kraamaat@gmail.com
+ +92 333-430-6384
افضل احسن رندھاوا
April 16, 2021
جوان کُڑیاں ورگیاں شوخیاں، تیزیاں تے چُنگھیاں بھرن دے شوق دے نال نال دانیاں پردھانیاں سوانیاں ورگا سہپن، ٹھہراؤ، نِگھ تے ساؤپنا وی اوہدے وچ وافر سینا کدے اوس وڈھن نوں منہ کھولھیا تے مارن نوں پَوڑ چکیا ہونا ایں؟ کلِے بدھی دی پوچھل نال بھاویں ایانے لمک کے کھیڈدے رہن، پر اک واری لگام دے کے کاٹھی اوہدے اتے پا کے رکاب وچ پَیر دھرن دی دیر ہوندی تے گھوڑی اپنے چارے پَوڑ زمین 'تے دھرنے ای نہیں اکٹھے-تے ایہ وی آکھیا جاندا کہ شاہ سوار اوہ، جہڑا اوہدے اتے چڑھ کے اوہدے چارے پوڑ 'کٹھے زمین اتے لوا دیوے۔ سوار اوہ نہیں اے، جہڑا گھوڑی 'تے چڑھ کے اوہنوں اپنی من مرضی دی چال چلا ئے۔ گھوڑی سرپٹ دوڑنا چاہوے تاں سوار اوہنوں پوئیے 'چوں نہ نکلن دیوے۔ گھوڑی پوئیے پینا چاہوے تاں سوار اوہنوں لگام 'چوں نہ نکلن دیوے۔ گھوڑی ٹاپ پینا چاہوے تاں سوار اوہنوں روال ٹورے۔ گھوڑی چُنگھیاں بھردی چھٹن لئی لگام دی ڈِھل منگے تاں سوار اوہنوں پوئیے 'چوں کڈھ کے ٹاپ وچ لے جائے-تے پھیر جدوں چاہوے ٹاپ توں پوئیے پا لئے تے جدوں چاہوے پوئیے توں سرپٹ سٹّ دیوے، تے پھیر جدوں چاہوے سرپٹ نوں تھمھ کے پھیر لگام ٹور لئے۔ اجہے سوار ہی شاہ سوار اکھواؤن دے لایق ہندے نیں!! شاہ سوار دیاں لگاماں پھڑن والیاں اُنگلاں وچ ہنر، رکاب وچ دھرن والے پب وچ ست، گھوڑی دوالے جمور وانگ کسے ہوئے پٹاں وچ طاقت تے گھوڑی دی حرکت، ہر ادا 'تے نظر رکھن والی اکھ وچ سمجھ سیاہن دا نور ہووے تے گھوڑی اپنا جسا سوار دے جسے نال رلا لیندی اے۔
سبزہ گلزار رنگ دی اوس انمول گھوڑی نوں، اوہدی ساری حیاتی وچ اک ہی اجہیا شاہ سوار لبھا سی ،اوہ میرے بھائی صاحب سن۔
اوہ گھوڑی ضلع سرگودھا دے چک چالھی دی جم پل سی۔ اس ای چک دے اک تگڑے سوکھے مسلمان جٹ دی گھوڑی دی وچھیری سی، جہنوں جٹ نے بڑی ریجھ تے بڑی جان مار کے پالیا سی۔ جدوں گھوڑی جوان ہون لگی، تاں اوہدی دُھم دُوردُور تک کھلر گئی۔ سرگودھے، لائل پُور دیاں منڈیاں وچ، نہ اس گھوڑی دی کدے منہ وکھائی ہوئی تے نہ ہی اوہ دوڑی، تاں وی اوہدی دسّ بھینی صاحب ساڈے گورو صاحب نوں پے گئی۔ گورو صاحب مہاراج بھینی صاحب توں چڑھے تے سرگودھا، چالی چک وچ جا اُترے-اوہ گھوڑی دیکھی، جانچی تے اوہدا مُل کرکے اِک تِیلا مالک دی تلی اتے رکھیا سائی دا تے آ گئے۔ آؤندیاں فرمائیو نے، 'ساڈا بندا آئیگا۔ پیسے دے جائے گا تے گھوڑی لے جائے گا۔ ادوں تیک ساڈی ایس گھوڑی دی اگے وانگ ہی سیوا کریں۔' سائیں 'آمین' آکھیا تے سبزہ گلزار رنگ دی اوس گھوڑی نوں گوروآں دی گھوڑی جان کے اگے نالوں وی ودھ سیوا کرن لگ پیا۔
ایس گل دا ہن مینوں تھوہ نہیں بھئی گورو مہاراج اودوں ای اوہدا مُل تار کے گھوڑی لے کیوں نہ گئے؟ خورے ایس گل وچ وی کوئی حکمت سی؟ پھیر ایہ گل پتا نہیں کداں کئی مہینے گورو صاحب مہاراج ہراں دے منوں وِسر گئی؟
کوئی چار-پنج مہینے مگروں جدوں گراں دا بنداپیسے لے کے گھوڑی لین گیا تاں گھوڑی مالک نے کدھرے ہور ویچ چھڈی ہوئی سی۔ جدوں گورو صاحب دے بندے نے مالک نوں سودے توں پھر جان 'تے ہوئے توئے کیتی تاں کھچرے جٹ نے ہتھ جوڑ کے کہیا، "مہاراج! بادشاہاں دے گھر لعلاں دا کیہ کال؟ گورو ہوراں کول تے دُنیا جہان دیاں چنگیاں چنگیاں تے اِک توں اِک ودھ گھوڑیاں نیں۔ تسیں بھوں کے بوہڑے ہی نہ، تے میں سمجھیا گھوڑی تہانوں پسند ہی نہیں آئی۔ اتوں ایس گھوڑی نے تاں میریاں نیندراں ای حرام کر چھڈیاں سن۔ بندوقاں والے دو بندے رات اوہدا پہرا دیندے۔ تاں وی چار وار چور اوہدے 'تے جھپٹے۔ جیوں ہی گھوڑی گھروں گئی، مگروں لتھی۔ ہن امن دی نیندر سوندا آں۔ گوروآں دا میں دیندار آں۔ ہن جدوں اوہدی ماں سوئی، توڑ آ کے وچھیراوچھیری گوُرواں دے اصطبل وچ بنھ آواں گا ۔ گولی کہدی تے گہنے کہدے۔"
جدوں گھوڑی لین گئے بندے نے بھینی صاحب پرت کے خالی ہتھ بنھ کے گورو نوں ساری گل سنائی تاں گورو دے سکھاں دا لہو کھئولھ گیا۔ پر گورو مہاراج گھڑی کُو چُپ رہے، پھیر پھرماؤن لگے، "اسیں وی تے بُھل ای گئے ساں۔ چلو گھوڑی کوئی شوقین بندالے گیا۔ موجاں لُٹے! اوہدے نصیب۔"
ایہ گل سارے پنجاب وچ پنجاں دریاواں دے ہڑ وانگ کھلر گئی کہ کوئی بندا گروآں دے سودے اتے سودا کرکے اوہناں دی گھوڑی لے گیا، پر کہڑا مائی دا لال؟ بڑے چر تک مینوں ایہ پتا نہ لگ سکیا۔
ایس گلّ دے کوئی چھے مہینے مگروں میں بھینی صاحب گراں دے درشناں نوں گیا۔ گورو مہاراج لاہور چڑھائیاں کر رہے سن۔ مینوں وی ساتھ چلن دا حکم دِتو نے۔ میرے دھن بھاگ! لاہور اپڑ کے اپنے رسالے تے پیدلاں نوں گردوارے اپڑن دا حکم دتا۔ تے مینوں تے پنج ہور سیوکاں نوں اپنے نال چلن لئی آکھیا۔ دھن بھاگ۔ "کدھر؟" میرے من وچ سوال پُنگریا۔
گورو مہاراج تے دلاں دے بھید جانن والے سن، ہس کے کہن لگے، "بھائی ٹہل سہاں! تیرے بھرا چودھری ول چلے آں۔ اوہدے گھر دا راہ آؤندا ای؟'
"ایہ مہاراج" میں ہتھ بنھ کے عرض گزاری، "دھن بھاگ اوہدے!
'شاہو دی گڑھی بھائی صاحب دے گھر اپڑے تاں اوہ آپ گھر کوئی نہیں سن۔ گورو مہاراج ایس گل دی پرواہ کیتیوں بغیر گھوڑیاں دے کھرل ول گئے۔ اک گھوڑی دے کول اپڑ کے اوہنوں تھاپی دتیؤ نے۔ پھیر اوہدی دھون نوں کلاوا بھر کے اوہدا منہ اپنے سینے نال لا لیو نے، جویں کوئی ماں اپنے وچھڑ کے ملے لال نوں اپنے نال چموڑ لیندی اے۔ گورو ہوریں بڑی دیر گھوڑی دا منہ سر چھاتی نال لائی، اوہنوں پیار کردے تے اوہدے متھے اتے ہتھ پھیردے رہے۔ نوکراں پروہنے دیکھ کے اندروں نویاں نواری منجیاں کڈھیاں، نویں سرہانے-کھیس لیا کے سرہاندی پواندی رکھے۔ پر گورو مہاراج بیٹھے نہ۔ گھوڑی نوں پیار کرکے پچھانہ پرتے تے باہروں بھائی ہوریں آ گئے۔ اک وار تاں اوہ گورو مہاراج نوں دیکھ کے حیران ہوئے۔ پھیر ست سری اکال بلا کے میرے کول آ کے کھلو گئے۔
'بسم اللہ مہاراج!' بھائی آکھیا، 'اَج تے سچی مچی کیڑی دے گھر نرائن آ گیا اے۔ تشریف رکھو۔ اَنّ پانی دی سناؤ؟'
'انّ پانی ولوں پُرباش۔' گورو ہوریں کھلوتیاں ای کہن لگے، "چودھری توں گھوڑی کیوں ماڑی کر چھڈی اے۔"
بھائی ہوریں اچی ساری ہسّ پئے، کہن لگے، "مہاراج! ایہ گوراں دی گھوڑی تے نہیں نہ؟ جہنے کلِے بدھی نے دانے چردیاں چردیاں مجھّ بن جانا اے۔ ایہ تے غریب جٹ دی گھوڑی اے، جہدے اتے میں دو ویلے سواری کرنا آں۔ سواری والی گھوڑی ماڑی تے بھاویں نہ ہووے، پر اوہدے اتے وادھو ماس وی تے نہیں چڑھدا مہاراج!"
گورو مہاراج کھڑکھڑا کے ہس پئے۔ کہن لگے، "گل ٹھیک آکھی آ چودھری!"
"اگاڑیا پچھاڑیاں پا کے بدھی، نہاتےدھوتے جُسے اتے چمکدے پھلاں والی سبزہ گلزار رنگ دی گھوڑی اگے نالوں ماڑی تے نہیں، سگوں چست، بانکی تے بہت سوہنی پئی لگدی سی۔ اپنے مالک نوں نیڑے ویکھ کے گھوڑی نے ہِنک کے سر ہلایا تے اوہدے گلے دیاں جھالراں ہِلیاں۔ بھائی ہوراں اگانہ ہو کے گھوڑی نوں تھاپی دتی تے گورو ہوراں دوجے بنیوں اوہنوں پیار دتا تے اسیں پرت آئے۔ گھوڑی والی ساری گل میری سمجھ وچ آ گئی سی تے میں نموشی وچ ڈُبدا جاندا ساں، پر گورو مہاراج دے چہرے 'تے اوہو نور سی۔ اوہ گھوڑی نوں دیکھ کے بہت خش سن۔ میری نموشی تاڑ کے کہن لگے، "تیرا بھرا شوقین اے گھوڑیاں دا تے ایس گھوڑی دی سانبھ وی اوہو ای کر سکدا سی۔ ویکھ کہی سوہنی سانبھ کے رکھی سو گھوڑی؟ جیوندا وسدا رہوے۔" میں اپنے من وچ شرمسار ساں، کیہ آکھدا؟
اگلے ورھے گورو مہاراج ساڈے پنڈاں ول آئے۔ میں اوہناں دے آون دی خبر لاہور بھائی ہوراں نوں گھلی مڑھ (مڑھی توں) والے میدان وچ گراں دے ڈیرے سن۔ آلے دوآلے دے پنڈاں دے لوک گورو ہوراں دے درشناں نوں آئے ہوئے، تن چارن ہزار سکھاں وچ گورو مہاراج بیٹھے ہوئے۔ انج لگدا جویں تاریاں وچ چودھویں رات دا چن۔ ہوا دیاں لہراں وچ بہت ساریاں آوازاں تے راگ رَلے ہوئے چوفیرے کھلرے ہوئے سُنے جاندے:
ساڈے بھاگ بھلے
گراں دے درشن پائے
ساڈے بھاگ بھلے۔
بھائی ہوریں آئے۔ اوہناں دے ہتھ وچ سبزہ گلزار رنگ دی اوس گھوڑی دا رسا پھڑیا ہویا سی، جہنوں کل اوہ لاہوروں گڈی وچ پا کے پنڈ لے کے آئے سن۔ گورو صاحب اُٹھے تے اگانہ ودھ کے اوہناں بھائی نوں دُعاواں دِتیاں تے گھوڑی دا منہ سر چھاتی نال لا کے اوہنوں پیار کیتو نے۔ سنگتاں دیاں نظراں گراں اتے گڈیاں ہوئیاں سن۔
بھائی ہوراں گھوڑی دا رسا گورو صاحب نوں پیش کردیاں کہیا، "مہاراج! ایہ تہاڈا مال اے، قبول کرو۔"
گورو صاحب نے رسا پھڑ لیا تے گھوڑی دے پنڈے اتے پیار نال ہتھ پھیر کے رسا بھائی نوں پھڑاؤندیاں فرمان لگے، "چودھری وسدا رہُو۔ تیری گھوڑی سانوں اپڑ گئی۔"
"ایہ گھوڑی تے مہاراج تہانوں لینی پےگی!" بھائی ہوراں ادب تے پیار نال آکھیا، "ایس گھوڑی توں تسیں میرے بھرا نال غصے او۔"
گورو ہوراں فرمایا، "چودھری تیرا بھرا بھائی ٹہل سنگھ بھلا لوک آدمی اے۔
اوہدے نال تے اسیں بھورا وی ناراض نہیں۔ اوہنوں تے اساں ایہ گل کدے جتائی وی نہیں۔ گھوڑی ساڈی ہو گئی، پر ایہ رہوے گی تیرے کول بھائیا! ساتھوں ایہدی سانبھ تیرے ورگی تے نہیں نہ ہو سکدی۔
تے گورو ہوراں خش ہو کے دُعاواں دِتیاں، سوار نوں وی تے گھوڑی نوں وی۔
1940-41 دی ایہ کہانی چاچا ٹہل سنگھ مکیریاں ضلع ہشیارپور توں اپنے خط وچ مینوں 1981 وچ لکھدا اے تے نال مینوں ایس کہانی نوں لکھن لئی آکھدا اے۔ ایس کہانی وچ بھینی صاحب والے گورو، گورو پرتاپ سنگھ جی ہوریں نیں۔ چاچا ٹہل سنگھ نویں پنڈ والا بھائی ٹہل سنگھ رندھاوا نامدھاری اے، جہڑا میرے والد دا پگ وٹ بھرا، دوست، جماعتی تے ساتھی سی۔ ہن مکیریاں ضلع ہشیارپور وچ بیٹھا اے۔ کہانی وچ اوہدا بھائی صاحب تے سبزہ گلزار رنگ دی گھوڑی گورواں توں اُتوں دی مُل دے کے لے آون والا بندا میرا والد اے۔ ایہ میرے ہوش سنبھالن توں پہلوں دیاں باتاں نیں۔ میں اوس گھوڑی نوں دیکھیا وی نہیں۔ پر چاچے ٹہل سنگھ دا ایہ خط پڑھ کے مینوں اس گھوڑی بارے ہور جانن دا شوق کدیا۔
اک دن پنڈ بیٹھیاں گھوڑیاں دیاں گلاں ہو رہیاں سن تے میں وچ سبزہ گلزار رنگ دی اس گھوڑی دی گل واہ دتی۔ پرانہ چُپ کرکے بیٹھے ابا جی دیاں تسبیح پھیردیاں انگلاں کھلو گئیاں۔ اوہناں دیاں بھوریاں بدامی خوبصورت چمکدیاں اکھیاں دے وچ وی مشالاں جہیاں بلیاں۔
"بھائی، اوہ بڑی گھوڑی سی!" اوہ آکھ کے چپ کر گئے۔ تے تسبیح دے دانے پھیر اوہناں دیاں اُنگلاں وچ پھرن لگ پئے۔ چاچا ٹہل سنگھ اوہناں نوں بڑا پیارا سی تے اوہدے ذکر 'تے ابا جی سدا ای اداس ہو جاندے۔ میں دُکھاں درداں دے پھولنے تے نہیں پھولنا چاہندا ساں، پر دوتِنّ گلاں پچھیوں بناں میتھوں رہ وی نہ ہویا، "جدوں تہانوں چاچا ٹہل سنگھ ایڈا ای پیارا سی تاں پھیر تُساں اوہدے گورو صاحب دے سودے اتے سودا کیوں کیتا؟"
"ایہنوں ہُوڑمت تے مورکھپنا ہی کہیا جا سکدا اے۔" ابا جی نے نکا جہیا جواب دے کے گلّ مکائی۔ "گھوڑی ویکھ کے میں رہ نہ سکیا تے گھوڑی میں لئی وی گورو صاحب دے مُل توں بہتا مُل تار کے تے بڑیاں زوراں نال-تاں وی میں سمجھیا میں گھوڑی ککھاں دے مُل لے آندی اے۔ گورو صاحب دے گھر رُپئے پیسے دی کاہدی تھوڑ؟ اوہ تے آپنیاں سکھاں نوں اشاراکردے تے اگلے گھوڑی سونے نال تول کے وی لے آؤندے۔"
میرا دوسرا سوال، میں کہیا"اُصول نال تے سائی دین مگروں گھوڑی اوہناں دی ہو گئی، پھیر اوہ اس گھوڑی دے بڑے عاشق سن، تاں وی اوہناں تہاڈی ایس حرکت دا برا نہ منایا؟ تہاڈی ایس حرکت توں اوہ چاچے ٹہل سنگھ نال رنج کیوں نہ ہوئے؟"
"ایہدے وچ کیوں نہ ہوئے؟ دا کیہ سوال اے بلیا؟ ایہ گورو ہوراں دی وڈیائی سی۔ ایویں تے نہیں لکھاں بندے اوہناں دیاں منتاں کردے رہے؟ اوہ بڑے حوصلے تے بڑیاں صفتاں والے انسان سن۔ جدوں اوہ گھوڑی نوں ملن میرے گھر آئے، جے میں اودوں گھوڑی اوہناں دی نظر کردا تے گل ہولی رہِ جاندی۔ ایس کرکے ہی میں توڑ پنڈ آ کے گھوڑی اوہناں دی نظر کیتی جہڑی اوہناں قبول تاں کر لئی، پر گھوڑی نہ لئی۔ میں بھائی ٹہل سنگھ دی وجھا توں ای گھوڑی اوہناں دی نظر کرنا چاہندا ساں تاں جو اوہ میرے مورکھپنے توں بھائی نال ناراض نہ ہون تے اپنے سکھ، اپنے اک منن والے اپنے اک چیلے دا مینوں بھرا سمجھ کے ای اوہناں میتھوں گھوڑی نہ لئی-ایہو جہیاں وڈیائیاں بندیاں وچ نہیں، فرشتیاں وچ ہندیاں نے تے اوہ سچی مُچی فرشتاں ورگے ہی منکھ سن۔"
میں آخری سوال ریڑھیا، "پھیر اس گھوڑی دا کیہ بنیا؟"
"بننا کیہ سی؟" ابا جی نمھا جہیا ہس کے بولے، "جس گھوڑی دے ایسراں دے اینے سارے قصے بن جان، ٹر تے آخر اوس جانا ہی سی۔ بڑے بڑے سیٹھ شاہوکار، راجے، مہاراجے تے امیرغریب لوک اوہدے گاہک بنے، پر میں کد ویچدا ساں اوہنوں؟ پر پنج ہتھیاں اگے میری کوئی پیش نہ گئی۔"
"کویں؟" میرے مونہوں نکلیا۔
"پنج ہتھے، پنجے بھرا تِن وڈے نوٹاں دیاں بوریاں تے دس سیر پکے سونے دیاں ٹونباں دی پنڈ لے کے میرے بوہے 'تے آ کے بہ گئے۔ پنج ہتھے تے اوہناں دی اَل پے گئی ہوئی سی۔ اوہ پنجے بھرا بڑے بھارے جوان تے وڈے ڈاکو سن، پر سن اپنی برادری دے بھرا، نال دے پنڈ دے۔ آپنیاں پنڈاں وچ تے اوہ کدے کسے نوں کنیں پایاں وی نہ دُکھدے۔ دُوردُور دے شہراں وچ جا کے ڈاکے ماردے۔ اِک اِک بنداپنجاں پنجاں ہتھاں والا لگدا تے ایس پاروں ای لوک اوہناں نوں پنج ہتھے آکھن لگ پئے۔
جدوں اوہ آئے، رات اَنّ پانی کھوا کے ہسدیاں ہسدیاں پچھیا، لاہور لُٹن آئے او پنج ہتھیو؟
ایشر سنگھ دی چٹی داڑھی سی تے ساریاں بھراواں وچوں وڈا۔ سرھوں اپنی پگّ لاہ کے گل وچ پا لئیؤ سو تے ہتھ جوڑ کے بولیا، 'بھرا جہڑی گھوڑی دا مُل گورو تے راجےمہاراجے نہیں دے سکے، اساں کیہ دے لینا اے؟ پر پھیر وی اسیں اپنی ساری عمر دی کمائی لے کے آئے آں تے جاواں گے گھوڑی لے کے۔ نہیں تے سونہ بھائیے دی! ساری عمر تیرے بوہے 'تے بہ رہاں گے ۔ تیرے مال ڈنگر نوں پٹھادتھا پا چھڈیا تے تیریاں روٹیاں توڑ چھڈیاں کراں گے۔' ایشر سنگھ دی گل اٹل سی۔"
"پھیر گھوڑی لے گئے پنج ہتھے؟" میں پچھیا۔
"لے گئے"۔ ابا جی ہسّ کے بولے، "سویرے اوہناں نوں شاہ ویلا کھوا کے میں گھوڑی کھولھ کے اوہناں دے ہتھ پھڑائی تے اوہ چھالاں ماردے اڈ گئے۔"
"کنِے دی؟" میں قیمت پچھن لئی بے چین ساں۔" "آخر ایڈی نامی گرامی تے وڈی گھوڑی دا کیہ مل لگیا؟"
"ملّ؟" ہس کے ابا جی نے کہیا، "اک رُپیا چاندی دا۔" "اِک رُپیا؟" مساں ای میرے مونہوں نکلیا۔
"آہو کاکا! بنے چنے دے بھرا سن تے بوہے 'تے آ کے بیٹھے ہوئے سن۔ میں اوہناں توں گھوڑی دا مُل لیندا چنگا لگدا ساں۔"
ابا جی کہن لگے۔
"تے رُپیا کنج ہویا پھیر؟"
"مُل دین لئی اوہناں دے زور لاؤن 'تے میں چاندی دا اِک رُپیا۔ اوہناں توں لے لیا۔"
ابا جی انھیرے وچ دیکھدیاں ہویاں ہس کے بولے!
ہن ایہ میرے لئی لکھیا گیا اے کہ قیام پور تے مکیریاں وچ ایدھراودھر کھلریاں ہوئیاں کہانیاں نوں 'کٹھیاں کر کے لکھدا رہواں۔
٭٭٭٭٭