نمولیاں ۔۔۔٭رویل کہانی٭

پرائمری سکول کولوں لنگھدیاں دل وچ ہول جہیا پین لگ جاندا اے۔ ہر وار سوچدا ہاں کہ سکول اندر جھاتی نہیں مارنی پر پھیر پتا ای نہیں لگدا نگاہاں کدوں سکول دا وڈا گیٹ اندر چلیاں جاندیاں نیں۔ کنا بدل گیا اے سکول ؟ ادوں صرف دو کمرے اتے دو ورانڈے ہوندے سن پر ہن تاں ان گنت کمرے بن چکے نیں۔ ہن تاں ساریاں جماعتاں کمریاں وچ بیٹھدیاں نیں۔ ویڑھے وچ لگی چھاندر تے باپو ورگی چارچفیرے پھیلی نِم پٹ دتی گئی اے، جس دیاں نمولیاں گھوٹا ماسٹر سانوں دھکے نال کھواؤندا ہوندا سی۔
"نمّ بڑا گن کاری درخت ہے۔ ایہ دیاں نمولیاں کھان نال چھتی بیماریاں ٹٹدیاں نے۔ ملیریا تاں مجال کیہ نیڑے آجے! پھوڑا پھنسی نکلن دا تاں سوال ہی پیدا نہیں ہوندا۔ بیمار ہو کے دوائیاں لین نالوں چنگا ایہ نمولیاں کھاؤ۔" اوہ کہندا ہوندا سی۔
گھوٹا ماسٹر ڈنڈا لے کے جواکاں دے سر 'تے کھڑ جاندا۔ ہر اک نوں پنج پنج نمولیاں کھانیاں پیندیاں۔ اوسدا ڈنڈا، جس نوں اوہ 'گھوٹا' کہیا کردا سی، سارے سکول وچ مشہور ہوندا سی۔ اس دے اس گھوٹے دی مشہوری کارن ہی سکولیاں نے اسدا ناں 'گھوٹا ماسٹر' پایا ہویا سی۔ کٹن دا تاں اوہ کوئی بہاناای لبھدا رہندا۔ جس دن اوہ سکول نہ آیا ہوندا، ایوں لگدا جویں قیدخانے دے بوہے کھلھ گئے ہون۔ اوس دے سکول وڑدیاں ہی جویں کوئی دیؤروح سکول وچ پرویش کر جاندی۔ سارا سکول سسری وانگ سوں جاندا۔ اسیں اکھاں ہی اکھاں 'چ اک دوجے نال اپنی پیڑ سانجھی کردے۔ ڈھوئی اتے ہتھاں 'تے پین والے ڈنڈیاں دی پِیڑ محسوس ہون لگ جاندی۔ جماعت وچ آؤندیاں ہی اوہ گھر حلّ کرن لئی دتا کم ویکھنا شروع کر دیندا۔ جس نے کم نہ کیتا ہوندا اس دی شامت آ جاندی۔ کوئی جھوٹھا-سچا بہانا اوس اگے نہ چلدا۔ اوہ بے کرکاں وانگ بینت ورہاؤندا اتے پلسیا رُعب 'چ گالھاں وی کڈھدا۔
"ماں دیا----جاا کے ماں آودی دی کچھّ 'چ وڑیا رہیں، سکول دا کم تیرے پیو نے کرنا سی ؟" گھوٹے ماسٹر دا گھوٹا اونا چر چلدا جنا چر اوہ آپ ہف نہیں سی جاندا۔ ماسٹر نہیں، جویں کوئی قسائی ہووے۔ جدوں وی سکول اگوں لنگھدا ہاں 'گھوٹا ماسٹر' یاد آؤندا ہے۔ سریر وچ اس دی کٹّ کارن پئیاں چسکاں پھیر شروع ہو جاندیاں نیں۔
گھوٹا ماسٹر گرمیاں دیاں چھٹیاں وچ ڈھیر سارا کم گھروں کرن لئی دیندا۔ انا کم کہ ساریاں چھٹیاں وچ مسیں پورا ہو سکے۔ گرمیاں دیاں چھٹیاں وچ دڑنگے لاؤن اتے کھیڈن-ملن دے چاہواناں توں ایہ ہ کم پورا نہ ہوندا۔ جدوں چھٹیاں ختم ہون 'تے سکول لگدا، پہلے دن ہی 'گھوٹا ماسٹر' دا گھوٹا پھر جاندا۔ اینی کٹّ کھا کے وی پتا نہیں میرے جماعتی اداس کیوں نہیں سی ہوندے۔ شاید اوہ مہینابھر موج-مستی کر لین دی چار ڈنڈے کوئی زیادا قیمت نہیں سی سمجھدے پر میرے تاں جویں سریر 'تے ہی نہیں دماغ 'تے وی ایہ گھوٹا پھر جاندا۔ جی کردا سکولوں بھج جاواں۔ کم نہ کر کے لیا سکن وچ میرا کیہ قصور ؟ چھٹیاں دوران گھردیاں نے اک دن وی تاں ویلھانہیں سی رہن دتا ۔ پہلی چھٹی والے دن توں ہی باپو جھونا لاؤن لا لیندا سی تے پھر ساریاں چھٹیاں جھونا لاؤندیاں ہی لنگھ جاندیاں۔ ساری دہاڑی کوڈی ڈھوئی جھونا لاؤندیاں، آتھن نوں لکّ سدھا نہ ہوندا۔ دُپہر نوں کھیت وچلا پانی تپ جاندا تاں جویں ہڈّ سڑن لگدے۔ اپروں سورج اگّ ورھاؤندا۔ کدے کدے جی کردا بھٹھّ وانگوں تپدے سریر نوں ٹھارن لئی پانی وچ سور وانگ پلسیٹے ماراں۔ ساری دیہاڑی سر چکّ کے ویکھنا نہیں سی ملدا۔ کدے کدے باپو توں اکھ بچا کے پنڈ ولّ ویکھدا تاں دل وچ لوہریاں اٹھدیاں۔ پنڈ دیاں گلیاں کچھدے تے چھٹیاں دا سواد ماندے ہانی منڈیاں دا خیال آؤندا تاں دل کاہلا پین لگدا۔ جھونا لاؤندے ہتھ تھائے ستھل ہو جاندے۔ تیلھا مسیں گڈویا جاندا۔ پنیری دی گٹی وگاہ مارن نوں جی کردا۔ باپو پتا نہیں کویں تاڑ رکھدا۔ ہولی کم کردیاں ویکھ اس دے مونہوں گلی-سڑی گالھ نکلدی۔
"ماں دیا-----مار لے ہتھ۔ پھے سارا سال ویلھیاں ای کھانیاں۔ پچھ کے تیلھا گڈونے۔ لا لے چار تیلھے چھیتی-چھیتی۔" میرا جی کردا ہتھلی گٹی سٹّ کے بھجّ جاواں پر باپو دی کٹّ چیتے آؤن 'تے منھ اسے طرحاں دا ہو جاندا جویں گھوٹے ماسٹر ولوں زبردستی نمولیاں کھاؤن 'تے ہو جاندا سی۔ جدوں کدے باپو نوں سکول دا کم کرن والا پیا ہون بارے اتے کم نہ کرن 'تے پین والی کٹّ بارے دسدا، اوہ بھڑک پیندا۔ اس دیاں اکھاں گھوٹے ماسٹر وانگ لال سرخ ہو جاندیاں۔
"گندیئے 'لادے-----پڑھ کے تیںء کہڑا قانون گو لگّ جانے۔ آہی کھوری کھوتنی اے آکھیر نوں۔ نہ جائیں سکول جے بہتا ڈر لگدا۔ اگے کہڑا پڑھ پڑھ قلعے ڈھاہی جانے ؟" پھیر ساریاں چھٹیاں دوران بولن دا حوصلہ ہی نہیں سی پیندا۔ من مار کے کم لگا رہندا۔ دل وچ ڈاڈھا غصا آؤندا پر کیہ کردا ؟ جدوں وی غصہ آؤندا، پنیری دے دس دس بوٹے اکو تھاں لائی جاندا۔ جڑھاں کولوں کر کے جھونے دے بوٹے پھڑدا تے کچیچی لے لے کے لاؤندا۔ انج کرن نال من نوں تسلی جہی ہو جاندی۔ غصا پتا نہیں کدھر نوں کھنبھ لا کے اڈ-پڈّ جاندا۔
ماں میرے معصوم منھ 'تے آئی اداسی ویکھ کے ہاؤنکا کھچّ لیندی، "بسّ پتّ آہی چار دن آ کم دے۔ آپاں غریباں دا تاں آہی سیزن ہوندا کمائی دا جے مار لین جھٹّ سارے جی رل کے۔ میرا ساؤُ پتّ بن کے لوادے آہ دن۔ نالے تیرے پیسیاں دا تاں تینوں ای سوٹ بنا دینا۔ ہور اسیں کیہ کرنے پیسے ؟" ماں میرا دل رجھاؤن لئی کہندی۔ میرا جی کردا کردا ماں دے گل لگّ اچی اچی روواں۔
میرے توں وڈیاں تن بھیناں وی ساری دہاڑی نال ہی کم کراؤندیاں۔ میں سوچدا- ایہ ہ وی تاں میرے آنگوں تھکّ جاندیاں ہونگیا ؟ پر بھیناں نے کدے میرے وانگ تھکے ہون بارے عذر نہیں سی کیہ تا۔ اوہ تاں سر سٹّ کے کم نوں لگیاں رہندیاں سن، انج اوہناں دے چہرے بجھے رہندے۔ میں اوہناں نوں کدے آنڈھ-گوانڈھ دیاں کڑیاں نال کھیڈدیاں نہیں سی دیکھیا۔ جدوں وی دیکھیا، کسے نہ کسے کم وچ جٹیاں ہی دیکھیا سی۔ آنڈھ-گوانڈھ دیاں کڑیاں نوں کھیڈدیاں دیکھدا تاں میرے اندروں لوہری جہی اٹھدی، "بھیناں کیوں نہیں کھیڈدیاں ؟" میرا جی وی کردا پچھن نوں، پر حوصلا نہ پیندا۔
"چھٹیاں-چھٹیاں کراؤنا تیںء چار دن کم، پھیر سارا سال ہریاں ای چرنیاں۔ ویلھیاں ایں کھانیاں مفت دیاں۔ کوئی مرن نہیں لگا توں آہ پندراں دناں 'چ ؟ ہور نہیں تاں آودے فیساںفوساں جوگے ای کمالین گا۔ اک تاں آہ میرے سالے-----دنو دن ودھائی ترے جاندے۔" باپو کئی وار میرا دھیان آسے-پاسے کرن لئی جاں ایویں پھوکا رعب جھاڑن لئی ہی کہہ دندا۔ مینوں اس دی 'سارا سال ویلھا رہِ کے ہریاں چرن' والی گلّ 'تے ہاساوی آؤندا تے رونا وی۔ چھٹی ہون 'تے اجے مسیں گھر وڑدا ساں جدوں رنبا تے پلی میرے ہتھاں وچ آ جاندے۔ کھیتاں دیاں وٹاں اتے رکڑاں وچ اگیا گھاہ کھوتدیاں ساری دیہاڑی لنگھ جاندی، پھیر کِتے جا کے پنڈ بندی۔ پھر آتھنے ہوئے گھر وڑدا ساں۔
باپو ہر ورھے سال-ڈیڈھ سال دی کوئی جَھوٹی لیا کے کلے 'تے بنھدیاں ہی حکم اتے سجھاء بھرے رلویں ملویں سر وچ آکھدا، "لے پھڑ، توں ہی سانبھنی اے۔ سال ڈوڈھ سال 'چ کسے تھاں سر ہوجو۔ اگلے نوں ادھیارے دے بندے پیسے تار کے گھر رکھ لاں گے۔ جھوٹی روے دی اے ۔ سارا سال دُدھ وادھ پیاں گے۔" پر ایہ دُدھ وادھ پینا نصیب نہیں سی ہوندا۔ جھوٹی دے مجھّ بنن 'تے، ایہ جھوٹی کلے توں کھلھ کے کسے ہور دے کلے 'تے چلی جاندی۔
"جھوٹی گھرے رکھ لیندے، پر فٹ نہیں سی بیٹھنی۔ نقص سی وڈا ایہ نوں۔ لیوا پٹھا سی۔ موہرلا تھن وی تھوڑھا جہیا اؤہرا سی۔ اوں سی وی تھوڑی جہی کوڑ ای۔ ایہ ے جے ڈنگر دا گھرے رکھنا ٹھیک نہیں ہوندا۔" باپو دی مجھ گھرے نہ رکھن والی دلیل سن کے اس 'تے ترس وی آؤندا تے غصا وی۔ مجھّ دے کلے توں چلے جان 'تے دل کئی دن اداس رہندا۔ سال-ڈیڈھ سال توں اس آس 'تے پٹھے پاؤندا رہا ساں کہ اس دے سون 'تے پین نوں دُدھ مل جایا کریگا تے دودھ توں بنائی دہیں نال ادھی چھٹی سواد نال روٹی کھادی جایا کرے گی۔ باپو پھیر کوئی نکی جہی کٹی لیا کے کلے 'تے بنھ دندا۔ میں پھیر رنبا اتے داتی پلی چکّ کے کھیتاں دیاں وٹاں گاہن لگّ جاندا۔ کنک دے کھیتاں 'چوں سینجی اتے رکڑاں 'چ اگیا گھاہ تے مدھانا کھوت لیاؤندا۔ جھوٹی جدوں میرا لیاندا گھاہ مرچ مرچ کرکے کھاندی، دل خوشی نال نچّ اٹھدا۔ بالٹی لے کے دودھ چوندی ماں، دودھ نال بھری جھگو-جھگّ ہوئی بالٹی، دہیں اتے لسی دیاں گھر وچّ لگیاں لہراں-بہراں دے سپنے دماغ وچ گھمن لگدے۔
جدوں پنجویں جماعت وچوں پورے ضلعے وچوں پہلے نمبر 'تے آیا، اس دن گھوٹے ماسٹر نے منڈا بھیج کے باپو نوں اُچیچا سکول سدیا۔ باپو دے آؤن 'تے گھوٹے ماسٹر نے مینوں بکل وچ لے کے گھٹیا۔ باپو نوں پورے ستکار نال اپنے کول پئی کرسی 'تے بیٹھن لئی کہیا ۔ باپو ڈردا-ڈردا جہیا بیٹھا جویں کرسی کوئی ڈنگ مارن والا سپّ ہووے۔
"لیاقت کسے دی ماں دی نجی جائداد نہیں ہندی۔ کیہ ہویا ایہ غریب گھرے جمیا، دماغ 'نہیں غریب ایہ دا۔ کہندے کہاؤندے کھبیخاناں دے منڈیاں نوں پچھاڑیا ایہنے۔ سانوں سارے سکول نوں مان آ ایہ دے 'تے۔ اگے مہینے کو تک وظیفے دی پریکھیا ہون والی اے۔ میں آپ لے کے جاؤں پریکھیا داؤن۔ مینوں اپنے پتاں نالوں ودھ پیارا۔" گھوٹے ماسٹر دے مونہوں اجہے پیار بھرے شبد سن کے میریاں اکھاں وچ پانی آ گیا سی۔ میں اس سمے دیکھیا، گھوٹے ماسٹر دیاں اکھاں وی سلیاں ہو گئیاں سن۔ باپو تاں بلکل ہی گمّ گیا سی۔ مینوں گھوٹا ماسٹر بڑا چنگاچنگا لگا سی۔
"دیکھ جگیر سنگھ، منڈے نوں پڑھنو نہیں ہٹاؤنا۔ پڑھن دے جتھوں تکّ پڑھدا۔ افسر بناؤنا ایہ نوں، وڈا افسر۔ جس دن کسے عہدے 'تے پجّ گیا، تیری ساری غریبی ہونجھ سٹو۔ لڑے-لنڈے سردار تیرے اگے پچھے پھریا کرنگے۔" گھوٹے ماسٹر نے آکھیا سی۔ میں اس دن پہلی وار کسے دے مونہوں باپو دا ایہ ناں سنیا سی۔ کم-دھندے لئی سدن آؤن والے تاں اس نوں 'گیری' ای سددے سن۔
"ایہ تینوں تنگ نہیں کردا۔ وظیفے آسرے ای پڑھی جاؤ۔ اسیں وی بندی-سردی ہیلپ کریا کراں گے۔ اسیں سارا سٹاف ایہ نوں کچھ بنیا ویکھنا چاہنے۔"
"ہچھا جی !" باپو نے جواب وچ مسیں اینا ہی کہیا سی۔ مینوں پہلے نمبر 'تے آؤن دی انی خوشی محسوس ہو رہی سی کہ جی کردا سی کھنبھ لا کے اسمان ولّ نوں اڈّ جاواں۔ اس دن میں اندر وڑ کے گھوٹے ماسٹر دیاں گلاں چیتے کر-کر روندا رہیا ساں۔ کیوں روندا رہیاساں، ایہ مینوں سمجھ نہیں آئی۔ ماں دے پیر دھرتی 'تے نہیں سی لگے۔ اوہنے آنڈ-گوانڈھ پتاسے ونڈے سن۔ پتاسیاں لئی گھر پیسے کتھوں آ گئے ؟ میں ایہ وی سوچدا رہیاساں۔
"نی بھینے اپنا پال پاس ہویا۔ مشٹر کہندے اکھے پٹڑی پھیر دے سکولاں 'چوں پہلے لمبر 'تے آیا۔ ساڈیاں تاں ایہ دے 'تے ای آساں۔ خورے آودے پیو ہتھوں رنبا پلی تے میرے سر توں گوہے اعلیٰ بٹھل چھڈا دیوے ؟ مشٹر کہندے کسے وڈے 'ہدے 'تے لگو، ایہ دا ڈماک بہت تیز آ۔ بھائی غریبی عالی بیماری پھیر ای کھیہڑا شڈو ساڈا۔" ماں چنی دے لڑ نال اکھاں 'چوں وگ آئے اتھرو پونجھن لگّ جاندی۔
مینوں سمجھ نہیں سی آؤندی کہ ماں میرے پاس ہون دی خشی وچ رون کیوں لگی سی۔
پنجویں کر کے چھیویں جماعت وچ پنڈ دے دوسرے پاسے بنے ہائی سکول وچ جان لگا ساں۔ پنڈ آلے اس سکول نوں 'وڈا سکول' کہیا کردے سن۔ میرے نال پڑھدیاں پنڈ دیاں بہتیاں کڑیاں تے ویڑھے آلے منڈے سکولوں ہٹ کے گھر بیٹھ گئے سن۔ سبھ توں زیادہ دکھ گنے کے جیتے دے سکولوں ہٹا لین دا ہویا سی۔ جیتے نوں سکولوں ہٹا کے رتّ پینیاں دے وگّ مگر دتا سی۔ مینوں جدوں ہی جیتے دے سکولوں ہٹا لین بارے پتا چلیا، میں جیتے کے گھر چلا گیا ساں۔ میرے اتے جیتے دے نانکے نالو نال پنڈاں 'چ سن۔ میں جیتے دی ماں نوں ماسی کہیا کردا ساں۔
"ماسی جیتے نوں پڑھنوں کیوں اٹھا لیا ؟ لا دیو کھاں ایہ نوں وڈے سکولے میرے نال ای۔" میں ترلا کیتا سی۔
"پتّ کیہ کریئے؟ گھر کویں چلو؟ تایا تاں تیرا جنے کماؤندا، اونے دے ڈوڈے پی جاندا۔ گھرے تاں اک ڈنگ دی روٹی نہیں پکدی، ایہ دی پڑھائی دا خرچا کون تورو ؟ نالے پتّ آپاں غریباں نوں پڑھائیاں نال کیہ ؟ اپنی ایڈی چنگی قسمت کتھے ؟" ماسی نے کوئی ہنگارا نہیں سی بھریا۔ اس دے بول سن کے میرا دل ٹُٹّ گیا سی۔ میں بناں کجھ ہور بولے گھر آ گیا ساں۔
پرائمری سکول 'چ پڑھدیاں کئی وار من سکولوں بھجّ جان نوں کر آؤندا سی پر وڈے سکول پڑھدیاں پڑھائی توں کدے من نہیں سی اکیا۔ بسّ کسے دھن وچ لگا رہندا ساں۔ پڑھ کے کسے وڈے عہدے 'تے لگن دا سپنا اکھاں اگے تیردا رہندا۔ مینوں ہن اپنے میلے تے پرانے کپڑے ویکھ کے کدے ہینتا وی نہ آؤندی۔ ایہ گلاں جویں اثر کرنوں ہی ہٹ گئیاں سن۔ حساب والے نکے قد دے ماسٹر، جس نوں سارے ودیارتھی 'چمگدڑ' آکھدے ہوندے سن، ولوں ذات دا ناں لے-لے کے کیتیاں چڑاؤن والیاں گلاں ضرور دکھی کردیاں۔ مینوں تاں بھاویں اوہ کجھ نہیں سی کہندا (کجھ کہن دا موقع ہی کتھے دندا ساں، انج اس ولوں تاں کوئی ڈھلّ نہیں سی ہوندی) پر میرے اک دو ساتھیاں، جو پڑھائی وچ کجھ کمزور سن، نال اوہ بری طرحاں پیش آؤندا۔
"سرکار دے جوائی او تسیں----مفت کتاباں----فیساں معاف، وظیفے تاں مل جاندے۔ تسیں پڑھ کے کیہ کرنا ؟ کنجر دے کنجرو سیری رل جو----چار من دانے تاں آؤن گھرے۔ پڑھ کے کہڑا ڈی. سی. لگ جوں گے ؟" چمگدڑ ماسٹر دیاں اجہیاں گلاں سن کے من دکھی ہوندا پر اندرے-اندرے سارا کجھ پی جاندا۔ اسدیاں بلی ورگیاں لال اکھاں توں بھے آؤندا۔ اسدا پیریڈ تاں مساں لنگھدا سی، جویں وقت اک تھاں 'تے رک جاندا ہووے۔
گنجے ہندی ماسٹر توں کٹّ کھا کے بڑا سواد آؤندا۔ ایہ نہیں کہ ہندی وچوں کمزور ساں، بسّ کٹّ کھان لئی جان-بجھّ کے گھر دا کم نہ کردا۔ ایہ عادت دسویں وچ جا کے ہی پئی سی۔
"گندا آنڈا! سور! چنگا بھلا ہوندا سی، پتہ نہیں کیہ بیماری پیگی ایہ نوں۔ انا گدھیا نال رلکے جواں ماتا دا مال بندا جا رہے۔" ہندی والا ماسٹر مولا بخش نال سیوا کردا، سلوک وی پڑھی جاندا۔ کٹّ کھاندیاں میری نگاہ چوری-چوری کڑیاں والے پاسے چلی جاندی۔ میں ویکھدا جندر دا برا حالَ ہویا ہوندا۔ مینوں جاپدا جیکر اسدا وسّ چلے تاں اوہ کٹّ رہے گنجے ماسٹر دے ہتھوں ڈنڈا آ پھڑے۔ جنا چر مینوں کٹّ دا پرشاد ملدا رہندا، اوہ اکھاں بند کری رکھدی۔ ہندی ماسٹر دا پیریڈ لنگھن بعد، جدوں وی موقع ملدا اوہ مینوں اکلا ویکھ میرے کول آ جاندی۔
"پال توں کم کیوں نہیں کرکے لیاؤندا؟ توں کٹّ کیوں کھانے ؟ تیرے پیڑ نہیں ہوندی؟" اوہ میرے ہتھ پھڑ کے ہتھاں اپر پئیاں لاساں اتے نیل ویکھدی اتے ہؤنکا کھچّ ہبکیں-ہبکیں رون لگّ جاندی۔ مینوں اس دا انج رونا چنگا چنگا لگدا۔ میرا جی کردا، اس دیاں پلکاں توں باہر وگ آئے ہنجوآں نوں اپنیاں انگلاں دے پوٹیاں نال صاف کر دیواں پر انج نہ کر سکدا۔ میں سر سٹّ کے اس کول کھڑا رہوندا۔ اس دیاں اکھاں دا ساہمنا کرن دی ہمت نہیں سی ہوندی۔
"میں تیرا کم کرکے لیا دیا کروں۔" تے اوہ سچ مچ ہر روز ہندی ماسٹر ولوں دتا میرا گھر دا کم کر کے لیاؤن لگی۔ اوہ چھٹی ویلے کاپی گھر لے جاندی تے اگلے دن سبھ توں پہلاں ہی جماعت وچ آ بہندی۔ آؤندیاں سار کاپی مینوں پھڑا دیندی۔ میرے ہندی والے گنجے ماسٹر توں کٹّ پینی بند ہو گئی۔ مینوں پتہ نہیں کیوں ایہ برابرا لگن لگا۔ میرا جی کردا کہ جندر پہلاں وانگ میرے ہتھ پھڑے، ہتھاں 'تے پئے نیل چمے تے ہبکیں-ہبکیں رووے۔ میں ڈرائنگ دا کم کرنا بند کر دتا اس دی کٹّ پرائمری آلے گھوٹے ماسٹر ورگی سی۔ اوہ تاں کٹّ کٹّ بےحال ہی کر دیندا، پر اس دی کٹّ چنگی-چنگی لگدی۔ جندر پہلاں وانگ پھیر ہتھ پھڑ چمن لگی سی۔ پھیر اوہ میرا ڈرائنگ دا کم کر کے وی لیاؤن لگی۔ اس دے دل وچ پتہ نہیں کیہ آئی، اوہ دن 'چ اک ادھ وار میرا ہتھ پھڑ کے ضرور چمدی۔
اتہاس والا ماسٹر جس نوں دوجے ماسٹر 'کامریڈ سٹالن' کہہ کے بلایا کردے سن، توڑتوڑ کے سماج واد ساڈے دماغاں وچ واڑدا رہندا۔ اس ولوں ورتے اوکھےاوکھے شبداں دی مینوں کوئی سمجھ نہیں سی پیندی۔ برزوآ، پیٹی برزوآ، پرولیتاری، بستی وادی، نوَ-بستی وادی ورگے شبد سر دے اپر-اُپر دی لنگھ جاندے۔ کلاس دے سارے منڈے پٹھّ پچھے اس نوں 'برزوآ' کہندے سن۔ اس دی اوکھی بھاری فلاسفی ساڈے کسے دی سمجھ نہیں سی پیندی پر پھیر وی اوہ امیرغریب، کانی ونڈ تے جاتاں-دھرماں دے ورودھ دیاں گلاں کردا مینوں چنگاچنگا لگدا۔ مینوں لگدا جویں ماسٹر دے اندر ایہ ناں سبھ دے خلاف کوئی لاواں بل رہیا ہووے۔ اس دیاں گلاں سندیاں، دہاڑی جوتے دا اوکھا کم کردا باپو، کپاہ چگدیاں بھیناں، جھونا لاؤندا اپنا-اپنا تے گوہاکوڑا ڈھوندی ماں میریاں اکھاں اگے آ کھڑدے۔ کامریڈ ماسٹر گلّ بھاویں محمود غزنوی دے حملے توں شروع کردا یاں بھارتی ستنترتا اندولن توں، ختم آ کے روس اتے چین دے انقلاب 'تے ہی کردا۔ ماسٹر دیاں گلاں سن کے کئی وار تاں خون کھولن لگ جاندا۔ جی کردا بھگت سنگھ وانگ میرے کول پستول ہووے پر اس نال ماراں کس نوں؟ ایہ سوچن 'تے میرے کجھ وی سمجھ نہ آؤندا۔ میں پنڈ دے بہت سارے بندیاں بارے سوچدا کس کس نوں مارنا چاہیدا ہے۔ اک-اک کرکے کئی چہرے اکھاں ساہمنے آؤندے، پر دماغ کوئی فیصلا نہ کر سکدا۔
جس دن دسویں دا ریزلٹ آیا، ماں نے چمّ چمّ میرا منھ لال کر دتا۔ گلی گوانڈھ تے پنڈ 'چوں ملیاں ودھائیاں نال ماں دی جھولی بھر گئی سی۔ میں سوچدا ہوندا ساں کہ ڈگری کردیاں سار کسے دفتر دی خالی پئی کرسی 'تے بٹھا دتا جاواں گا پر کالج چوں ڈگری لے کے نکلیا تاں میرے تے ماں دے سپنے اک اک کرکے تڑکن لگے۔ کسے سرکاری دفتر جاندا تاں خالی پئیاں کرسیاں ولّ ویکھ ویکھ کے حیران ہوندا کہ ایہ ناں 'چوں اک وی میرے لئی کیوں نہیں ؟ اپنے لئی کسے عہدے دی بھال 'چ پنجویں ستویں دن کسے ٹیسٹ، انٹرویو 'تے چڑھیا رہندا۔ میرے ٹیسٹ، انٹرویو 'تے جان لگیاں ماں سکھنا سکھدی۔ مستری نال دیہاڑی لا کے کمائے چار پیسے ٹیسٹ انٹرویو دے ڈھڈّ 'چ جا وڑدے تاں بجری والی کڑاہی چکن نال سر 'تے پڑے روبڑے چسکن لگدے۔ گھر 'چ کڑ-کڑ رہن لگی۔ باپو ہر ویلے بنا گلوں اوا-طوا بولدا رہندا۔
"چڑھی رہندی سی گھوڑے 'تے اکھے پتّ نوں پڑھا کے وڈا اپسر لواؤنے۔ لوا لے قانون گو۔ کوئی چپڑاسی رکھن نوں تیار نہیں۔ ایویں گھروں نکل جاندا کم توں ٹلن مارا۔ پیسے پٹّ کے مڑ آؤندا تورا پھیرا کرکے۔" باپو دے بول ہتھوڑے وانگوں سر 'چ وجدے۔
"خورے ربّ۔۔۔۔ ساڈا ای وَیری کاہنوں ہویا پیا ؟ میرا پتّ تاں پڑھ-پڑھ کے کملا ہو گیا۔ ساری-ساری دیہاڑی کتاباں نال متھا ماردا رہندے۔ ساڈی اودی قسمت ای ماڑی آ۔ ساڈے کرماں 'چ ای سکھ نہیں لکھیا۔" ماں ڈُسکن لگدی۔
میں ماں یاں باپو نوں کدے نہی سی دسیا کہ جس وی نوکری لئی انٹرویو ٹیسٹ دین جائیدا ہے، اتھے تاں پہلاں ہی وڈے افسراں، وزیراں دا کوئی پتّ-بھتیجا جاں کوئی پیسے والا رکھ لیا ہوندا ہے۔ سوچدا ماں تے باپو دکھی ہونگے۔ باپو تاں شاید دکھی ہویا ایہ ی کہہ دیوے، "ہن ساڈے ہڈّ باقی رہندے آ، اوہ وکدے تاں ویچ دے۔"
"میرے سالے آہ وڈے ڈھڈاں آلے کدوں اگے آؤن دیندے کسے غریب نوں۔ لوک کڑی دے------ تھدیاں دیاں تھدیاں نوٹاں دیاں چکی پھردے اپسراں مگر۔ سانوں غریب نوں نوکری کتھے؟ ایویں گالتے اینے ورھے کسے مستری نال لایا ہوندا، ہن نوں سرے دا مستری بنیا ہوندا۔ پر چلن کتھے دتی میری----تیویں نے۔ اکھے اپسر بناؤنے۔ بنالے---۔" مینوں باپو 'تے ترس وی آؤندا تے ایوں وی جاپدا جویں اوہ بہت وڈا سچ بول رہا ہووے۔ باپو نوں ایہ سارا کجھ کتھوں پتہ لگّ گیا؟ میری سمجھ وچ نہ آؤندا۔
روزگار دفتراں دے دھکے کھاندیا-کھاندیاں آخر تھکّ ہار کے شہر ٹرکاں والی ورکشاپ 'تے جا لگا۔ وچ-وچالے اجے وی کتِےنہ-کتے 'عہدا' بھالن تُر جائیدا۔ ورکشاپ 'تے ساری دہاڑی پنسیری بھار دا گھن چلاؤنا پیندا۔ ہتھاں 'تے اٹن بن گئے۔ ہتھاں دے نیل ویکھدآں ملوملی جندر چیتے آ جاندی۔
"پال!" اواز سن کے میں آسے-پاسے ویکھیا۔ جندر نوں اپنی ماں نال اڈے وچ ویکھ حیران رہِ گیا ساں۔ اسنوں کئی ورھے ہو گئے سن کنیڈا گیاں۔ میں ویکھ ویکھ حیران ہو رہا ساں، جندر اجے وی کنی سادھی جہی سی۔
"پال کیہ کر رہیں اج کل؟ اس دی اواز 'چ اجے وی پہلاں وانگ اپناپن سی۔
"ورکشاپ 'چ ہتھوڑے نال ٹھکّ ٹھکّ۔" میں نیویں جہی پا لئی۔ میرے چہرے اپرلے ہینتا بھاوَ جندر نے پڑھ لئے ہون گے۔ میرا دل کیتا، اوہ میرے ہتھاں نوں پھڑے تے ہتھاں 'تے پکے طور 'تے پے چکے نیلاں نوں چمّ لئے۔ میرا جی کیتا اوہ پچھے، "ایہ نیل کیوں پئے نیں؟" تے میں دساں کہ ایہ نیل میں اپنی مرضی نال نہیں پوائے۔ ہن تاں نیل پاؤن دے ذمے وار لوکاں نوں نیلا کر دین بارے سوچدا رہندا ہاں۔
"پال مینوں تیری ایجوکیشن دا پتا اے۔ میں اکثر تیرے بارے پچھدی رہندی ہاں۔ خیر ایہ دے 'چ نموشی والی کہڑی گلّ اے ؟ باہرلے دیشاں 'چ کسے وی کم نوں نفرت نہیں کیتی جاندی بھاویں کلیننگ دا کم ای کیوں نہ ہووے۔ ایہناں لوکاں دی تاں سوچ ہے کہ جو کم سانوں روٹی دیندا ہے اوہ ماڑا کویں ہویا ؟" جندر دے بولاں وچّ قہراں دی ڈونگھیائی سی۔ اس دیاں گلاں سنکے مینوں کامریڈ ماسٹر دیاں گلاں چیتے آئیاں سن۔
"پر----؟" میں جندر نوں کہنا چاہندا وی کجھ کہہ نہ سکیا۔
"پال! ایہ ی دستور آ انڈیا دا۔ جو یوگ ہوندا ہے اس نوں ایتھے موقعے نہیں ملدے تے جسنوں موقعے ملدے نیں اوہ یوگ نہیں ہوندا۔" مینوں یقین نہیں سی آ رہا کہ ایہ اوہو جندر ہے جو بڑی معصوم تے بھولی جہی ہوندی سی۔ ایہ اینیاں سیانیاں تے فلاسفی والیاں گلاں کویں کرن لگّ پئی سی۔
"پال میرے ہتھاں ولّ ویکھ !" جندر نے دوویں ہتھ میرے اگے پھیلا دتے۔ اسدے ہتھاں ولّ ویکھ مینوں جویں کرنٹ لگا سی۔ لگا جویں میرے ہتھ جندر دے ہتھاں 'چ وٹ گئے ہون۔ میں اوسدے ہتھاں ولّ ہی ویکھدا رہیا تے کنا چر کجھ بول نہ سکیا۔
"میرے اپنے ہتھ نے! اوہی ہتھ جہناں کدی ڈکا بھنّ کے دوہرا نہیں سی کیتا۔ ہاں پال ایہ میرے ہتھ نیں۔ اوتھے باہر پریوار دے سارے جی نوں کم کرنا پیندا۔ کوئی ویلھا نہیں رہندا۔ دو-دو شفٹاں لگائے بغیر گزارا ہی نہیں ہوندا۔ دیکھ فیکٹری دے اوکھے کم نے میرے ہتھاں 'تے گنڈھاں پا دتیاں نیں۔"
میرے اندروں چیس اُٹھی۔ میرا جی کیتا جندر دے ہتھ پھڑ کے چمّ لواں۔
جندر دے چلے جان بعد کنا چر میں اپنے ہتھاں ول ویکھدا رہیا۔ پرائمری سکول، گھوٹا ماسٹر، نمّ دیاں نمولیاں، کنک دی وڈھائی، جھونے دا کھیت، مرچ مرچ گھاہ کھاندی مجھ، ماں دیاں اکھاں دے ہنجو، باپ دیاں تیوڑیاں، بھیناں دے چہرے 'تے اُکری اُداسی، حساب آلے ٹھگنے ماسٹر دیاں دل ساڑن والیاں گلاں، کامریڈ ماسٹر دی اوکھی بھاری فلاسفی تے گنجے ماسٹر دی کُٹ سارا کجھ فلم دی رِیل وانگ اک اک کرکے اکھاں اگوں لنگھ گیا۔
اج پھیر جدوں سکول اگوں لنگھیا ہاں تاں ماں بڑی چیتے آئی اے۔ اوہ اکثر کہیا کردی، "پتّ غریبی سبھ توں وڈی بیماری اے۔"
"جنا چر کسے نوں غریبی دی بیماری چنبڑی ہووے اس نوں اپنی ودوتا دا صحیح ملّ نہیں ملدا۔" کامریڈ ماسٹر وی غریبی نوں بیماری کہندا ہوندا سی۔
ماں دی غریبی نوں بیماری کہن والی گلّ پہلاں-پہلاں بڑی عجیب لگدی ہوندی سی۔ اودوں سمجھی دا سی کہ کھنگھ، بخار تے زکام ہی بیماری ہوندے نیں۔ غریبی وی بھیانک بیماری اے، ایہ تاں ہن پتا لگا اے۔ اپنے تے جندر دے ہتھاں دیاں گنڈھاں چیتے آ گیاں نے۔ جی کردا ہے ماں نوں آکھاں،
"ماں ایہ بیماری ہتھاں 'تے گنڈھاں والیاں ساریاں لوکاں نوں ای اے۔" گھوٹے ماسٹر دی نمولیاں کھاؤن والی گلّ چیتے کردیاں چہرے 'تے مسکراہٹ پھیل گئی ہے۔ اوہ کہندا ہوندا سی، "نمولیاں کھان نال چھتی بیماریاں ٹُٹدیاں نیں۔" اودوں نمولیاں ڈاڈھیاں کوڑیاں لگدیاں سن۔ کھان توں بچن لئی کئی حیلے وسیلے کریدے سن۔ ربّ وچارے دی روح نوں شانتی بخشے، جے گھوٹا ماسٹر ہن ہوندا، میں اوسنوں آکھنا سی،
"ماسٹر جی، تسیں جنیاں کہو میں نمولیاں کھان نوں تیار ہاں، بس ایہ غریبی والی بیماری ٹُٹنی چاہیدی۔"
پر ایہ بیماری چھتی بیماریاں 'چ ہونی نہیں، جیکر ہوندی، پھیر مینوں نہیں سی لگنی۔ گھوٹے ماسٹر نے نمولیاں ای اینیاں کھوا دتیاں نیں بچپن 'چ۔

٭٭٭٭٭