افضل ساحر نوں ملن توں پہلاں …… میں، اوس بارے بہت کُجھ اوا توا سُن چُکیا ساں۔
اکھے:اوہ بہت بھیڑا بندا اے۔
اوہنوں کسے وِی لتھی چڑھی دی کوئی پرواہ نہیں اے۔
اوہ عام لوکاں نوں گھٹ اِی مِلدا گِلدااے۔
اوہ اپنی مستی وِچ مست الست رہن والا انسان اے۔
اوہدے اندر دا شاعر تے کدوں دا گواچ گیا ہویااے۔
اوہ اِک ودھیا بُلار توں وَکھ کُجھ وی نہیں ……
اوہ اکثر مشاعریاں تے ادبی تقریباں وِچ آون دی حامی بھرکے فیر آپ اِی ویلے سِر بہوڑدا وِی کوئی نہیں نیں۔
اوہدی پنجابی شاعری دا اپنا کوئی مونہ مہاندرا نہیں اے۔
اوہ شِوکمار بٹالوی دی پِیڑاں دے مہاندرے والی پنجابی کوتا دے ساحر توں کدے باہر اِی نہیں نکل سکیا۔
اوہدے کول بس دو چار اِی نظماں ہَن۔
اوہ شاعر گھٹ اَ تے بھنڈ بُہتا سہی ہوندااے وغیرا وغیرا۔
ایہ اودوں دی گل اے جدوں اجے افضل ساحر دی پنجابی شاعری دا پہلا پراگا”نال سجن دے رہیے……“حالے چھاپے نہیں سی چڑھیا۔پرمیری جاچے اودوں وِی اوہ ایس سبھ کاسے دے باوجود پنجاب دے دانے بینے بابیاں، سوجھوان اَتے ودوان، ادھکڑ، جوان اَتے کالجی مُنڈے کُڑیاں، انیک پنجاب واسیاں دا پسندیدا شاعر بن گیا ہویاسی۔اوہناں وِچوں کئیاں نوں تے اوس دیاں اِک توں ودھ پنجابی نظماں زبانی یاد سن۔
فیر اوہ ویلا وِی آیا کہ افضل ساحر دا لکھیا ہویاپنجابی گیت عالم لوہار دی ”جُگنی“ تے گورداس مان دے ”چھلے“ وانگوں ہر خاص و عام وِچ مقبول ہوگیا۔ اوس دا لِکھیاہویا ایہ گیت پہلوں موجودا دور دے مشہورٹی وی پروگرام کوک سٹوڈیو دی میوزک سیریز دا اٹوٹ انگ بنیا،فیر بعدوں اوس گاون دی مقبولیت توں متاثر ہوکے، اوہنوں اِک پاکستانی اُردو فیچر فلم وِچ وِی شامل کر لِتا گیا۔ اوس دا اوہ گیت اَج پاکستانی پنجاب اِی نہیں سگوں دُنیا بھردے کونے کونے وِچ اوس دی مقبولیت دے جھنڈے گڈ رہیا اے:
کِھڑ کِھڑ ہاسی، دُور اُداسی
چانن پیوے جِندپیاسی
لوں لوں ٹھنڈاں رے……
میرا پِیا مو سے ملن آیو
شکر وَنڈاں رے……
میرا پِیا مو سے ملن آیو
شروع شروع وِچ افضل ساحر دی پنجابی شاعری تے اوہدی شخصیت بارے وَن وَن دیاں گلاں سُن سُن کے میرے تاں جیویں کن پَک گئے سن۔ اُنج افضل ساحر نال میری دوہری تیہری سانجھ بن دی اے۔پَر میں اوس نوں ملیا بہت بعدوِچ جاکے …… جدوں اوہ مستقل طور تے لہوریا بن چُکیا سی۔ میں اوس دا نام اپنے خالصا کالج لایل پور وِچ بی کام دی پڑھائی لکھائی دے دِناں وِچ سُنیا۔ لایل پور دے تھری سٹار ہوٹل وِچ ہوون والی اِک تنقیدی نشست وِچ میریاں نظماں سُن کے ارشد جاوید اِک دَم چیکیا:
”ایہ مُنڈا تے اک دم افضل ساحر وانگ بولداچالدااے، ایہ اوہدے ورگیاں اِی نظماں لِکھدااے۔"
ایہ میری زندگی دا شاید اوہ پہلا موقع سی کہ میں پہلی وار افضل ساحر دا ناؤں سُنیا۔
بس فیرکیہ سی……ہر آئے دن اوس بارے کُجھ نہ کُجھ سُنن نوں ضرور ملدارہیا۔ ایس وچالے اِی مینوں لگیا کہ ایس بندے نوں ضرور ملنا چاہیدااے۔وچار ڈاٹ کام دے ویب پیج اَتے یو ٹیوب توں اوس دیاں کُجھ کُو مشہور کوتاواں پڑھن سُنن نوں ملیاں تے میں اوس دی شاعری سُن کے نہال ہوگیا۔ ایہ اوہناں دِناں دی گل اے جدوں اجے میری شاعری تے حیاتی دا گھیرا، میرے آبائی پنڈ بنڈالے توں لے کے لایل پور دیاں علمی،ادبی بیٹھکاں تیک محدود سی۔تے میری عمر دے ہورجوان مُنڈے کُڑیاں جہناں نوں نواں نواں شعر آکھن دا بھورا ٹھرک جاگیا ہویاسی، اوہ ڈاکٹرریاض مجید، کوثر علیمی، امین راہی تے انجم سلیمی دے پچھے پچھے اوہناں دیاں جُتیاں سدھیاں کرن لئی اتاولے وِکھالی دیندے ہوندے سن۔ ایس دوران اِی افضل ساحر نوں ملن دی سدھر جاگی، جہدا مڈھلا کارن اوس دا پنجابی سیوک ہونا اَتے اُتوں لایل پوری ہونا بنیا۔
ایس وِچالے اِی کسے ادبی بیٹھک وِچ کدھرے افضل ساحردے مست ایف ایم 103دے پنجابی شوبارے جانکاری میرے اِک دوست نے مینوں کرائی۔ایہ افضل نوں ملن دی سِک کہہ لوو…… یاں کوئی ربی امر…… اوس دا ایہ ریڈیو شو اِی اوس نال میری پہلی ملاقات دا سربندھ بنیا۔ میں پہلی وار اوس دی آواز ریڈیو اُ تے سُنی: پنجاں پانیاں وِچ بھِجی ہوئی آواز…… اوہدے لہجے وِچ کمال دی نرولتا اَتے من کھچویں کھچ کُٹ کُٹ کے بھری ہوئی اے، جہڑی کسے وی سُنن والے دا دل موہ سکدی اے۔ اوہ اپنے ریڈیو دے اوس پروگرام وِچ سُنن والیاں دیاں لائیو کالاں مسلسل سُن رہیا سی۔ میں اوس دی اوہدے سروتیاں نال چھیڑ چھاڑاَ تے اوہدی ہسی مذاق دی عادت توں ایہ سیہانن دی کوشش کر رہیا ساں کہ آخر ایہ کیہو جہیا انسان اے؟ کیونجو اوس بارے میں پہلاں توں اِی اِینا کُجھ سُن چُکیا ساں کہ رہے ربّ دا ناں۔
اِک دن جویں کویں جگرا کرکے اوس دے ریڈیو پروگرام والا نمبر ملایا، تاں سبھایکیں اوس نال گل بات ہو اِی گئی۔ اوس نوں میں اپنا تعارف کروایا۔ تے اوس جھبدے مینوں اگلے ہفتے اپنے ریڈیو شو وِچ بطور مہمان آون دا سَدّادے دِتا۔ میں خُشی تے حیرانی نال پھاوا ہو گیا۔ اگلے ہفتے میں چائیں چائیں اوہدے دَسے ہوئے پتے تے لہور اپڑگیا۔ مینوں اوس دے ریڈیواسٹیشن والا دفتر لبھن وِچ کُجھ دیر ہوگئی۔ میرے اوتھے اپڑن توں پہلاں اِی کسے یونیورسٹی دے کُجھ منڈے کُڑیاں اوہنوں گھیری کھلوتے سن۔ میں اگانہ ودھ کے اوس نال ہتھ ملاندیاں ہویاں اوس نوں اپنا تعارف کرایا۔ فیر اوہ اوہناں سبھناں کُڑیاں منڈیاں نوں ملن مگروں میرے نال گپوڑیاں ماردا ہویا اوتھے اِی اِک نیڑلے کیبن وِچ بہ گیا۔ میں اوس بھارے جہے گول مٹول چہرے والے ہس مُکھ مُنکھ نوں اپنی پلوٹھی دی پنجابی شاعری دی کتاب”رَڑے دا رُکھ“ پیش کیتی،تاں اوہ اوس وِچوں دو تِن نظماں پڑھ کے اِک لما ساہ بھردیاں ہویاں؛میرے وَل اِنج ویکھن لگ پیا جویں اوس نوں میرے چوں اپنے بالپنے دے دِناں دی خشبو آرہی ہووئے۔ اوس بے اختیاری دے عالم وِچ میرے نال ڈھیر ساریاں گلاں کیتیاں۔ جویں اوہ مینوں صدیاں توں جاندا ہووئے۔ ساڈی ایس ملاقات وِچ زیادا تر جہڑیاں گلاں زیرِ بحث رہیاں اوہناں وِچ ساڈے سانجھے جدی شہرلایل پوردے ادبی منظر نامے، ساحر دے آبائی پنڈ پھرالے،ڈجکوٹ،کُجھ مخصوص یاراں دوستاں، نویں پنجابی شاعری تے افضل ساحر دی ”جل پری“ بارے چوکھیاں گلاں ہویاں۔ اوہ جویں آکھدے نیں:بندے دا پہلی تکنی وِچ اِی پتا لگ جاندااے کہ اوہ کیہو جیہا اے، بس ویکھن والی اکھ لوڑیندی اے۔
افضل ساحر دی شخصیت دے معاملے وِچ میرے نال وی کُجھ اِنج اِی ہویا۔اسیں اپنی پہلی ملاقات وِچ اِی اِک دوجے دے اِینا نیڑے آگئے جسراں اسیں عرصے توں اِک دوجے نوں جاندے ہویئے۔ پہلی ملاقات وِچ اِی اوہدا میرے نال اِک نکا جہیا معاہدا وِی طے ہو گیا کہ ہُن میں جدوں وی لہور آواں تے اوہ مینوں ضرور ملیا کرئے گا۔ پرایس کارج لئی اوس دی اِک شرط وی سی۔ شرط ایہ کے لہور آون جاون دا سارا خرچ افضل ساحر خُشی خُشی مینوں دے دیا کرئے گا۔ میں اوہدی بیباکی تے دِڑتا ویکھ کے حیران ساں۔اوہ کویں مینوں زندگی دے حسین پلاں وِچ فکری سانجھ پاون دا سَدّا دے رہیا سی۔ اوہ مینوں اِنج ملیا جویں کدھرے صدیاں توں وچھڑیاں روحاں آپس وِچ مل رہیاں ہوون۔ اوہ میری پنجابی شاعری دی پلوٹھی دی کتاب دے انعام دے طور تے ملوزوری میرے کھیسے وِچ کُجھ پیسے پاؤندیاں ہویاں بولیا:
” اوہ رکھ لے…… رکھ لے بیبا! میرے لئی تے ایس توں وی کِتے ودھ کیتا جاندارہیا اے۔“
افضل ساحر دا جنم لایل پور وِکھے ڈجکوٹ نیڑلے اِک پنڈ 258ر۔ب لما پھرالا وِ چ ہویا۔
اوہدے وڈکے سن سنتالی دے اُجاڑے ویلے ہوشیار پور توں ایتھے آن وَسے سن۔ اوہ کُل 11بھین بھائی ہَن، 3بھیناں تے 8بھرا۔ اوس دا جنم اِک کسان پروار وِچ ہویا جہڑے دونہ ہتھاں دی کرت نوں عبادت سمجھ کے حیاتی دی گڈ ریڑھدے سن۔ اپنی سکول دی پڑھائی لکھائی سمے اِی اوس نوں اپنے اندر دیاں حیرتاں، سوچاں، احساس تے سدھراں نال نجٹھن دا موقع ملیا۔ نکی عمرے اِی اوس اپنے وڈ وڈیریاں کولوں وَنڈ، اُجاڑے،فساد، ہجرت تے وچھوڑے دیاں کہانیاں سُن سُن کے اوہدے اندر دُکھ اَتے پِیڑ دا اِک اجہیا لاوا پھُٹیا کہ اوس دے اندر شعر آکھن دا ٹھرک جاگ پیا۔پنجابی وِچ شعر آکھن توں کُجھ عرصا پہلاں اوہنوں چترکار بنن دا شوق وِی کُدیا، فیر اوہ اداکاری تے صداکاری دیاں راہواں دا پاندھی وِی ہویا۔ پر اوہدے اندر دا آرٹسٹ صحیح معنیاں وِچ اِک پنجابی شاعر دے طور تے اِی نتر کے ساہویں آیا۔اوہ پہلاں لایل پور دیاں علمی ادبی بیٹھکاں تے مشاعریاں دی زینت بنیا۔ فیر بعدوں اوس نوں لاہور شہردے منے پرمنے لکھاریاں تے دانشوراں نے جی آیاں نوں آکھیا۔
افضل ساحر نوں بالپنے توں اِی لاہورویکھن دا بڑا چاؤ سی۔اوہ شاید ایس کارن کہ اوہ شروع توں اِی لاہور شہر بارے وکھ وکھ لوکاں دیاں کہیاں ہوئیاں گلاں، آکھان تے محاورے سُن داچلا آرہیا سی جہناں نوں بعدوں اوس اپنی شاعری دے رنگ وِچ وِی رنگیا: اوس دے لکھے دوٹپے ہَن:
ساری عمراں دی ٹوہر ہووئے
اگلے جہان جایئے،
شالا اوتھے وی لہور ہووئے
بند عشقے دی تاکی اے
لہور چ رہنے آں،
اجے جمنا باقی اے
اِنجے اوس دا لکھیا اِک مشہوردوہا اے:
سار نہیں اندرون دی، باہر و باہر لہور
جیون موت کریندیا، کون کریسی غور
افضل ساحر اپنی حیاتی وِچ پہلی وار اودوں لاہور آیا،جدوں اجے اوہ چھیویں ستویں جماعت وِچ پڑھدا سی۔
اوہدے آکھن موجب: اِک دِن گھروں سکول جاون لئی اوہ نکلیا اَ تے ٹوٹیاں وِ چ سفر کرداہویا، اِک شہر توں دوجے شہر گڈیاں بدلدا ہویا، اوڑک اوہ جویں کویں لہور شہر اپڑ اِی گیا۔ اوہنے ستّاں روپیاں وِچ ڈجکوٹ توں لاہور تک دا ایہ سارا سفرطے کیتا اَتے شامیں اوسے طرحاں ٹوٹیاں وِچ اِی بساں بدل بدل کے لاہور توں شیخوپورے۔۔ شیخوپور توں مانا والا۔۔ شاہ کوٹ توں فیصل آباد تھانی ہونداہویا شامیں کویلے ڈجکوٹ اپڑیا۔تے اوس توں اَگے اخیر اپنے آبائی پنڈ پھرالے۔ جتھے اوہدی ماں،نکی بھین یاسمین،اوس دے بھرا اَ تے ہور گھردے جی اوس نوں لبھ لبھ کے پھاوے ہوگئے سن کہ اوہ سویر دا گھروں سکول پڑھن گیا۔۔اجے تائیں واپس گھر کیوں نہیں پرتیا۔ فیربعدوں کُجھ عرصے مگروں اوہ بھانی مارکے اجہیا گھروں نکلیاکہ اوس دی امبڑی جھلیاں ہار پنڈ پنڈ، شہر وشہر اوس نوں بھالدی پھردی، دھکے ٹھیڈے کھاندی رہی۔ ماں سی…… اوڑک اپنے دل اُتے پتھر رکھ کے بہ رہی۔ پر مردے دَم تک اوس نوں ایس گل دا ہِرکھ رہیا کہ افضل پھرالے واپس کیوں نہیں پرتیا۔ اوہ اوس دے دوستاں نوں وار وار ایہو کہندی رہی: وے کوئی میرا پُت واپس لیا دیو وے۔۔ میرا افضل گھر نہیں آوندا۔۔۔پر اوس دے پُتر نوں تے اپنے آپ نوں بھالن دا شوق سی، شاید ایسے پاروں اوس دا من کدھرے ٹِک کے نہیں سی بیٹھدا۔ پہلاں اوہ لایل پور آن وَسیا،فیراوہنے للیانی ڈیرا جما لیااَتے اخیر اوہ لاہورآن ٹھہریا۔ جتھے اَج وی اوہ براجمان اے۔
(2)
افضل ساحر دے نال پہلی ملاقات دا چمتکار سی کہ مینوں وی ریڈیو شو کرن دا جن چنبڑ گیا۔ میں لایل پور پرتدیاں اِی ایس سلسلے وِچ اِک پروگرام حاصل کرن لئی اپنیاں کوششاں تیز کردتیاں، اوس وِچ کسے حد تائیں میں، کامیاب وی رہیا۔ پر فیر اِک دوست دے آکھن تے میں ریڈیو چھڈ کے دوبارا اپنی پڑھائی لکھائی دے سلسلے نوں چھوہ لیا۔ افضل ساحر نال میری دوجی ملاقات پنجابی ادبی سنگت دی اوس تقریب وِچ ہوئی جہڑی میری شاعری دی کتاب ”رَڑے دا رُکھ“ دی مُکھ وِکھالی لئی ناصر باغ وِچ ڈاکٹر عباد نبیل شاد اَتے سورگ واسی ثناور چدھڑ ہوراں ترتیب دِتی سی۔
افضل ساحر دے ریڈیو شو کارن اسیں کتاب دی مُکھ وِکھالی دی اوس تقریب وِچ دیر نال اپڑے، جس کارن اگوں سانوں واہوا کھریاں کھریاں سُنن نوں ملیاں اَ تے اوہ تقریب جہڑی میرے آدر وِچ سجائی گئی سی،اوس نوں کسے بدروح دی نظر لگ گئی۔ تے ساڈے اوتھے اپڑن توں پہلاں اِی اوتھے موجود سبھناں لکھاریاں نے اوس دا بائیکاٹ کردِتا۔ اوتھے اِی میں، افضل ساحر نوں اپنے حق وِچ بولدیاں ہویاں سُنیاں تے اوہ میرے دل دے ہور نیڑے ہوگیا۔ اوس نوں میری کتاب دی مُکھ وِکھالی لئی ہورہے اوس اکٹھ دے بائیکاٹ دا بڑا ہِرکھ سی۔ اوہ، اوتھے اِنج بول رہیا سی جویں میری نہیں، اوس دی اپنی کتاب دی تقریبِ رونمائی ہوندیاں ہوندیاں رہ گئی ہووئے۔ میں جاندا ساں کہ میری کتاب دی مُکھ وکھالی دی اوہ تقریب اِک ادبی جتھا بندی، ہٹ دھرمی اَتے لڑائی جھگڑے دی نظر ہوگئی سی۔ میں اوس نوں اوتھوں ٹُر جاون دا آکھیا۔
اوہنیں دِنیں اوہ آپ وی بہت پریشان سی تے اُتوں میرے کارن اوس دی کئیاں دوستاں نال تُوں تُوں، میں میں وی ہوگئی۔ میں اوس توں اوہدی پریشانی دا کارن پُچھیا…… تے اوس ساری بپتا میرے نال سانجھی کردتی؛ جہڑی پچھلے دِناں توں اوس نال واپر رہی سی۔
اوہدی ماں کئی دِناں توں لاہور آئی بیٹھی سی۔
اوہ اوہنوں مسلسل اُکسا رہی سی:
”عمر جاندی پئی اے تیری ……ویاہ کریں گا…… تے اسیں پھرالے واپس جاواں گے۔“
تے اخیرفیر کُجھ دِناں مگروں افضل ساحر نوں ہار مننی پئی اَتے اوس اپنی ”جل پری“ دے کہن تے ویاہ والا جُولا وی گل پااِی لیا۔ اوہ، اودوں دوچتی دا شکار سی، پر”جل پری“ دے آکھن تے اوس حالات دے آکھے لگ کے جھبدے اِک دن میرے ساہمنے کھیسے چوں فون کڈھیا اَتے اوس کُڑی نوں کال مِلا دِتی جہڑی اوہدے پیار وِچ جان دیندی پئی سی۔
اوہ ہُن اوہدے نال ویاہ کرن تے راضی ہوگیاسی۔ میں اوس دے ایس فیصلے توں مطمئن وی ساں تے حیران وی۔ پئی عجیب بندااے اپنے فیصلے خُد نہیں کرسکدا، زندگی دی دوڑ وِچ نسی ی ی ی ی جارہیااے۔ جدوں کسے بندے دی حیاتی دی ڈور کسے ہور انسانی جی دے ہتھ وِچ ہووئے تے اکثراوس نال اِنج اِی ہوندااے۔ بندہ کلم کلا ہوندیاں ہویاں وی اکلا نہیں ہوندا اَتے اوہ دوجے انسانی جی دی خُشی لئی اپنے آپ نوں دھگانے نہ چاہندیاں ہویاں وی اوس دے سُکھ لئی بھینٹ چڑھادیندااے۔ افضل ساحر دی ”جل پری“ جہنوں امرتا پریتم نے پنجاں پانیاں وِچ بھجاہویا ناں دِتا۔افضل ساحر دی حیاتی اَتے اوس دی پنجابی شاعری دا سَت اے، اوہناں دوہاں نوں اِ ک دوجے توں وکھریاں کرکے نہیں ویکھیا جاسکدا۔ اوہ اِک اجہیا پنجابی شاعر اے جہنے نِری شاعری اِی نہیں کیتی سگوں اوس نوں بھورا بھورا کرکے چُگیا وی اے اَتے ساہ ساہ جیویاوِی اے۔اودوں اوہ کُجھ دِناں تائیں اپنی حیاتی دی اِک نویں شروعات کرن جارہیا سی اَتے میں اوس دا ایس بارے روّیاویکھ کے حیران ہورہیاساں، اوہدی آکھی ہوئی اِک نظم دے بول وار وار میرے کنّاں وِچ چھنک رہے سن:
ہونیے، من موہنیے
عمراں دے دھونے دھونیے
تِرے صدقے جاواں
سانوں جمنوں ودھ کے
کیہ ہور سزاواں
ہر کِکر دی سُول تے
ساڈا سرناواں
ہُن تے ایویں ہس کے
تینوں مگروں لاہواں
ہونیے، من موہنیے
تِرے صدقے جاواں
اوہ فیر مینوں جی سی یونیورسٹی لایل پور دے اِک مشاعرے وِچ ملیا۔
اوس شام اوس دی طبیعت بہت خراب سی۔پچھلے تِن دِناں توں اوہ مسلسل سفر وِچ سی۔ پہلاں ساہیوال کسے ادبی سماگم وِچ اوہ شامل ہویا، فیرتاندلیانوالا کسے مشاعرے وِچ رَلت کیتی اَتے مڑ سمندری، ڈجکوٹ تے پھرالے توں ہونداہویااوہ لایل پورآن بہوڑیا۔تے ہُن اَگے اوس ننکانا صاحب گورونانک دیو جی دے جنم دن دی تقریب وِچ شامل ہونا سی۔ اوس نوں پتا نہیں کیہ سُجھی کہ اوس مینوں ملدیاں اِی اپنے نال چلن دا آکھیا۔ میں نہ چاہندیاں ہوئیاں وی اوس دی ہاں وِچ ہاں مِلا کے اوس دے نال نال ٹُرپیا۔ مینوں ڈر سی کہ ضرور کدھرے نہ کدھرے ایہ گڈی ٹھوک دیوے گا۔ کیونجو مسلسل تِن دن تے تِن راتاں سفر وِچ ہوون کرکے اوہ پَل وِی سَوں نہیں سی سکیا۔ تے اُتوں اوس دے دوستاں نے اوہدی ایسی خاطر تواضع کیتی کہ اوہ تھکان تے اہلک دا ماریا ہویانیندر دے انھے غلبے پاروں اپنیاں اکھاں مُند رہیا سی۔ مینوں اپنی تے فکر ہونی اِی سی نال نال اوس دی وی ہورہی سی۔میرا دِل پپل دے پتے وانگوں ڈول رہیا سی۔شہروں نکلدیاں اِی اوس تھکے ہارے منکھ نے اِک تھاویں آپ اِی اِک ڈھابے تے اپنی کار روکی اَتے نِسل ہوکے کار دے وِچ اِی لمے پے گیا۔ میں ویکھیا تاں اوس دا سِر بُخار نال تپ رہیا سی۔ میں اوس نوں اوتھے اِی دو چار گھنٹے ٹِکے رہن تے بضدساں۔ پر اوس نوں وار وار رائے محمد خان ناصر دے فون آرہے سن کہ اوہ ضرور گورونانک دیو جی دے جنم دیہاڑ دی تقریب دے سلسلے وِچ ہورہے پنجابی مشاعرے وِچ ننکانا صاحب اپڑے۔
ایہ تے میں جاندا ساں کہ اوتھے چھیتی اپڑن دی سکت ہُن اوہدے وجود وِچ نہیں سی۔ پراوتھے میں کیہ کردا، اوہ میرے نالوں وی چوکھی ڈھیٹ مٹی دا بنیا ہویا اے۔ اوہ فیر چل پیا…… مڑ کھرڑیانوالا دے کول میں اوس نوں ملو زوری اِک تھاویں روک لیا۔ اوتھے اوس کار وِچ اِی کُجھ گھڑیاں آرام کرن مگروں ذرا اکھاں کھولیاں تے مینوں اطمینان ہویا۔ میں اوس دا مونہ سِر دھوایا اَتے اوس مینوں اِک کڑک چاہ دی پیالی پیاون دا آکھیا۔ چاہ پانی پیون مگروں اوہ پھیر نو بر نو ہوگیا۔ ہُن اوہ پھیر گڈی چلا رہیا سی اَتے میں کھبے پاسے اوس دے نالدی سیٹ تے بیٹھا ہویا ساں، میری حالت اوس نوں ویکھ ویکھ کے خراب ہوندی جارہی سی تے میرا دِل لالٹین دی بتی وانگوں مسلسل کنب رہیا سی۔ اوڑک فیر اوس آپ اِی اپنی نیندر اَتے بے سُرتی دا اِک علاج کڈھ لیا۔ اوہ مینوں اپنے سِر وِچ لگاتار کُھرکن دا آکھ رہیا سی، ایس وِچالے کدے اوہ مینوں اپنے سِر دے وال پُٹن دا وِی کہہ دیندا۔ مینوں پتا سی کہ اوہ ہوش وِچ نہیں اے، پر اوہ بڑے اعتماد نال گڈی چلا رہیا سی۔
ساڈے ننکانا صاحب اپڑن توں پہلاں گورونانک دیو جی دے جنم دن دی مناسبت نال سجیاہویا مشاعرا ٹیسی اُتے اپڑیا ہویا سی۔ بس آخری چار پنج شاعر پڑھن والے باقی رہندے سن۔ اوس نوں ویکھ کے جویں سروتیاں نوں چاء چڑھ گئے۔ اوہناں وچوں کئیاں نے اگانہ ودھ کے اوس نال ہتھ ملائے، جپھی لائی، اوس نوں جی آیاں نوں آکھیا۔ پنڈال وِچ اپڑدیاں اِی اوہنوں سٹیج تے براجمان ہوون دا سَدّا دِتا گیا۔ پر اوہ عوام وِچ اِی بیٹھے رہن تے بضد سی۔ اخیر جدوں اوہنوں سٹیج تے کلام سُناون لئی بُلایا گیا تاں اوس توں فرمائش کرکے اوس دی پنجاب دی وَنڈ دے دُکھانت بارے مشہور نظم”وارتا“ سُنی گئی۔ اوتھے اوہ بڑی شان نال پڑھ رہیا سی:
اسیں کھڑے کھلوتے کنب گئے، پرچھاویں بدلے
ساڈے اپنے پٹواریاں، ساڈے ناویں بدلے
سانوں سُرت نہ آئی ہووندے، کِنج گھاٹے وادھے
اسیں باندر کِلا کھیڈیا تے چھتر کھاہدے
سانوں ٹُک دا پھاہا لے گیا سی مِلّاں وَلے
دو مالک جُڑ کے بِہ گئے، اسیں لکھاں کلے
ساڈا گنّا مِل نے پِیڑیا، روہ رَتی نکلی
اُس رَتّ چوں، پگاں والیاں دی پتی نکلی
اسیں مینہ توں کنکاں سانبھیاں، سانوں چودھر پے گئی
ساڈا مٹی وچ مونہ تُن کے، ساڈے سِر تے بِہ گئی
کیہ دَساں ساہ دی منڈیئے، کِنج مندا ہوندا
میں رب نال دُکھڑے پھولدا، جے بندا ہوندا
اودوں اوہ، اوتھے سٹیج تے کھڑا بڑے فخریا انداز وِچ اپنی ایہ نظم پڑھ رہیا سی اَ تے میں اوس دی اواگون حیاتی دے اتار چڑھا بارے سوچ رہیا ساں۔ ایس وِچالے ننکانے توں لہور تک دے پندھ بارے سوچ سوچ کے تے میں پھاوا ہوندا جارہیا ساں کہ جویں کِویں اسیں لایل پور توں ایتھے تاں اپڑگئے، پر ہُن اَگلے سفر دا کیہ بنو۔
(3)
واپسی تے میرے لئی اِک نیک شگون ایہ وِی سی پئی سانجھ پبلشرز دے مالک امجد سلیم منہاس نے ساڈے نال لہور جانا سی اَ تے اوس دے نال اوس داچھوٹا بھرامحبوب وِی سی۔تے میرے لئی خُشی دی گل ایہ سی کہ محبوب نوں کار چلاؤنی آؤندی سی۔میں اوہناں دوہاں سجناں دا ساتھ لبھن تے وِچو وِچ خُش وِی ساں تے مطمئن وِی۔۔
ہُن افضل ساحر پچھلی سیٹ تے میرے کول آن کے بہ گیا۔ اوس تے نیندر دا اجے وی غلبا سی، اوہ جھٹ کُو مگروں اکھاں مُند کے اوتھے اِی سِر ٹکا کے سَوں گیا۔اسیں رات چِرکا لہور اپڑے۔ساڈے لہور اپڑن دی دیر سی کہ اِک واری فیر افضل ساحر دا فون وار وار کھڑکن لگ پیا۔ ایہ اوس دے ریڈیو پروگرام والے سن۔ رات دے بارھاں وجن وِچ حالیں دَس پندرھاں منٹ باقی سن اَتے اوس دا مشہور ریڈیو شو ”نال سجن دے رہیے……“ چالو ہوون والا سی۔ اوس اپنے نالدے ساتھیاں نوں مزنگ کول اُتاردیاں سار اِی کار دا سٹیرنگ آپ سنبھال لیا۔اَتے اوس جھبدے ریڈیو اسٹیشن دا رُخ کیتا۔ ہُن اوہ سجن نال میلا کرن جا رہیا سی۔ تے اوس دی نال والی سیٹ اُپر میں براجمان ساں۔
پروگرام ذرا دیری نال شروع ہویا۔
ایس دوران ریڈیو تے بیک ٹو بیک پنجابی گاون اَتے اشتہار چلدے رہے۔
ریڈیو اسٹیشن اپڑن توں پہلاں اِی اوتھے اوس دے سروتیاں دیاں فون کالاں دا تانتا بھجا ہویا سی؛ اوہناں نوں فکر ہورہی سی کہ اج افضل ساحر لائیو شو کرئے گا وِی کہ نہیں۔ اوس اوتھے بہوڑدیاں اِی مائیک سنبھالدیاں ہویاں بُلھے شاہ دا اِک دوہاپڑھیا:
اِکڑ وجے دُکڑ وجے تتا ہووئے چُلھا
آن فقیر تے کھا کھا جاون، راضی ہووئے بلھا
ایہ بلُھے شاہ دے رچے شبداں دا کمال سی یا فیر اوس دی آواز دا جادو۔۔ادھی راتیں جویں سارے لہور وِچ جان پے گئی ہووئے۔ جھبدے فون کالاں کھڑکن لگ پیاں؛جویں سارے داسارا لہور دسمبر دی چوکھی ٹھنڈ وِچ اوس دا پروگرام سُنن لئی اِک مُٹھ جاگ رہیا ہووئے۔ اوہدے سُنن والے وی اوہدے وانگ آپ ہُدرے ننگیاں تے سچیاں گلاں کرن والے جی ہَن۔ افضل ساحر دی عادت دا تاں میں پہلاں توں جانو ساں پر لوکائی نال اوس دا ایہ پیار ویکھ کے میرے دِل چوں اوس لئی دعاواں نکل رہیاں سن۔ اوس دا شو رات دو وجے ختم ہونا سی۔پہلے پہل مینوں اوہ دوگھنٹے پہاڑ لگ رہے سن۔ پرفیر میرا من ٹِک گیا۔ اوس دیاں اپنے سروتیاں نال گلاں سُن سُن کے میں نہال ہوہو جارہیاساں۔ اخیر رات ڈھائی وجے اوہ تے میں اِک واری فیر لہور شہردیاں سڑکاں تے گھمدے پھردے، کھجل ہوندے ہوئے اوس دے گھراپڑگئے۔ ساڈے اپڑن توں پہلاں اِی اوتھے دروازے وِچ اوہو ٹیلی فون والی کُڑی جس نوں میرے ساہمنے ساڈی پچھلی ملاقات وِچ افضل ساحر نے فون کرکے ویاہ دی حامی بھر ی سی، کھلوتی ہوئی سی۔ اوس دیاں اکھاں وِچ لالی بھخ رہی سی۔اوس دی طبیعت وِچ غصا اَتے بے رُخی نمایاں سی۔ میری جاچے اوہ غصااَ تے بے رُخی اینویں نہیں سی۔۔۔ جدوں تُسیں لائیو کالاں سُندیاں ہویاں اپنے سروتیاں دا دل جتن لئی جو کُجھ وی مونہ آئے اواتوابول دیو…… تاں اوس سبھ کاسے نوں تہاڈی دھرم پتنی وی گھر بیٹھی سُن رہی ہووئے،تاں اِینا غصااَ تے نکوڑا بن دااِی اے۔
(4)
افضل ساحر اِک اجیہی آہری تے بے چین روح اے جس نوں کدھرے بِند کُو چین نہیں اے۔
اوہ اِکو ویلے دَس دَس کم کررہیا ہوندااے۔ اوہدی حیاتی دے کِنے اِی رنگ ہَن۔ اوہ جیکر اَج پنجابی دااِک سرکڈھ شاعر اے تے اِک سیاسی ورکر وی اے، اوہ پنجابی دا سچل سیوک وِی اے تے لوکائی دا ہرمن بھاندا اینکر وی…… ایس توں وکھ اوہ پنجاب، پنجابی، پنجابیت تے انسانیت دی بھلائی لئی کم کررہیاں تنظیماں تے لوکاں دی مدد لئی وی کم کردااے۔ اجیہے کم کرکے اوس نوں دِلی سکون ملدااے۔ اوہدا آکھنا اے کہ اوس لئی ایس توں وی ودھ کیتا گیا اے۔ اوہنوں ایڈے چنگے چنگے لوک ملے کہ اوس نوں کدے وی ظاہری ڈگریاں تے شوشا دی لوڑ نہیں پئی۔ سگوں اوہ اپنی پڑھائی لکھائی تے سیاسی، سماجی سُوجھ بُوجھ پکھوں کسے وی اجوکے پنجابی پروفیسر نالوں زیادا ذہین تے چانن بھریا انسان اے جیہدے ہاسیاں بکھیڑیاں وِچ وی انیک رمزاں لُکیاں ہوندیاں ہَن۔ اِک وار ی اوہنوں پتا چلیا کہ میں لہور ریلوے اسٹیشن نیڑے اِک ہوٹل وِچ ٹھہریا ہویا واں۔ اوہ جھبدے اپنی مصروفیات چوں کُجھ ویلا کڈھ کے میرے کول آگیا۔ اوہ میرے نال خفا ہورہیاسی کہ میں اوتھے ہوٹل وِچ کیوں ٹھہریا ہویا واں۔تے دوجا میں اوس نوں اپنے لہور آون بارے کُجھ دَسیاکیوں نہیں؟ اوہ مینوں اوتھوں ملوزوری اپنے نال میو ہسپتال لے گیا۔ جتھے پنجابی دا مشہور شاعر ماسٹر الطاف ایڈمٹ سی۔
افضل ساحر اوس دی خراب صحت نوں لے کے بہت پریشان سی۔ اوہ مینوں اوتھے بیٹھیاں اِی ماسٹر الطاف دی شاعری زبانی سُناون لگ پیا۔ میں حیران ساں اوس نوں ماسٹر الطاف دی ساری شاعری زبانی یاد سی۔ فیر اوہنے ماسٹر الطاف اَگے کوئی شعر سناون دی بینتی کیتی۔ مینوں یقین نہیں سی کہ اوہ اگوں کُجھ بول وی سکے گا۔ پر اوس افضل ساحر دے آکھے دی لج رکھ لئی۔ اپنی حیاتی دی اخیری لڑائی لڑدیاں ہویاں ماسٹر الطاف سانوں اپنا اِک شعر سُنایا:
جیون کیہ اے دو بسکٹ
اِک مٹھا، اِک نمکین
شعر کیہ سی؛ اِک مررہے بندے دا حیاتی بارے اپنا اِک وکھرا نکتا نظر سی۔
میو ہسپتال دی اوس وارڈ چوں واپس نکلن سمے افضل ساحر نے اپنی ولوں میتھوں چوری چھپے، اولھا رکھدیاں ہویاں ماسٹر الطاف کول بیٹھی اِک سوانی نوں اوس دے علاج لئی ہرے ہرے کُجھ نوٹ تھمائے،تانجو اوس دے علاج لئی ہورہے انھے خرچ دے بھار ہیٹھاں دَبیاہویا ماسٹر الطاف نویں سِریوں حیاتی دی گڈ نوں ریڑھن وِچ سپھل ہوسکے۔فیر اوتھوں اوہ اکھاں وِچ گلیڈو لے کے نکل ٹُریا۔ اوہدی انسانیت بارے چنگی سوچ دا تاں میں پہلاں توں جانو ساں۔ کیونجو اوس دا اجہے انیک ہور مہاتڑاں نال وی ایہو جہیا اِی وتارا سی۔ پرخبرے کیوں کئی پنجابی لیکھک تاں ہتھ دھو کے اوس دیاں بُرائیاں بیان کرن وِچ اوس دے خلاف ہوئے سن۔ تے اوہ ایویں خاہ مخاہ اوس دی کنڈ پچھے اوہنوں گند بَکن تے تُلے ہوئے ہَن۔
میں جانداں!!! اوہ سبھ اوس توں سڑدے نیں، اوہ نہ تے اوہدے ورگے شعر کہہ سکدے نیں اَتے نہ اِی اوہدے وانگ پنجابی زبان وادب دی سیواکرسکدے نیں۔ ایہ باقی سبھ گلاں تے بس اوہ، اوس دا دِل دُکھاون لئی کردے رہندے نیں۔ شِو آکھیا سی؛ ساڑا ہمیش گھٹیا نوں ودھیا نال ہوندااے، ودھیا نوں گھٹیا نال نہیں۔
اِک دیہاڑے افضل ساحرڈجکوٹ توں لہورنوں جاندیاں ہویاں راہ وِچ میرے پنڈ آن وَڑیا؛ اوہ میرے باپو نال گلیں باتیں رُجھ گیا: ”بھاء ایہ منڈا کیہ پنجابی پنجابی کردا رہندااے۔ شعرشوور وِی لکھدااے…… تہانوں کِنج لگدااے؟“
”پتا نہیں یار…… ایہ ٹھیک اے یاں غلط، پر مینوں اِک گل دی بہت خُشی اے۔ اَگے لوک ایہنوں میرے ناں توں جاندے سن۔پر ہُن تے اوہ مینوں ایہدے شاعر ہوون کرکے جاندے نیں، میرے لئی ایہ اِی بہت اے۔ہور کیہ چاہیدااے مینوں۔۔“
میں حیران ساں کہ اوہ دونویں کِنج پہلی ملاقات وِچ اِی اِک دوجے نال گُھل مِل گئے سن۔
فیر اوہ مینوں لایل پور وِچ پہلے پنجابی سُلیکھ میلے وِچ ملیا، اوہنوں سبھ توں ودھ ایس گل دا چاء سی کہ جو اوہ نہیں سی کرپایا، اوس وِچ کسے حد تائیں میں کامیاب رہیاساں۔ اوہنوں ایہ جان کے ڈھیر خُشی ہوئی پئی میری پڑھائی لکھائی پوری ہوون دے نال اِی ہُن مینوں سرکاری نوکری مل گئی سی۔مینوں ایہ جان کے خُشی ہوئی کہ اوس اپنے ولوں پہلے لایل پور پنجابی سُلیکھ میلے نوں کامیاب بناون لئی ہر ممکن کوشش کیتی سی۔ فیر مینوں کدھروں پتا چلیا کہ اوس پاکستان پنجابی ادبی بورڈ دے ادارے دے فروغ لئی اِک بہت وڈا کم کیتااے۔ اوہنے لہور قلندردے آگو آودے سبھاگے سجن رانا فوادنوں پاکستان پنجابی ادبی بورڈ دی معالی معاونت کرن تے امادہ کرلیا سی۔رانا فواد نے پاکستان پنجابی ادبی بورڈ نوں سال وار سرکاری گرانٹ جِنّی رقم اپنے ولوں ورھے وار دیون دا اعلان کیتاسی، جہدا پہلا چیک پروین ملک ہوراں نوں مل گیاہویا سی۔تے ایس دا وڈا سبب افضل ساحر بنیا سی۔افضل ساحرنال بیتے ویلے دیاں یاداں نوں بیانن دا مقصد اوس دے چنگے مندے کریکٹر دے سوہلے گاؤنا ہر گزنہیں اے۔اوس نال جُڑیاں یاداں وِچوں اجے ہور وِی کِنیاں اجہیاں ہَن جہڑیاں کرنوں بیاننوں رہ گیاں نیں۔لوڑ ایس گل دی اے کہ اوس دی پنجابی شاعری دا بھرواں سواگت کیتا جاوے۔ تانجو دھمال دی مستی ونڈن والا اِک پنجابی شاعرجہڑا ویلے دی ستم ظریفی دی دُھوڑ وِچ چروکناکدھرے گواچ گیا ہویااے۔ اوس نوں نویں سِریوں جیون جوگا کرن لئی اوس دی پنجابی شاعری بارے اِک بھرویں مکالمے دا مُڈھ بنھیا جاوے۔ایس بارے اوس دا آکھنااے:
