۔ اگے تسیں آپ اندازا لا لوو۔ جے 62 فیصد سیٹاں اُتے پنجابی نیں تاں اوہ کسے دا حق نہیں کھا رہے۔ فیر ہر کرسی اُتے کھورا چہرا نہیں لگنا چاہیدا۔

ایوب خان نے پنجاب دے تن دریا بھارت نوں دے دِتے سن۔ ایہدے وچ کسے پنجابی دا کوئی قصور نہیں۔ پانی دی تھوڑ لاہور وی اونی ای پیدا ہو رہی اے جنی کسے ہور شہر وچ۔ پر پٹھان ایوب خان دا ایہ کارا وی پنجابیاں دے کھاتے پے گیا اے۔

میں تسا‘ میڈی دھرتی تسی

تے تسی کل خدائی

میکوں آکھ نہ پنج دریائی

ایہ تاں خیر نارمل گل اے‘ ایہ شعر ملاحظا فرماؤ:

ساڈے ویڑھے آ ویندن پنجاب دے کتے بلے

ساڈا کھاجا کھا ویندن‘ پنجاب دے کتے بلے

اک دو شاعر ایسے نیں جہناں دیاں پوریاں کتاباں ای پنجاب دے ”کتے بلیاں“ بارے نیں تے ہر نظم ای اک توں ودھ کے اک نفرت بھری اے۔ انٹرنیٹ اُتے انج دا نفرت بھریا مواد کافی ویکھیا جا سکدا اے۔ مر جان والے اک شاعر دی نظم وچ ٹیپ دا مصرعا اے ”ایتھوں کڈھ پنجابی“۔ حیرانی دی گل اے‘ ملکی سلامتی دی نگرانی کرن والیاں ایجنسیاں تے ادارے جو اجہے کاریاں اُتے نظر رکھدے نیں‘ پنجاب بارے ہر گالھ نوں پوری طرحاں نظر انداز کردے نیں‘ اصلوں اوہ ایس سارے معاملے نوں اَڈِٹھ کر کے پنجاب نوں گالھ کڈھن‘ ایہنوں نندن تے ایہدی ونڈ دی حمایت کردے نیں۔

ایس سارے کھلار دے مگر جو وی مقاصد ہوون تے جہڑی جہڑی دِھر وی اپنے مقصد پاروں پنجاب تے پنجابیاں نوں گالھ کڈھن دی حوصلا افزائی کردی ہووے‘ ایہدا ردء عمل بہرحال فعال دِھراں واسطے راس نہیں کیوں جے نفرت دے جواب وچ وی نفرت پیدا ہو رہی اے۔جہڑا پنجابی‘ اپنے کلچر‘ زبان تے تواریخ توں انجان اے یاں برین واشنگ پاروں ایہنوں پسند نہیں کردا‘ ہُن ردء عمل وچ پکا پنجابی بندا جا رہیا اے۔ بہت سارے علاقیاں وچ پنجابی‘ اپنے پنجابی ہون اُتے شرمندا سن تے ایس شرمندگی نوں برادری‘ پاکستانیت‘ اسلام دے اولھے وچ لُکاندے ہوندے سن‘ ہُن قوم پرست پنجابی بن رہے نیں۔ ایہ کم یقینن نفرت پیدا کرن والیاں واسطے پسندیدا نہیں پر ایہ اوہناں دا ای لایا ہویا بیج اے‘ پھل وی اوہناں نوں کھانے پین گے۔

اسیں ویکھیا اے کہ 1980-90 تیکر پنجابی قوم پرستی وچ وادھے دی رفتار بہت گھٹ اے۔ ایہ جوں دی ٹور ٹردی رہی اے۔ نرا پنجاب باہروں آون والے لوکاں تیکر ای محدود رہی اے۔ سگوں پنجابوں باہر توں جہڑے پنجابی نسا کے پنجاب گھلے جاندے سن‘ اوہناں وچوں وی بہت سارے پنجابی قوم پرستی توں دُور رہندے سن۔ قوم پرستی نوں تیزی نال اگے ودھان دا کم 2000 دے بعد شروع ہویا تے ہُن ایہ روز نویاں ٹاہنیاں‘ پتے کڈھ رہی اے۔ کل نوں پھُل تے پھل وی کڈھے گی۔ ایس تیز رفتاری دا کارن انٹرنیٹ تے اوہدے بعد آون والا سوشل میڈیا اے۔فیس بک تے ٹوئٹر نے پنجابی قوم پرستی دی لہر نوں پہیے نہیں سگوں کھنبھ لا دتے نیں۔ ہر بندے واسطے اپنے گھرمیز کرسی اُتے بہ کے سگوں موبایل فون پاروں بسترے وچ لیٹ کے‘ اپنی گل اُتے کھلارنا بہت سوکھا ہو گیا اے۔ انٹرنیٹ نے جتھے ان پڑھ تے پڑھے لکھے نوں سنیہاکاری دی حد تیکر اک برابر کر دتا اے۔ اک عالم فاضل تے اک ان پڑھ‘ اکو جہی سہولت نال اپنی گل دنیا تیکر اپڑا سکدے نیں۔ ایسے ساینس نے پنجابی قوم پرستاں نوں وی اپنی گل کھلارن دا رَچھ تھما دتا اے تے ایہدی ورتوں دن بدن ودھدی جا رہی اے۔

چڑھدے پنجاب دے سوجھوان عطر سنگھ نے آکھیا سی کہ پنجابی بھاویں لکھ اولھے پا لین‘ (برادری‘ قومانتری‘ مذہبی تے ہور بنیاداں اُتے پنجابی ہون توں انکار کر دین) دُوجیاں قوماں ایہناں نوں ہُجاں مار مار کے دسدیاں رہندیاں نیں کہ ”نہیں‘ تسیں پنجابی او“۔ ویکھن والی گل اے‘ سندھ وسدے پنجابی‘ پنجابی نہیں سن ہوندے۔ اوہ پنجابی دی بجائے رائیں‘ جٹ تے راجپوت ہوندے سن۔ جدوں حالات ماڑے آئے تاں اوتھے رائیں‘ جٹ تے راجپوت قتل نہیں ہوئے سگوں پنجابی قتل ہوئے۔ ایہ قتلام برادری ازم وچ گردن تیکر غرق پنجابیاں لئی عبرت دا کارن سی۔

سو ہُن پنجابی‘ اپنی اصل پچھان ول آ رہیا اے۔ اساں پنجابیاں نے ترکی دی خلافت‘ بلقان دیاں ریاستاں‘ افغانستان دے مسائل‘ کشمیر وچ ظلم‘ فلسطینی مظلوماں تے ہور خورے کاہدے کاہدے واسطے اپنے ڈھڈ وچ پیڑ پالی۔ ہُن سانوں احساس ہو گیا اے کہ خیر دی شروعات اپنے گھر توں ہوندی اے۔ پہلاں اسیں چنگے پنجابی بن جائیے‘ فیر باقی دنیا نوں ویکھاں گے۔

پنجابی قوم پرستی واسطے سانوں اوہناں سارے لوکاں دا شکرگزار ہونا چاہیدا اے جہناں نے پنجابیاں توں نفرت کیتی‘ ساڈے شناختی کارڈ ویکھ کے قتل کیتا۔ سانوں اپنے علاقے وچ دکان نہ کھولن دتی۔ سانوں برا بھلا آکھیا۔ اسیں دل بہت وڈا رکھیا پر جدوں اخیر ہو گئی تاں اسیں اپنے اصلے ول پرت پئے۔

منو ساڈی داتری‘ تے اسیں منو دے سوئے

اوہ جیوں جیوں سانوں کپدا‘ اسیں دون سوائے ہوئے

ساڈی زبان کھوہی گئی‘ ساڈی تعلیم دے راہ بند کیتے گئے۔ ساڈی آبادی دے مطابق ساڈا حِصّا دین دی بجائے سانوں گھٹ دے کے دُوجیاں نوں ودھ دتا گیا۔ ساڈے ہتھ حب لوطنی دا چھنکنا تھما دتا گیا کہ وجاندے رہو تے اواز سُندے رہوو۔ ایہ چھنکنا وجاون دے دوران ساڈے نال کئی ہتھ ہو گئے۔ ساڈی عظیم اکثریت نوں اقلیت وچ ونڈن تے پنجاب دی ڈیموگرافی بدلن لئی گجھے جتن کیتے گئے۔ ایہ سارا کجھ ہُن ماضی دا حِصّا بن رہیا اے۔ جس دن پنجابی پوری طرحاں جاگ گئے‘ آپے اوہ ہر چیز دا حساب لے لین گے۔