تعلیمی اِداریاں دی اجوکے سمے دی حالت کیوں وگڑی؟ـــــ رویل ــ

تعلیم دے کھیتر وچ اِنج نہیں ہویا‘ اُنج نہیں ہویا‘ چلو ہور نہیں تے اِنج کرو، اِک تجربا کر لیندے آں۔ ایہو جہیاں گلاں تعلیم دے شعبے وچ ہوندیاں جا رہیاں نیں۔ تجربے دَرتجربے ہوندے جا رہے نیں تے ایہناں تجربیاں توں کیہ کھٹیا وٹیا جاندا اے ایس بارے کجھ نہیں آکھیا جا سکیا حالے تیکر۔آکھن واسطے شاید کجھ بچیا ای نہیں‘ ہُن ساڈے ماہرین ءِ تعلیم کول‘ کیوں کہ اوہ اجہے تجربے کردے رہندے نیں تے کری جا رہے نیں۔ ایہدے خلاف کسے قسم دا وکھالا ویکھن نوں نہیں آ رہیا اے۔ اِک تاں پڑھیاراں دے ماپیاں نے اپنے بالاں دی پرواہ ای کرنا اُکا چھڈ دِتی اے اوہناں نوں روزی روٹی دے مسئلیاں وچ اُلجھ کے جیون توں وکھ کُجھ سجھائی نہیں دے رہیا اے۔ اوہ ا جہیا کجھ نہیں کرنا چاہندے جہدے نال اوہناں دی اپنی اگلی نسل اگانہ نوں ودھے تے اوہ اپنی آون والی بھلک نوں سنوارن دا جتن کرن۔ سگوں ماپیاں نوں تاں نِت نویں آون والی ڈِگری تک دے ناں وی نہیں یاد ہوندے تے فیر ایہناں دا طریقاءِ کار کویں یاد رہ سکدا اے؟ بہت وڈی تعداد ایہو جہے ماپیاں دی وی اے جہڑے اَن پڑھ نیں، اوہ اپنے پڑھیاربالاں بارے او س طرحاں چنتت(فکر مند) وی نہیں نیں ایس کرکے جہڑی وی پالیسی بندی اے اوس توں اوہ بے خبر ای نیں۔ اوہناں دا مسئلا تاں صرف بالاں نوں بارھاں یاں چودھاں جماعتاں پڑھاون توں وَکھ ہور کُجھ نہیں اے۔

ایس طرحاں بالاں نوں تھرڈ ڈوِژن دی ڈگری تاں مل جاندی اے پر اوہ سماج واسطے کسے کھاتے دے وی نہیں ہوندے نیں۔ ایس دے اُلٹ پنجاب دے تعلیمی اداریاں وچ اِک ہور وڈی گل ویکھن وچ آئی اے کہ کُجھ تعلیمی اداریاں نے نمبراں دی دوڑ شروع کر دِتی اے۔ اوہ رَٹو توتے وانگ بالاں نوں کتاباں‘ فارمولے ایتھوں تیکر کہ ریاضی دے سوال تیکر وی رَٹا دیندے نیں جہدے نال اوہناں دے نمبر پورے پورے تے آ جاندے نیں سگوں اَدب تے زبان نال جُڑے مضموناں وچ وی دو چار نمبراں دا ای فرق ہوندا اے تے فیر جے اجہے پڑھیار کولوں تسیں دو فقرے اپنے کولوں لکھوان دی منگ کرو گے تاں اوہ فٹ آکھے گا ”ایہ میرے سلیبس وچ نہیں اے“ کئی وار تاں انج وی ہوندا اے کہ اک لفظ جہڑا اوسے ای زبان دا ہوندا اے جو اوہ پڑھ رہیا ہوندا اے تاں اوس دے وچوں جے ٹوکواں ٹوکواں اوہدے کولوں پچھو تاں اوہ کہوے گا یاں کہوے گی کہ ساری عبارت پڑھواؤ تاں ای اسیں پڑھن جوگے ہو سکاں گے ایس طرحاں دے رٹو ازم دی وجھاتوں ای تاں کُڑیاں دی تعداد پوزیشن لین وچ اگیرے رہندی اے‘ فیر جدوں کنسپوچیل Conceptual پڑھائی دا ویلا آوندا اے تاں اوہ ڈورے بھو رے ہوو ہو بیٹھدے نیں۔

”نمبراں دی دوڑ‘ لوان وچ۔۔۔ ای کیٹ‘ ایم کیٹ ورگے ٹیسٹ دے کارناں نوں وی نہیں بھُلیا جاندا اے کیوں کہ ایہناں نال صرف تے صرف بالاں دے نمبراں دی دوڑ وچ وادھا ہوندا گیا جہدے سٹے وچ اُستاد دا کردارزیرو ہو گیا تے ”کی بک“ (خلاصہ)نے”ٹیکسٹ بُک“ نوں پرانہ دے ماریا۔ ایہ وی پالیسی جاری ہو گئی کہ معروضی طرز دے سوالاں نوں ودھ توں ودھ سلیبس وچ شامل کیتا جاون لگ پیا۔ اک سال بعد فیر ایس نوں گھٹا دِتا گیا چوکھے چناؤ والے سوالاں دے جواب دیون لئی ببل شییٹ وکھری بن گئی تے معروضی طرز دے سوالاں دے جواب واسطے حد مقرر ہو گئی ایہ طریق کار ساینس‘ کامرس دے نال نال‘ آرٹس دے مضموناں واسطے وی ورتیا جاون لگا۔ زبان تے ادب دے پرچیاں واسطے وی انج ای ہوون لگا تے پڑھیار نے زبان و ادب نوں وی صرف انج ای ویکھناشروع کر دِتا اے ایس توں ایہ ہویا کہ پڑھیار نوں افسانے‘ ناول‘ نظم‘ غزل‘ وغیرہ بارے کجھ وی جانکاری نہ لبھی اوہ نمبر حاصل کرن والی مشین بن گیا۔ زبان و ادب واسطے جو تخلیقی صلاحیت پڑھیار وچ ہونی چاہیدی سی تے جس واسطے اک استاد اپنابھرپور کردار ادا کردا سی اوہ مُک گیا۔ نظم‘ غزل دے شعراں وچوں چناؤ والے سوال بننا شروع ہوئے تاں ادب دی تاثیر کویں کسے پڑھیار دے دِل تے دماغ اُتے اثر کرن لگی۔

ادبی لحاظ نال پڑھیاراں دے اندر دی تخلیقی صلاحیت اُکا ای مُک گئی تے فیر ایہدے وچ اوہ دلچسپی کویں لیندے‘ پڑھیار نے کتاب توں دُوری دا سبق لے لیا اوہ کتاب توں دُور ہویا تے علم دے نیڑے کویں ڈُھک سکدا سی۔ ساڈے دیس وچ پڑھن دی جہڑی گھاٹ اے اوہ ایس دی وجھا توں ای پیدا ہوئی اے اج تسیں کسے وی کلاس دے پڑھیار کولوں جے پچھ لوؤ کہ اوس نے اپنی تعلیمی زندگی وچ کِنیاں کتاباں سلیبس توں وکھ پڑھیاں ہن تے اوس دے جواب دے ساہمنے ای تُسیں اندازا لا سکدے اوہ کہ حالات کویں پیدا کیتے جا رہے نیں یاں ہو رہے نیں تے ایہدے واسطے اواز چُکن والا کوئی وی نہیں اے کیوں جے اسیں ایس نوں کدے مسئلا سمجھیا ای نہیں۔ ساڈی حیاتی نوں اپنی تیزی تے چلاکی نال معاشی سرگرمیاں تے مجبوریاں دے ناواں تے وگڑیا جا رہیا اے کہ تعلیم توں دُوری ہوندی جا رہی اے۔ اسیں سارے زوال زدا معاشرے وچ رہ رہے آں ہور کھیتراں دے نال نال ایہ زوال تعلیم دے کھیتر وچ سبھ توں ودھ نظر آ رہیا اے پر ایس نوں ویکھن پرکھن والا کوئی نہیں اے۔ شایدساڈے واسطے ایہ کوئی مسئلا بہت وڈا مسئلا ای نہیں رہیا اے۔ ایس لئی تاں میڈیا نے پنجاہ کُو چینل کھانے پکانے دے تاں بنا دتے نیں پرتعلیمی لحاظ نال تبدیلی لیاون واسطے ساڈے کول اک وی ذریعا ابلاغ کم نہیں کر رہیا اے لگدا انج اے کہ اندروں مِتھ لیا گیا اے کہ جویں دے ہاں اسیں ٹھیک آں تے ساڈے توں بہتر کوئی وی نہیں اے تے جے انج ہے ایہ تے ایس زوال دے کارن وی اسیں ای آں۔

72ورھے بیت چکے نیں‘ ساڈی ازادی توں بعد دی تعلیمی حالت زوال دا ای شکار رہی اے ایہ تعلیمی زوال 72 ورھے پہلاں وی ایہو ای سی تے اج وی حالات اوس توں وکھرے نہیں ہن۔ پنجا ب ا وہ واحد علاقا سی جہدے وچ انگریز دے آون توں پہلاں تعلیمی لحاظ نال آئیڈیل صورتحال سی‘ خیرماضی وچ جھانکن دی بجائے اسیں اج دی گل کردے آں‘ اج تعلیم دے ناں اُتے جہڑے ادارے کم کر رہے نیں اوہ اپنے نال انصاف ای نہیں کر سکدے ہن۔ سرکاری اداریاں وچ بھورا جِنی فیس دے کے غریب دا پڑھیار وی انج بیٹھیا ہوندا اے جویں شہر دے سبھ توں وڈے سیٹھ دا پُتر ہووے دوجے پاسے ڈیڑھ لکھ دی فیس دے کے صنعتکار دا دِھی پُتر انج بیٹھا ہوندا اے جویں کوئی نمانا ہووے…… اک پاسے دا اُستاد اپنے تعلیمی کیرئر وچ اعلا مقام رکھدا اے جد کہ دُوجے پاسے جِِنوں کُجھ نہیں کدھرے ملیاتاں اوہ اُستاد بن گیا اے تے اوہ اوس تعلیمی ادارے وچ آ کے کھپ گیا جہڑا تعلیمی اداراگھٹ تے فیکٹری یاں کارخانا بہتا اے تے جتھے نویاں نویاں فرنچائز تعلیمی ادارے کھولن دے جتن آئے دیہاڑے ہوندے جا رہے نیں۔

ایہ تعلیمی ادارے اوہ نیں جہڑے پڑھیاراں دی اجہی کریم نوں اپنے ول کھِچ لیندے نیں جہناں نوں اوہ ادارے واسطے کیش کرواندے نیں ایہو جہے پڑھیاراں نوں اوہ اپنے کول لیاون واسطے ڈیڑھ لکھ تیکر دی فیس معاف کردیندے نیں ایہ اوہ سو پڑھیاراں وچوں اک پڑھیار ہوندا اے جس نے بورڈ یاں یونیورسٹی وچ تگڑے نمبر لئے ہوندے نیں تے فیرایہناں نمبراں دی اوہ وڈے پیمانے تے ’تشہیری مہم‘ چلاندے نیں ایہدے واسطے سکولاں کالجاں ساہمنے پمفلٹ ونڈن توں لے کے ملک دے وڈے وڈے روزانا اخباراں دا وی ورتارا کیتاجاندا اے ایس طرحاں اپنی اپنی فرنچائز نوں کروڑاں دے فایدے دِتے جاندے نیں۔ پچھلے دیہاڑے تاں ایہ خبروی ساہمنے آئی کہ لاہور دے اک پرائیویٹ ادارے نے تن مہینیاں وچ صرف ای کیٹ E-CAT تےM-CATدے ٹیسٹاں دی تیاری کروان توں حاصل ہون والی رقم 38 ارب رُپئے بنن دی اے۔ ایتھوں ایہ تاں اندازا لایا جا سکدا اے کہ شہرت دے بہت کردار ہوندے نیں تے فیر ایہ وی خبر شایع ہوئی کہ اوسے ای ادارے دے صرف تن بال ای ایہناں ٹیسٹاں وچ کامیاب ہوئے اٹھتی ارب چوں اوہناں نے 20 ہزار حلال کر دِتے ہن۔ ایس طرحاں ہوندے نال نال ایہ وی کیتا جاندا اے کہ پوزیشن ہولڈراں نوں گڈیاں‘ نقدی تے ہور طرحاں خدمتاں کرکے اوہناں نوں اپنے ادارے دے کھاتے وچ پایا جا رہیا اے صرف پیسا کماناہوندا اے نہ کہ تربیت تے کردار نوں سنوارنااوہناں دی ترجیح ہوندی اے۔ تعلیمی اداریاں دا کم تعلیمی نشوونما دے نال نال کردار دی تربیت علمی تے عملی لحاظ نال کیتی جاونا وی ات ضروری بن جاندا اے ایس طرحاں دے کارناں دی وجھاتوں سرکاری تعلیمی ادارے کھولے گئے جہڑے ویکھدیاں ای ویکھدیاں پڑھیاراں واسطے اپنے اکردارمثبت طور تے ادا کرن دی تھاں ہور کماں واسطے ورتے جاون لگے۔

سرکاری تعلیمی اداریاں دی تعلیمی حالت کویں سدھر دی جویں ای تعلیمی اداریاں نوں سرکاری کیتا گیا تا ں ایس نوں کجھ سیاسی تنظیماں نے جیوں ہائی جیک کرلیا تے فیر ایہناں وچ تعلمی داکردار اوہو ای ہو گیا جوساڈے دیس وچ سیاست دا ہوندا اے۔ اُستاداں نے وی ایس وچ اپنا کردارنبھایا تے استادا ں نوں تعلیم دے نال نال ہور ڈیوٹیاں وچ پھسا کے اوہناں نوں استادی دے نال تعلیم دیون توں دُور کر دِتا گیا۔ ہفتے وچ اک دیہاڑی جے استاد نوں پولیو‘ ڈینگی‘ الیکشن‘ مردم شماری یاں ایسے طرحاں دی ہور لٹرم پٹرم وچ الجھا دیو تاں جے اوہ اپنے آپ نال وی مخلص نہ رہوے ایس طرحاں کرن نال اک تاں استاد نوں اوس مقام تے لے آندا گیا جہڑا معاشرے وچ اک عام آدمی دے رتبے توں وی گھٹ ہو گیا۔ ”وڈا آدمی“ استاد نوں اپنا ذاتی ملازم جانن لگا‘ اُستاد کتاب تے تعلیم توں دور کرن واسطے حالات ای اجہے پیدا کر دِتے گئے کہ اک واری اُستاد بھرتی ہو کے اوہ اک بھرتی ای بن کے رہ گیا۔ ایہدے وچ اک ایہ وی سوچ اے کہ پڑھیار نوں کتاب توں تے تعلیم توں دُور کرن وچ اُستاد دا وی بہت وڈا ہتھ اے تے ایہدے اندر اوہناں استاداں نے اپنابھرواں کردارادا کیتا جو پڑھیاراں نوں پڑھاون دی تھاں اپنے اَرام تے اپنیاں ”چھٹیاں“ نوں بہتا انجوائے کرن لگ پئے۔ ویکھدے ویکھدے ایہو جہے تعلیمی ادارے بنا دِتے گئے جتھے صرف اَسّی توں نوے دن پڑھیایا جاندا اے تے باقی اَرام پرستی منائی جاون لگی تے پڑھیار دھڑا دھڑ فیل ہوئے تاں پڑھائی توں دُو رہو گئے۔