kraamaat@gmail.com
+ +92 333-430-6384


بلونت گارگی دے خاکے/خشونت سنگھ(لِپی انتر:ایم آصف)ــــ رویل


خاص لیکھ December 10, 2019


خوشونت سنگھ

اک عورت خشونت سنگھ نوں ملن آئی۔ اوس نے دِلی وچوں رنڈیاں دا پیشا ختم کرن دا جھنڈا چکیا ہویا سی تے اوہ خشونت سنگھ دی مدد چاہندی سی۔ خشونت سنگھ نے آکھیا، “میں کدے کسے کنجری کول نہیں گیا۔ مینوں رنڈیاں دا کوئی تجربانہیں۔”

اوہ بولی، “تسیں رنڈیاں دے پیشے بارے اک وڈّا آرٹیکل لکھیا سی۔ تسیں وڈے رائیٹر ہو۔ تہانوں ایس سماجی لعنت نوں دُور کرنا چاہیدا اے۔ جو مرد پیسے خرچ کرکے تیویں دا جسم خریددے ہن، اوہناں نوں شرم آؤنی چاہیدی اے۔

خشونت بولیا، “میں پلیوں پیسا خرچ کرکے کدے عیاشی نہیں کیتی۔ یورپ دی سیر مفت مل جاندی اے، ڈنر پارٹیاں تے ہر قسم دی آؤ بھگت۔ پر کنجریاں بارے میں کجھ نہیں کہہ سکدا۔”

جوش نال اوس عورت دا چہرا تمتما اٹھیا، “مرداں نے ایس نوں سیکس دا کھڈونا سمجھ رکھیا اے۔ منڈیاں وچ وکن والی شے۔ ضرورت مند عورتاں نوں مجبور ہو کے پیسے لئی جسم ویچنا پیندا اے۔ اوہناں نوں چنگے کم والے پاسے لاؤنا چاہیدا اے۔ گھر وسا کے رہنا چاہیدا اے۔ رنڈیاں ساڈے سماج اتے کالا دھبہ ہن۔ ایس پیشے نوں کسے طرحاں ختم کیتا جاوے۔”

خشونت بولیا، “میں ہنے جرمنی توں آیا ہاں۔ ایس ویلے جرمنی دنیا بھر وچ سبھ توں خش حال ملک اے۔ اوتھوں دے خوبصورت شہر ہیمبرگ وچ سبھ توں زیادہ رنڈیاں ہن۔ سوچنا پوےگا کہ کیہ صرف مجبوری دی حالت وچ ہی تیویں اک رنڈی دا پیشا اختیار کردی اے جاں اوہ کسے شوق لئی وی ایہ دھندا چُندی اے۔ ایس دے سائیکولاجیکل تے سوشولاجیکل پہلوآں اتے غور کرنا پئے گا۔مغرب دیاں کئی کُڑیاں سوچدیاں ہن کہ سارا دن کسے دفتر وچ اٹھ گھنٹے ٹائپ کرکے مساں تیہ ڈالر ملدے ہن۔ سارا دن لوہے دے بٹناں اُتے انگلاں مار کے ٹپ ٹپ کرن دی بجا کیوں نہ دس منٹ کسے مرد نال جسم سانجھا کرکے تن سو ڈالر کما لئو۔”

اوہ عورت پریشان ہو کے بولی، “پر رنڈیاں دے پیشے نوں ختم کرن دے تاں تسیں حق وچ ہو۔ تسیں کیہ طریقا اختیار کروگے ایس سماجی برائی نوں دُور کرن دا؟”

خشونت مسکرایا۔ گھنی کالی سیاح داڑھی وچوں اوسدے دند چمکے۔ “دِلّی وچ تیویاں دی اک کانفرنس ہوئی۔ سویڈن دی امبیسڈر نے وی تقریر کیتی تے دسیا کہ سویڈن وچ رنڈیاں دا پیشابالکل ختم اے۔ ایس گل اُتے کئی تیویاں نے اوس نوں ودھائی دتی تے پچھیا کہ سویڈن نے ایہ کامیابی کس طرحاں کیتی۔ اوہ بولی، “چنگے گھراں دیاں جوان تے خوبصورت کُڑیاں ایس میدان وچ آ گئیاں تاں کسبی رنڈیاں آپے ختم ہو گئیاں۔”

ایہ آکھ کے خشونت ہسیا۔ اوہ تیویں لا جواب ہو گئی۔

خشونت دِلّی دے ہوٹلاں تے عیاشی دے اَڈیاں ول اشارہ کر رہیا سی جتھے چنگے گھراں دیاں کڑیاں تے شادی شداتیویاں بے خوف ہو کے ایہ دھندا کردیاں ہن تے اپنے جسم دا سدھا سودا کرکے چوگنے پیسے وصول کردیاں ہن۔ نہ اوہناں نوں کوئی کوٹھا بھاڑے تے لین دی لوڑ تے نہ کسے لائسنس دی، نہ کسے اَڈے دی۔ ساری دِلّی ہی اوہناں دا اڈّا اے۔ رنڈیاں دے پیشے نوں ختم کرن دا کم اوہناں نے پہلاں ہی سنبھال لیا اے۔ خوشونت بے حد حاضر جواب، کھلے سبھاء دا، ندھڑک انٹلیکچوئل اے۔ اوس نوں مونہ تے کھری گل آکھ کے دوجے نوں چکاچوند کرن وچ مزاآؤندا اے۔ پاکھنڈ نوں توڑن تے گھٹیا سیاستداناں تے رائیٹراں اتے چوٹاں کرن تے اوہناں دا پاج کھولن وچ اوہ ماہر اے۔ اوہ کھلا کھلا ستھاپت قیمتاں تے خلاف لکھدا اے تے سبھ توں زیادہ اپنے خلاف۔

اوہ السٹریٹڈ ویکلی دا دس سال ایڈیٹر رہیا تے اوس نے ایس وچ نواں رس تے نویں دھڑکن بھر کے ایسدی سیل پینٹھ ہزار توں چار لکھ تیک پہنچا دتی۔ اوہنوں ساریاں نے “جرنلسٹاں دا سردار” من لیا۔

جِنے خط ایڈیٹر نوں آؤندے اوہناں وچوں اوہ چُن کے اوہناں نوں ضرور چھاپدا جو اوس دے خلاف ہوندے۔ اوس نے کئی اجہے خط وی چھاپے جہناں وچ اوس نوں ‘خشامدی’ تے ‘سیکس دا بھکھا سردار جی’ آکھیا گیا۔ ایہناں خطاں دے چھپن نال اوس دا امیج ہور سوہنا نکھر کے آیا۔ ایس ملک وچ جتھے ہر کوئی اپنی تعریف دا بھکھا اے، ہر ایڈیٹر اپنے حق وچ خط چھاپن دا جنونی، ہر سیاسی لیڈر اپنا امیج اُچا کرن لئی کالھا، خُشونت سنگھ نے ایس کھوکھلی روایت نوں توڑ کے اک نویں رِیت چلائی۔

خشونت نے بے شمار لطیفے گھڑے تے چھاپے ہن۔ سبھ توں زیادہ لطیفے پنجابیاں بارے ہن تے اوہناں وچوں اکثر اپنی قوم بارے۔ سردار جی دے لطیفے اوس دی قلم توں چھپدے ہن۔ اوہ آکھدا اے، “جو قوم اپنے آپ تے ہس نہیں سکدی اوہ بزدل اے۔ "

اوس دا گھڑیا اک لطیفا ایہ اے : اک ودیشی سکالر نے کھوج کیتی کہ مسلماناں، ہندواں تے سکھاں دے مذہبی تھاواں اُتے جو چڑھاوا چڑھدا اے اوسدا اوہ کیہ کردے ہن۔ مولوی نے آکھیا، “اسیں فرش اتے اک گول دائرہ کھچ دیندے ہاں۔ جنے روپئے ایس گول دائرے وچ پین، اﷲ دے۔ جو روپیا رُڑھ کے باہر چلا جائے اوہ ساڈا۔ مندر دے پجاری نے آکھیا، “اسیں وی گول دائرہ کھچ دیندے ہاں۔ جو پیسا ایس وچ آ گیا اوہ ساڈا، جو باہر رہِ گیا اوہ بھگوان دا۔” گردوارے دے گرنتھی نوں پچھیا تسیں کیہ کردے ہو اپنے چڑھاوے دا۔ اوس آکھیا، “چڑھاویں نوں اکٹھا کرکے اُپر اچھال دیندے ہاں۔ جو اپر رہِ گیا اوہ واہگورو دا، جو ہیٹھاں ڈگ پیا اوہ ساڈا!”

اوہ مذہب وچ یقین نہیں رکھدا، پر جدوں اوس دا پُت راہول سنگھ آکسفورڈ توں پڑھ کے واپس آیا تاں پتا لگا کہ اوس نے کیس قتل کروا دتے ہن، تاں ماں نے آکھیا، “میں اپنے پُت دا مونہ نہیں دیکھنا چاہندی۔” خشونت نے آکھیا، “مینوں بے حد دکھ ہویا، تے میں کئی راتاں سوں نہیں سکیا۔ میرے لئی ایہ برداشت کرنا بڑا مشکل سی۔”

میں پچھیا، “توں تاں کسے مذہب نوں نہیں سی من دا، پھر دکھ کایدا؟”

اوہ بولیا، “میں ایہ داڑھی کیس سکھ قوم دی برادری دا نشان سمجھدا ہاں۔ برادری بہت وڈی چیز اے۔ کیس قتل کروا کے بچّا ایس برادری ’چوں کٹ جاندا اے۔ اوہ بے پیندا بھانڈا بن جاندا اے۔ اوس دا وجود سدا ڈاواں ڈول رہندا اے۔ میں اپنی قوم اتے چوٹ وی کر سکدا ہاں، سکھ وزیراں دے خلاف وی لکھ سکدا ہاں کیون کہمیں خد سکھ ہاں۔ ایہ گل اک نفسیاتی دھڑکن اے، سارے وجود نوں جھنجوڑدی ہوئی حقیقت۔ میں کسے رب نوں ملن خاطر داڑھی کیس نہیں رکھے ہوئے اپنی برادری، اپنی قوم، اپنے بھائی چارے وچ ای مینوں اپنا وجود دِسدا اے۔” ایس پچھوں راہول نے داڑھی رکھ لئی۔

خشونت سنگھ نے سر تیجا سنگھ چیف انجنیئر دی دھی کنول نال ویاہ کیتا۔ تعلیم ختم کرن پچھوں دوویں میاں بیوی لاہور رہن لگے۔ کنول جدوں تنگ موہری دی شلوار، کھلی قمیض تے چُنی دا گاترا پا کے ٹینس کھیڈن جاندی تاں لوک اوس دے حسن دیاں گلاں کردے کنول پینٹنگ وی کردی سی تے اوس دے بنائے ہوئے چِتر گھر دیاں کندھاں دی زینت سن۔

خشونت دا فلیٹ مال روڈ اُتے سی، جتھے لاہور دے سارے انٹلیکچوئل، لیکھک تے شاعر آؤندے۔ اک وار امرتا شیرگل وی اوس نوں ملن آئی۔ خشونت نے امرتا شیرگل نوں اپنی بیوی دیاں پینٹنگاں دکھا کے اوس دی رائے پچھی تاں اوس نے تصویراں اُتے اک نظر سٹی، “تیری بیوی نوں پینٹنگ بناؤنی نہیں آؤندی۔”

خشونت نے ایہ گل اپنی بیوی نوں دس دتی۔ اوس پچھوں امرتا شیرگل دا آؤنا جانا بند۔

کنول بہت نکیلے مزاج والی عورت اے۔ اپنے پروار تے اپنیاں سہیلیاں دوستاں نال بنھی ہوئی۔ جدوں خشونت سنگھ نوں 1968 وچ السٹریٹڈ ویکلی دی ایڈیٹری لئی آکھیا گیا تاں کنول اوس دے خلاف سی۔ اوہ دِلّی چھڈ کے بمبئی جانا نہیں سی چاہندی۔ اوہ بولی، “ساری عمر یورپ تے لنڈن راے۔ جلاوطنی وچ۔ ہن گھر واپس آئے تاں میں کتِے نہیں جانا۔”

نتیجا ایہ ہویا کہ کنول کجھ دن بمبئی رہندی تے کجھ دن دِلّی۔

اوہ نجی مرضی دی مالک اے۔ گھر وچ اوس دا حکم چلدا اے تے باہر خشونت سنگھ دا۔ نت دا پروگرام سمیں تے صورتحال مطابق نیتی اے : سویرے اٹھن دا وقت، سیر کرن دا وقت، لنچ تے ڈنر دا وقت۔ کنول خشونت دے کھلے سبھاء نوں اپنے سنجم نال تاڑ کے رکھدی اے۔ ایس وچ کنول دے مڈھلے حسن تے تکڑی شخصیت دا دخل اے۔

سبھ دوست جان دے ہن کہ خشونت نوں ڈنر اُتے بلاؤنا ہووے تاں ست وجے دا وقت اے۔ دو پیگ سکاچ، تھوڑی جہی گپ شپ تے ساڈھے اٹھ وجے کھانا۔ نَوں وجے اوہ ہر حالت وچ گھر چلا جاندا اے۔

اک وار پروین بوبی دی انٹرویو کسے فلمی رسالے وچ چھپی۔ اوس نوں پچھیا گیا سی کہ اوس نوں سبھ توں ودھ کہڑا آدمی چنگا لگدا اے، تاں اوس دا جواب سی ‘خُشونت سنگھ’۔ ایس انٹرویو نوں پڑھ کے خشونت نے مینوں آکھیا، “یار، میں اوس آرٹیکل نوں کٹ کے اپنے کول رکھ لیا۔ کئی دن بے حد خش پھردا رہیا۔ جدوں کوئی حسین عورت تہاڈی تعریف کرے تاں اوہ پروین بوبی ہووے تاں بندے نوں ہور کیہ چاہیدا اے؟” پروین بوبی نے میری کتاب ‘نیکڈ ٹرائی اینگل’ پڑھی تے اوس نال بمبئی وچ اچانک سنجے خان دے گھر ملاقات ہوئی۔ میں اوس خشونت سنگھ دی گل دسی۔ اوس پھر دہرایا، “مینوں خشونت بہت چنگا لگدا اے۔ آئی لو ہِم۔ تسیں وی دِلّی رہندے ہو بلونت جی، جے میں ایس وار فلم فیسٹیول ’تے آئی تاں ضرور کھانا کھاواں گی تہاڈے نال تے خشونت نال۔”

اوس پچھوں کئی مہینے گزر گئے۔

جنوری دی پہلی تاریخ سی۔ مینوں دُپہر ویلے ٹیلیفون آیا۔ “میں پروین بوبی بول رہی ہاں.... بمبئی توں.... کل دِلّی آ رہی ہاں.... فلم فیسٹیول اتے.... موریا ہوٹل ٹھہراں گی....”

میں ٹیلیفون اُتے ایہ گل پکی کر لئی کہ اوہ کل شام میرے نال کھانا کھاوےگی تے میں اوس نوں موریا ہوٹل لین جاواں گا۔

خشونت سنگھ نوں پروین بوبی دی خبر دسی۔ اوس نے آکھیا، “روٹی میرے گھر ہووےگی۔ بس تن چار جنے ہوواں گے، نہیں تاں پروین بوبی ونڈی جاوے گی۔ توں اوس نوں ساڈھے چھ وجے ہی لے آویں۔ دیکھیں لیٹ نہ ہوویں۔”

دوجے دن میں موریا ہوٹل تن چار وار ٹیلیفون کیتا۔ آخر پروین بوبی مل گئی تے میں اوس نوں ساڈھے چھ وجے دی گل پکی کر لئی تے آکھیا کہ میں اوس نوں لین آواں گا۔ ڈنر خشونت دے گھر ہووےگا۔

میرے نال میرا دوست گیان سچدیو تے اما واسودیو سن۔ میں اپنی نکی لال گڈی نوں سٹارٹ کرن لگا تاں انجن ٹھنڈا۔ چھت لتھی ہوئی۔ مساں ست وجے موریا ہوٹل پہنچا۔ گڈی نوں پورچ وچ ہی چھڈ کے تیزی نال اندر گیا۔ پروین بوبی کالی میکسی پائی ٹہل رہی سی۔ میں معافی منگی تے اوس نوں نال لے کے باہر آیا۔ گڈی دا دروازہ کھول کے بٹھایا تے گڈی سٹارٹ کیتی۔ رستے وچ میں اوس نال اما تے گیان دا تعارف کرایا۔ کھلی گڈی ہون کرکے ٹھنڈ بہت لگ رہی سی۔ اما نے اپنی شال پروین بابی دے ننگے موڈھیاں اُتے پا دتی۔لمے کھلے وال، حسین چہرہ، ایہ ویہہ لکھ دی فلم سٹار، لکھاں لوکاں دے دِلاں دی دھڑکن میرے نال بیٹھی سی۔ پٹیل مارگ توں مُڑ کے اسیں ستی مارگ ول مڑے جو بالکل ویران سی۔ یکدم دل وچ خیال آیا کہ ایس سڑک اُتے کوئی دو غنڈے میری گڈی نوں کھڑا کرکے پستول دکھا کے پروین بوبی نوں اغوا کر سکدے ہن۔ حسین عورت، سونے تے ہیرے نالوں زیادہ خطرناک.... ایس ڈر دی کنبنی وچ بھجا میں ساڈھے ست وجے خشونت دے گھر پجا۔

گھنٹی وجائی تاں دروازا کھلیا۔ خشونت پٹھانی شلوار قمیض پائی ہتھ وچ سکاچ دا پیگ پھڑی کھڑا سی۔ سبھ نوں تپاک نال ملیا، تے پروین بوبی دی کھبھی گلھ اُتے نکی جہی چمی دے کے اوس دا سواگت کیتا۔

ڈرائنگ روم وچ کنول تے چار پنج دوست سن۔ کنول نے پروین نوں اپنے نیڑے کرسی تے بٹھایا تے سارے جنے جھٹ پٹ ای گلاں کرن لگ پئے۔

خشونت نے مینوں آکھیا، “تو پروین نوں اک گھنٹا لیٹ لے کے آیا ہیں۔ شرم نہیں آؤندی تینوں ایتھے میرے گھر لیٹ آؤندے نوں؟ توں ساڈی زندگی دا اک گھنٹا صرف خراب ہی نہیں کیتا سگوں مینوں پروین دے حسن توں وانجھیاں کر دتا اے۔”

اوس نے پروین نوں سکاچ لئی پچھیا تاں اوہ بولی، “صرف کافی وچ برانڈی پا کے پیواں گی۔’ آخر رم اتے فیصلاہویا کیوں کہاوس نوں ٹھنڈ لگ رہی سی۔ اوس نے اجازت لے کے سگرٹ سلگائی۔

خشونت نے آکھیا، “لؤ بئی ہُن پروین کول بیٹھن دیو۔”

اوہ اپنی تھاں توں اُٹھ کے پروین کول آ بیٹھا تے دوویں گلاں کرن لگے۔ حالے محفل بھکھی ہی سی کہ کنول نے کھانے دی گھنٹی وجا دتی۔ خُشونت نے آکھیا، “بئی پروین نوں اک پیگ تاں پی لین دے۔”

کنول بولی، “نوکراں نے کھانا رکھ دتا اے میز اُتے۔ آؤ سارے جنے کھانا کھا لؤ۔ ساڈھے اٹھ وج گئے ہن۔ کھانے دا وقت اے۔”

بڑی مشکل نال دس منٹ لئی رُک جان لئی منایا۔

سارے جنے کھانے دی میز تے چلے گئے۔ سوپ، روسٹ چکن، فرینچ سفلے، وغیرا۔ فیر آئیس کریم۔ پھر کونیئک والی گرم گرم کافی۔

پروین بوبی گرم کافی دے گھٹ بھر رہی سی کہ کنول بولی، “لئو بئی ہُن ڈنر ختم! نَوں وجن والے ہن۔ خشونت نے ایس ویلے کم تے جانا اے۔ رات دے نَوں وجے ہندوستان ٹائمز جا کے روز اخبار دے چھپن توں پہلاں ایس نوں دیکھدا اے۔”

خُشونت بولیا، “اج پروین بوبی آئی اے، ذرا لیٹ وی جا سکدا ہاں۔”

نوں وج چکے سن۔ کھانا ختم! ڈنر ختم! پارٹی ختم! کنول بوہا کھول کے کھڑی ہو گئی۔

اسیں سارے جنے باہر آئے۔ خشونت اوسے حالت وچ سانوں باہر چھڈن آیا۔ ایوں لگدا سی کہ جویں اوہ ننگے پیریں آیا ہووے۔ سبھ نوں جپھی پا کے تے اپنا نگھ دے کے اوہنے گڈ نائیٹ آکھیا۔

میں گڈی سٹارٹ کیتی۔ سڑک تے آ کے پروین بوبی بولی، “پارٹی ختم؟ یقین نہیں آؤندا۔ میں تاں ایہ آکھ کے آئی سی کہ لیٹ آواں گی۔ مینوں ہوٹل وچ کسے عزیز دوست نے بلایا سی تے میں نہ کر آئی۔ پر اوہناں دا ڈنر تاں حالے شروع ہی نہیں ہویا ہونا۔ چلو اوتھے چلیئے۔”

اک دن میں سویر ویلے گیا، خشونت لتاں اُتے اُونی دُشالا لئی آرام کرسی وچ بیٹھا سی۔

میں پچھیا، “سردی لگدی اے؟”

اوس نے کہیا، “نہیں۔ بس... رتا نگھ جیہا چاہیدا سی۔ دراصل میں بہت تھک گیا ہاں۔ فضول کماں وچ وقت برباد کر رہیا ہاں۔ بمبئی توں مینوں کسے نے ٹیلیفون کیتا کہ آ کے اک فولڈر دیو۔ میں ‘ہاں’ کر بیٹھا۔ سوچیا چلو تھوڑا جیہا وقت کڈھ کے ایہ کم کر ہی دیواں۔ پیسے وی ٹھیک دین گے، آخر ایہناں مینوں بلاؤن اُتے ہوائی جہاز دے پیسے خرچے ہن۔ اوہ مینوں بنگلور لے گئے۔ اوتھے ہور کارخانے دکھائے۔ ایہ سارا کجھ مارواڑی سیٹھ گوئنکا دا سی۔ اوہ کیبل وی بناؤندا اے، انڈین ایکسپریس وی کڈھدا اے، پہیے تے لوہے دے چکّے وی بناؤندا اے۔ شیشے دا سامان، عورتاں دیاں انگیاں، صابن، تے، تے ریزر بلیڈ وی۔ مینوں آکھیا کہ میں ایہناں سبھناں بارے ایس فولڈر وچ لکھ دیواں۔ کُجے وچ سمندر ہی بند کر دیواں۔ میں پھس گیا ہاں.... سمجھ نہیں آؤندی کیہ کراں۔ میں جھٹ پٹ ہی بچن دے دیندا ہاں... تے فیر ایس نوں پالن لئی پریشان ہوندا ہاں۔ میتھوں نہ نہیں ہوندی۔ سو طرحاں دے کم سہیڑ لیندا ہاں۔ اصلی کم میرا ناول اے جو لکھیا پیا اے پر سودھن دا وقت نہیں ملدا۔ اک سال توں ایس نوں ٹال رہیا ہاں۔ اوہ ساہمنے پیا اے ایس دا مکمل کھرڑا۔ بس چکدا ہاں تے رکھ دیندا ہاں۔ دماغ وچ گھم رہے ہن گوئنکا دے کیبل تے لوہے دے چکّے تے ریشمی انگیاں۔ بڑا غصا آؤندا اے اپنے آپ تے۔”

میں آکھیا، ‘تینوں ایہ لوہے دے چکیاں تے کیبلاں بارے فولڈر نہیں لکھنا چاہیدا۔ توں وقت ضایع کر رہیا اے۔ ایہ ناول مکا۔ ایہو ضروری کم اے تیرے جوگا۔ تینوں کیہ لوڑ اے فولڈر لکھن دی؟ ایہ ایسے طرحاں اے جویں زینت امان چکی جھون بیٹھ جاوے۔ تیری پرتبھا ناول تے کہانی لئی اے.... توں ایس دی ورتوں نہیں کر رہیا۔ ایسے لئی پریشان ہیں۔” اوس نے کافی دا آرڈر دتا۔ آرڈ دین لگے خشونت آواز نہیں ماردا، سگوں اٹھ کے جاندا اے آکھن لئی۔

اوس وچ امیری ٹھاٹھ دے نال عجیب پھکڑپن اے، اک شاہنا مگی۔ اوسدا پتا سردار بہادر سوبھا سنگھ نویں دِلی تے نرمان کرن والیاں دا موہری سی۔ ادھی دِلّی دا مالک۔ خشونت سنگھ ایسے امیر گھرانے وچ پیدا ہویا، راجیاں دے نواباں دے چیفس کالج وچ پڑھیا تے اوس پچھوں ڈن بار ایٹ لا کرن لئی گیا۔ لاہور آ کے شادی پچھوں چھوٹی موٹی وکالت کیتی پر بہت کرکے تہذیبی تے ثقافتیملنیاں، ٹینس سکوائش کھیڈن تے سیاسی تے ادبی سرگرمیاں وچ ڈبیا رہندا۔

پہراوے ولوں ہمیشا لاپرواہ۔ جدوں بمبئی وچ الٹریٹڈ ویکلی دا ایڈیٹر بنیا تاں اوہ تولیے دی بنی بشرٹ پا کے دفتر چلا جاندا۔

دفتر وچ پہلے دن اوس نے سٹاف دی میٹنگ بلائی تے آکھیا، “تسیں مینوں ‘سر’ جاں ‘جی’ نہیں آکھنا۔ نہ ای‘سردار صاحب’۔ مینوں صرف ‘خشونت’ آکھ کے بلا سکدے ہو۔ ایہ میرا ناں اے۔ جدوں میں تہاڈے کمرے وچ آواں تاں اُٹھن دی کوئی لوڑ نہیں۔ صرف اک وار سویرے گڈ مارننگ آکھ سکدے ہو۔ دوجی وار نہیں۔”

خشونت نے اپنے دفتر وچ ایڈیٹر ہون دے ناتے نگھا ماحول اُسار دتا۔ اپنے ناں نال کوئی ہور دوجا شبد نہ لا کے اپنے ملازماں نوں اپنے ناں نال آیا۔ چاہے اوسدا ماتحت اسسٹنٹ سی، یاں کوئی نوجوان کڑی، جاں کوئی نواں دوست، یاں کوئی سوالی سبھ اوس نوں خشونت ای آکھدے سن۔ اک وار میرے گھر میز اتے میسج پیا سی کہ خشونت سنگھ نے دو وار ٹیلیفون کیتا اے۔ میں اوس دے دفتر ٹیلیفون کیتا تے پچھیا تاں اوس دے پی.اے. نے آکھیا کہ خشونت سنگھ نے تاں کوئی ٹیلیفون نہیں سی کیتا۔ شاید مینوں غلطی لگی۔ دُپہر پچھوں فیر اک ٹیلیفون آیا۔ اوسدا ناں خشونت سنگھ سی تے اوہ امرتسروں آیا سی تے اوہ سردار مبارک سنگھ دا پُت سی۔

میں ایہ گل مبارک سنگھ نوں دسی تاں اوس نے آکھیا، “میرا بیٹا انجان اے۔ اوس نوں پتا ہونا چاہیدا اے کہ خشونت سنگھ صرف اِکو اے۔” میں 1945 وچ سوویت لیکھکاں دی کانفرنس اتے ماسکو گیا تاں میرا جہاز پیرس، سٹاک ہالم تے ہیلسنکی دے راہیں ادھی دُنیا دا چکر کٹ کے جاندا سی۔ ایئر انڈیا دا جہاز پیرس رکنا سی تے اوتھوں دوجے دن کسے ہور کمپنی دے جہاز نے مینوں لے کے جانا سی۔ میں پیرس دے بارے پچھ گچھ کیتی تاں پتا لگیا کہ خشونت سنگھ اوتھے یونیسکو وچ سی۔ میں سر سوبھا سنگھ نوں پچھیا کہ کوئی سنیہا تاں نہیں لے کے جانا۔ اوہ آکھن لگے کہ اسیں تہانوں کل شام نوں دساں گے۔

دوجے دن سر سوبھا سنگھ خود میرے نکے جہے گھر آئے۔ اوہناں کول دو پوٹلیاں سن۔ اوہناں نے آکھیا، “ایس پوٹلی وچ بادام ہن۔ قندھار د اصلی موٹے بادام تے مصری۔ دوجی پوٹلی وچ امب دا اچار۔ خشونت نوں دے دینا۔”

ایہ پوٹلیاں میں گھر دے سنیہے تے سوغات دے طور تے لے گیا۔ ایس سوغات وچ ماں دی ممتا، پیو دی آشیرواد تے پنڈ دی دھرتی دا جذبا سی۔ ماں نے مصری بھیجی سی، ایہ شگن سی ساڈے سنسکاراں دا۔ ایس دے علاوہ اک طرحاں دی انٹروڈکشن وی سی اوہ خالی ہتھ مینوں اپنے پُت دا پتا نہیں سن دینا چاہندے۔

پیرس اُتریا تے اوسے شام ٹیلیفون کرکے اوس دے گھر گیا۔ ماپیاں دیاں بھیجیاں ہوئیاں چیزاں دے آیا۔

اوتھوں میں ماسکو گیا۔ چار مہینے پچھوں وارسا توں پراگ ہوندا ہویا پیرس آیا۔ خشونت نوں ٹیلیفون کیتا۔ اوس نے مینوں یونیسکو وچ اُتے بلایا۔ جتھے ہر وڈا چھوٹا افسر اپنی ٹرے چک کے خود اپنا کھانا پروسدا اے۔ اسیں اک میز تے آ کے بیٹھ گئے جتھے خشونت دے چار پنج ساتھی بیٹھے سن۔ اوہ بولیا، “لؤ بئی، بلونت گارگی نوں ملو۔ ایہ گرما گرم ہُنے ہی ماسکو توں آیا اے۔ ایہ دسےگا سانوں لال دیس دیاں گلّاں۔”

اوس دی گل بات وچ طنز سی۔ مینوں اوس دا انداز تھوڑا جیہا چُبھیا۔

اوہ کہن لگا، “توں پنجابی وچ کیوں لکھدا ہیں؟ چھڈ، انگریزی وچ لکھیا کر۔ تیری انگریزی چنگی اے۔ پنجابی وچ لکھن نال توں لدھیانے تے روپڑ ای رہ جاویں گا۔ کوئی نہیں پڑھدا پنجابی نوں۔”

مینوں اوس دی گل وی چُبھی۔

اوس پچھوں اسیں گھر دیاں گلاں کیتیاں، فرانسیسی شراب دیاں، پکاسو دی مسٹرےس دیاں، پیرس دے حسن دیاں، تے اوس دے لنڈن دے دوستاں دیاں۔ میماں دیاں، حبشناں دیاں، تے لیڈراں دیاں۔

اوس دی گل بات وچ چٹخارا تے مسخری سی، تے ایہ دارشنک سوجھ نال چمکدی سی۔

کئی سالاں پچھوں جدوں پنجابی صوبا بن گیا تے پنجابی مادری زبان دی شکتی تے پسار دا پرچار ہویا تاں وی خشونت انگریزی دے حق وچ بولدا رہیا۔ اوس ویلے مادری زبان نال اپنی پرتبدھتا دکھاؤن لئی ہر کوئی پنجابی دے حق وچ بول رہیا سی۔

خشونت سنگھ نے بھرے جلسے وچ کھجھ کے آکھیا، “میری مات بھاشا انگریزی اے۔ میں اپنی مات بھاشا وچ ہی لکھدا ہاں۔”

سبھ لوک حیران رہ گئے اوسدے ایس ادبی جھٹکے توں۔

اوس نوں پتا سی کہ لوک اوس دا سنمان ایس لئی کردے ہن کہ اوہ انگریزی وچ لکھدا اے۔ اوس نوں ایہ وی پتاسی کہ پنجاب دے بہتے ادھ پنجابی وچ لکھدے ہوئے انگریزی دے سدھے پٹھے فقریاں نوں ہی جوڑ توڑ کے پنجابی روپ دے دیندے ہن۔ خشونت دی انگریزی لکھت وچ پنجابی سبھاء، پنجابی چاشنی، پنجابی رنگ ٹھاٹھاں ماردا اے۔ اوہ پنجاب دی دھرتی تے پنجاب دے لوکاں نوں انگریزی وچ دلیری نال چتردا اے۔

خشونت نوں جدوں ملے اوہ بشاش تے گپ شپ لئی تیار اے۔ اوس نوں لوکاں دے لکے راز، کمینگی، دریادِلی تے بے وقوفی بارے بے شمار قصے یاد ہن۔ اوہ تیویاں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ بارے تے ترنت عشقاں بارے مسالے دار گلاں کردا اے۔ اوس دی نظر پاکھنڈ نوں، ادیباں دیاں پھڑاں نوں، پٹھیاں قیمتاں نوں، وستراں دے اندرلے استر نوں، انگیاں وچ لکے جنسی روپ نوں جھٹ تاڑ جاندی اے۔

اوہ بولیا، “میں تیرے بارے کافی جان دا ہاں۔ میں ایس گل نوں وی سمجھدا ہاں کہ توں کیوں اپنی زندگی دے عشق اوہناں تیویاں نال کیتے جو اٹھائی توں چھتی سال دے وچکار سن۔ میں تیویاں بارے لکھدا ہاں، پر عشق کرن دے معاملے وچ بہت ڈرپوک ہاں۔”

اوہ پشواں بارے لکھے یاں توتیاں تے کبوتراں بارے، ڈاکواں بارے جاں کسے سوہنی تیویں دے حسن بارے، پھلاں بارے یاں بچڑاں بارے جاں کھسریاں بارے ہر آرٹیکل پڑھیا جاندا اے۔ اوس دے پاٹھک ہر پارٹی دے، ہر دھرم دے، ہر ورگ دے لوک ہن۔ میرے گوانڈھ وچ اک ڈھابے والا سردار جی اے۔ اوہ ہر شنچروار خشونت دا آرٹیکل اپنے پت کولوں پڑھوا کے سُندا اے۔ نیڑے ہی ٹنڈن موٹرز دا ورکشاپ اے جس دا مالک کیمل پور دا تکڑا پٹھان اے۔ اوس دے دو نوجوان پُت ہن۔ جدوں میں اوہناں کول کار ٹھیک کرواؤن جاندا ہا تاں اوہ خُشونت سنگھ دی گل ضرور کردے ہن کیوں جے اوہ ہر ہفتے اوس دا آرٹیکل مزے نال پڑھدے ہن۔ کالج دیاں کڑیاں تے پروفیسر وی پڑھدے ہن تے دُکاندار تے جرنلسٹ برادری تے سرکاری کرمچاری۔

اوس نے آکھیا، ‘میرے لئی سبھ توں وڈا تحفا اے، سبھ توں وڈا انعام، سبھ توں وڈا گیان پیٹھ ایوارڈ میرے ریڈر ہن۔ میں جرمنی توں پچھلے ہفتے آیا تاں کسٹمز دے اک افسر نے اگے ودھ کے میرا سوٹ کیس چک لیا۔ جدوں میں ہری بتی کولوں دی لنگھن لگا تاں میں آکھیا، وہسکی دیاں تن بوتلاں لیاندیاں ہن... بھاویں صرف اک بوتل دی اجازت اے۔ اوس نے ہتھ جوڑ کے آکھیا، “تسیں لیجا سکدے ہو ہور وی بوتلاں’۔”

ایہناں گلاں توں لوکاں نوں ایوں لگدا ہووےگا کہ خشونت ہر ویلے شراب وچ گٹ رہندا اے۔ پر اصل وچ اوہ ایس توں بلکل الٹ اے۔ اوس نوں ملو تاں اوہ صوفی اے، صرف شام نوں روٹی توں پہلاں وائین دا گلاس یاں سکاچ دے دو پیگ! ایہ اوس دی چراں توں ٹُری آؤندی جسمانی لوڑ اے، تے ایہو اوس دی پین دی حد۔

اوہ ہن وی اپنے وڈے السیشئن نوں نال لے کے شام نوں سیر کرن جاندا اے۔ ٹینس کھیڈدا اے جاں سکوایش۔ تیاری کرکے راج سبھا وچ بولدا اے۔ ٹیلیوزن تے ریڈیو اتے پروگرام کردا اے۔ لیکچر دیندا اے۔ انترراشٹری کانفرنساں اتے ساہت یاں دھرم یاں سیاست اُتے پیپر پڑھدا اے۔ ہر ہفتے دو چوندے چوندے مضمون لکھدا اے جو بھارت دے اٹھ وڈّے اخباراں وچ اکو ویلے چھپدے ہن۔ ایس توں چھٹ کہانیاں، سفرنامے تے پمفلٹ۔ پر جدوں ملو تاں اوہ بالکل ویلھا نظر آؤندا اے۔ جے اک گھنٹا اوہ تہاڈے نال گزاردا اے تاں ہر منٹ اوہ تہاڈے نال ہوندا اے۔ ایس لئی اوس نال بتائے سٹھ منٹ سٹھ گھنٹے بن جاندے ہن۔

خشونت 1915 نوں ہڈالی پنڈ، سرگودھا، وچ جمیا۔ چار چفیرے ریتڑ دھرتی، ٹبے تے ورلے ورلے کھجور دے درخت۔

اوہ آکھدا اے، “میرے پنڈ صحرا وچ سی۔ کھیوڑا دیاں لون دیاں خاناں دے نیڑے۔ دو ٹوبھے سن، دو کھوہ، تے کھارا پانی۔ ٹوبھے وچ مجھاں تردیاں تے پانی پیندیاں۔ لوک وی اوہی پانی پیندے۔ دھرم شالہ دا گرنتھی پھٹی اتے اوڑا، ایڑا، ایڑی لکھنا سکھاؤندا، تے کدے لت وی مار دیندا۔ میں دادی کول ہی رہندا ساں..... پنڈ وچ۔ اوس پچھوں دِلّی آ گیا۔” گل بات جاری رکھدیاں اوس آکھیا، “میرے باپ نے میری ماں نوں انگریزی سکھاؤن لئی میماں دیاں کئی ٹیوشناں رکھیاں، پر میری ماں نوں انگریزی نہ آئی۔ اوہ ہُن وی سرگودھا دی پنجابی بولدی اے۔”

میں پچھیا، “خُشونت، توں آکھدیں، کہ تیری ماں بولی انگریزی اے، پنجابی نہیں؟ ایہ کس طرحاں؟”

“ماں بولی دا مطلب اے اوہ زبان، جس وچ تسیں اپنے آپ دا اظہار کر سکو۔ اپنی گل آکھ سکو، اپنے جذبے نوں شدت نال بیان کر سکو۔ میں صرف انگریزی وچ ای اپنے آپ نوں ایکسپریس کر سکدا ہاں۔ مثلاً میں پنجابی وچ کسے تیویں نال پیار نہیں کر سکدا۔”

“جے اوہ تیویں کسے پنڈ دی تیلن جاں ارائین ہووے۔ پھیر کیہ کریں؟”

“پنجابی وچ پیار کرن لئی بولن دی لوڑ نہیں ہوندی۔ ساڈے تاں بس ‘اکھ نال گل کر گئی” جاں “پلا مار کے بجھا گئی دیوا” نال ای پیار کرن دا رواج اے۔ باقی سارا کم بناں بولے۔”

تھوڑی دیر بعد بولیا، “مغربی تواریخ نال عورت نوں پہلاں گل بات کرکے، کوئی کویتا دی ٹوک یاں حسین خیال یاں تعریفی فقرا کہہ ۔۔۔۔۔۔۔ اوہ ہسن لگا۔

“تیرے ٹبر وچ سبھ دی عمر بہت لمی ایں، کیہ وجھا اے؟”

‘وجھا تاں پتانہیں۔ پر اسیں ریتلے علاقے دے جنڈ ہاں۔ میرا باپ نبے سال دی عمر بھوگ کے پورا ہویا۔ ماں جیوندی اے، نبے سال دی، تے اوسدی صحت چنگی اے۔ چاچا اوجل سنگھ وی نبے سال دے نیڑے تیڑے ای سی۔ بس ساڈا ونش نبیاں دا ہی اے....۔”

“میں پچھیا، “توں اینی دولت دا کیہ کردیں؟ بے شمار جائیداد روپیا۔”

اوہ بولیا، “سبھ بینکاں وچ پئی اے۔ سرکار دے انکم ٹیکس توں ڈردے ہوئے سرکاری بانڈ خرید لئے ہن۔ مینوں نہیں پتا کہ میں ایس روپئے دا کیہ کراں گا۔ پر لکھ کے کماؤن وچ مزاآؤندا اے۔”

روپئے دیاں گلاں ہون لگیاں، امیراں دیاں، ٹاٹا تے برلا دیاں، تے اوہناں دیاں ملاں تے بے شمار دولت دیاں۔

اوہ بولیا، “اک وار میں سنگھاپور دے ہوائی اڈے تے کیو وچ کھڑا ساں۔ میرا ٹکٹ تے اٹیچی کیس میرے ہتھ وچ سن۔ نال ہی فسٹ کلاس دے کیو وچ اک آدمی کھڑا سی، جس کول بہت سارا سامان سی۔ ہوائی اڈے دا کرمچاری اوس نوں ایہ سارا سامان مفت لے جان نہیں سی دے رہیا۔ وادھو سامان دے پیسے ڈالراں وچ چارج کرنا چاہندا سی۔ ایہ آدمی آکھ رہیا سی کہ پر کرمچاری نہیں سی مندا۔ اوس آدمی نے آکھیا کہ اوہ سیٹھ برلا سی۔ پر ایس گل دا ہوائی کرمچاری اتے کوئی اثر نہیں سی ہو رہیا۔ میں اگے ودھ کے آکھیا، “برلا جی، میں دے دیتا ہوں آپ کو پیسے۔”

میں ستر اَسی ڈالر سامان دا کرایا دے دتا، ایس شرط اُتے کہ “میں ایہ روپئے ہندوستان جا کے واپس نہیں لواں گا پر مینوں ایہ حق حاصل ہووےگا کہ میں فخر نال آکھ سکاں کہ میں سیٹھ برلا نوں پیسے دتے سن!” خشونت تے میں گلّاں وچ رجھے ہوئے ساں کہ اک وپاری دو گٹھڑیاں چکی اوس دے کمرے وچ آ گیا۔ آؤندے ہی اوس نے پتل دیاں دو مورتیاں کڈھیاں، تے میز اتے رکھ کے بولیا، “لو سردار صاحب یہ مورتیاں صرف آپ جیسے قدردان ہی لے سکتے ہیں۔”

ایہناں مورتیاں وچوں اک شِو جی مہاراج دے نندی بیل دی سی، تے دوجی کرشن مہاراج دی۔

خُشونت نے نندی بیل نوں چکیا، “ایہ تاں سجرا مال لگدا اے۔”

وپاری بولیا، “سردار صاحب، یہ مورتی اٹھارھویں صدی کی ہے۔ اور یہ کرشن مہاراج۔”

اتنے وچ کنول کمرے وچ داخل ہوئی۔ “بئی تم یہ ساری مورتیاں سردارنی صاحبہ کو دکھا دو۔ وہی خریدیں گی۔ میں ذرا مصروف ہوں۔” وپاری مورتیاں دی پنڈ چک کے دوجے کمرے وچ کنول نال چلا گیا۔

ادھے گھنٹے پچھوں جدوں میں خشونت نال گل بات ختم کیتی تاں کنول اک مورتی چکی اندر آئی۔

“دیکھ خشونت، کرشن دی ایہ مورتی کنی سوہنی اے۔ مکھن چور، کھڑے روپ وچ۔”

خُشونت نے پچھیا، “کنے وچ خریدی اے؟”

“اوس نے دو سو روپئے منگے سن۔ میں اوس نوں آکھیا، دو روپیے۔ پھیر کہیا، چنگا دس روپئے۔ تے اوہ دے گیا۔”

“خشونت نے اوہ مورتی دیکھی، تے بولیا، “توں لُٹی گئی۔”

“کیوں؟ دس روپئے وچ ماڑی اے؟”

“گل روپئیاں دی نہیں، گل مورتی دی اے۔ ایہ سانجھے وچ ڈھالی اے۔ پتل ٹھپ کے نیلا تھوتھا لایا، تے دو مہینے مٹی وچ دب کے کڈھ لئی۔ دو سو سال پرانی!”

اسیں ہسن لگے۔

خُشونت دے نین نقش پٹھاناں ورگے ہن تکڑا جباڑا، بھرویں داڑھی، چوڑا چہرہ، جویں جنگی قلعے دا بوہا ہووے۔

اوہ کھل کے ہسدا اے، کھل کے گل کردا اے، کھل کے لکھدا اے، تے اپنی تے دوجیاں دی شخصیت دا پرے لاہندا اے۔

اوہ اج کل سجان سنگھ پارک دے فلیٹ 49 ای وچ رہندا اے۔ سجان سنگھ اوس دے بابے دا ناں سی تے سر سوبھا سنگھ نے اج توں چالھی سال پہلاں سٹھ ستر فلیٹاں دا دو منزلا احاطہ اپنی ٹھیکیداری دی رہند کھوہند وچوں بنایا سی۔ اپنا عالیشان فلیٹ خشونت نے ہمیشا اپنے کول رکھیا بھاویں اوہ دیش دے وچ رہیا بھاویں بدیس۔

ایس فلیٹ دے برامدے وچ اک وڈا آلا اے جس وچ گنیش دیوتا دی کھڑی مورتی اے، ارد گرد سندھوری لیپ۔ گھنٹی وجاؤ تاں نوکر دروازاکھولدا اے۔ ڈرائنگ روم کتاباں نال سجیا ہویا اے، پرلے پاسے اک پردہ جس اتے کالے اکھراں وچ عربی دیاں آئتاں لکھیاں ہوئیاں ہن۔ کجھ تصویراں تے کجھ تواریخی پینٹنگاں۔

اوہ وڈّی کرسی اتے بیٹھ ہوندا اے تے اوس دے ساہمنے کندھ دی محراب وچ مہاتما بدھ دا بٗت اے، جس پچھے چانن اے، نال ہی اک وڈی تلوار آر پار کھڑی کیتی ہوئی اے۔ اوس دے ڈرائنگ روم وچ جہان بھر دے ناولسٹ، لیڈر، ایکٹریساں، ایمبیسیڈر، نرتکیاں، یار دوست تے ہر پرکار دے سکالر، تیویاں، شاہی ہستیاں تے پھکڑ شاعر آؤندے ہن۔

خشونت سنگھ مذہب تے خلاف بولدا اے۔ اوہ آکھدا اے، “مذہب نے دنیا وچ جتنا خون خرابا، قتل تے جنگاں کروائیاں ہن، ہور کسے چیز نے نہیں۔ عیسائیاں نے کئی سو سال تیک یوروشلم اتے قبضا کرن لئی حضرت عیسیٰ ؑدا ناں لے کے لڑائیاں لڑیاں۔ مسلماناں نے کافراں دے خلاف جہاد کیتے تے اوہنا ں نوں قتل کیتا۔ ہندواں دے مذہبی لڑائی تے سکھاں دے مورچیاں دی بنا ونی مذہب اے۔ ہندوستان وچ ایس سال وی ہندواں تے عیسائیاں وچکار، مسلماناں تے ہندواں وچکار، ہندواں تے سکھاں وچکار تے سنیاں شیعاں وچکار، فساد ہوئے۔ ہریجناں دیاں تیویاں نوں پھڑ کے جبر زنا کیتا جاندا اے تے اوہناں دیاں جھگیاں نوں ساڑیا جاندا اے ذات پات تے مذہب دے ناں اُتے۔”

اوہ مذہب دی سرکاری سرپرستی دے خلاف اے۔ اوہ آکھدا اے “سکولاں کالجاں دے آل انڈیا ریڈیو تے ٹیلیوژن تے ہور سرکاری اداریاں توں بھجن، کیرتن تے قرآن دی تلاوت نوں بلکل بند کر دینا چاہیدا اے۔” اوس دا یقین اے کہ سکولاں کالجاں وچ بچیاں دے کچے دماغاں اُتے مذہب دا سنگین حملا نہیں چاہیدا۔جبری مذہبی سکھیا معصوم بچیاں دے من وچ اُلار بھاو پیدا کردی اے۔