اسلم رحیل مرزا دا خاص لیکھ "پنجاب، پنجابی زبان تے عوام" ـــــ رویل

سانجھے ہندستان دی دھرتی وچ قدرت نے کُجھ اجہی کھچ پیدا کیتی سی پئی مُڈھ قدیم توں لے کے ہُن تیکر دنیا جہان دیاں قوماں ایہدے ول انج پئیاں کھچیاں چلیاں آوندیاں رہیاں نیں جویں چنبک پتھر ول لوہے دی سُوئی۔ کیوں جے ایس ملک دی تواریخ پڑھن توں پتا لگدا اے پئی ایہ پچھکڑا اک اجہے سمے توں پیا ہویا اے جہدا ہُن کوئی اٹا سِٹا لاونا وی اوکھا اے۔ اج توں کئی ہزار ورھے پہلے توں لے کے ہُن تیکر دراوڑ‘ آریے‘ یونانی‘ عرب‘ پٹھان‘ ایرانی‘ مُغل‘ ولندیزی‘ پرتگالی‘ فرانسیسی تے انگریز اگڑ پچھڑ ایس ملک ول انج پئے لگے آئے نیں جویں ساون دے بدل گجدے گڑھکدے آندے نیں۔ فیر ایہ نہیں پئی ایہ گل ایتھے ای مُک گئی۔ کیوں جے ایہدے توں بعد جرمن‘ جاپانی‘ امریکی تے ہور وی کئی قوماں ایتھے اپڑن تے ایس ملک تے اپنا قبضا کردیاں رہیاں نیں جویں بلی چوہے پھرن لئی چھہ لائی بیٹھی ہووے تے پنجاب ایہناں قوماں لئی ہندستان دے دوجے صوبیاں تائیں اپڑن لئی سدا گھڑ دوڑ دا میدان بنیا رہیا اے۔ ایہو ای وجھا اے پئی پنجاب دی کوئی اپنی نویں وسوں دا رنگ روپ یاں شکل کدے وی نہ بن سکی۔

جہڑے وی بدیسی قوم ایتھے آئی‘ ساون دے بدل وانگ ہاٹھ بنھ وسی تے سارے ملک اُتے چھا گئی۔ کدی اوہ بڑے زور نال وسی تے کدی جھڑی لا کے دھریمی بن کے۔ پر رب دا بھانا کُجھ تے ایس دھرتی دا اثر تے کُجھ مٹی گھٹے دا‘ پئی جہدے نال رل مل کے ایہو جہی نیویں تھاں ول ریڑھے پے گئی پئی۔ فیر اوہدے کدھرے ویر پی نہ لگے تے ہیٹھاں ای ہیٹھاں رڑھدی ہوئی اخیر ایہو جہے ڈونگھے سمندراں وچ جا ڈُبی جتھے پہلیاں ڈُبیاں ہوئیاں قوماں وچ رل مل کے اپنا نشان وی مٹا بیٹھی تے جے کدی زمانے دی ہوا نال اوہدے وچ کدی ہلچل وی ہوئی تے سمندر دیاں ٹھلاں وانگ اُبھر اُبھر کے تے موہوں جھگ چھڈ چھڈ کے اوہ نوان دا کالا کوڑا پانی بن گئی۔

دوجی گل ایہ اے پئی جہڑی قوم ایتھے آئی‘ بھُکھے شیر وانگ بڑے زوراں نال دھاڑدی آئی۔ پر جدوں ایتھے کُلی‘ ٹلی تے جُلی (یعنی روٹی‘ کپڑا تے مکان) تنو شیواں لبھ پئایں تے اوہ رج بیٹھی‘ تاں فیر اوہنے اج کل دیاں شہر دیاں زنانیاں وانگر اک دوجی نوں مہنے دین تے لڑن تے لک بنھ لیا۔ سچی گل تے ایہ وے پئی ایس ملک وچ وسن والیاں قوماں دا مُڈھ قدیم توں ای عجیب حال رہیا اے۔ کسے نے اونٹھ توں پُچھیا ”اُترائی چنگی یاں چڑھائی“ اونٹھ نے جواب دتا ”دوہاں دا فِٹے مونہ“ سو ہندستانیاں دی وی ایہ عادت رہی اے پئی جے ایہ بھُکھے ہون تاں وی جٹ دا کھیت اُجاڑنا تے جیکر رجے ہوون تے وی ”بھُکھے دی دھی رجی تے کھہ اُڈاون لگی“ والی گل کردے نیں۔

میں جس ویلے سانجھے ہندستان یاں ہندستانی دا ناں لیندا ہویا اپنی پچھلی سماجی تواریخ دا ہلکا جہیا جایزا لیندا آں تاں ایس توں میری مراد ہندستانی تے تے پاکستانی دوہاں توں ہوندی اے۔ کیوں جے صدیاں تیکر اکٹَے رہندے ہویاں ایہناں دیاں عادتاں سبھاواں تگے سو وچار حالے تیکر وی اکو جہی اے۔ پہلاں جے کر سانجھے ہندستان وچ اسیں اردو‘ ہندی تے ہندستانی بولی دے مسئلے تے آپو وچ پھُٹ پا لیند ساں یاں فیر قربانی تے جھٹکے دا بہانا رکھ کے لڑ پیندے ساں تے ہُن اپنے ای ایس ملک پاکستان وچ وی اسیں اردو‘ بنگالی‘ سندھی‘ پشتو تے بلوچی بولی دے مسئلے اُتے یاں شیعا‘ سُنی‘ وہابی تے مرزائی دی آڑ لے کے آپو وچ کُجھ بحثاں کردے ہوئے لڑن توں گھٹ نہیں کردے۔ پر جیکر دھیان کیتا جاوے تاں ایہناں گلاں وچ مغز کُجھ وی نہیں ہوندا۔

ایہدے اُلٹ یورپ دیاں کئی قوماں دی مثال ساڈے ساہمنے آے پئی جیکر اوہ رجیاں ہوون تے سگوں ہور زور پھڑدیاں تے ترقی کردیاں نیں پر دوجے ملکاں تے قوماں دے لوک جیکر بھُکھے وی ہوون تے آپو وچ اک دوجے نال لڑن مرن دی تھاں اوہ اپنی بھُکھ تے غریبی دا رل مل کے کوئی اُپاء سوچدے نیں تے پنج تنتر دے کبوتراں دی ڈار وانگ جس پھاہی لاح والے جال وچ پھس جاون‘ اوس سامراجی جال نوں وی اپنے نال ای لے اُڈدے نیں۔ پر اسیں پاکستانی تاں رجے ہوئے مست شرابی بن جاندے آں تے بھُکھے ہو کے کھسیانی بلی بن جاندے آں۔ ایہو سبب اے پئی ایہ دھرتی بہشت ورگی ہوندیاں ہویاں وی پچھلیاں کئی صدیاں تیکر باہرلیاں دھاڑوی قوماں دی لشکر گاہ بنی رہی اے تے شہد ہوندیاں وی ساڈے لئی مکھیاں دی پھاہی ثابت ہوئی اے۔

ایہ کنی عجیب گل اے پئی ایتھوں دے لوکاں دیاں لڑائیاں جھگڑے وی نکاریاں نکاریاں گلاں توں ہو جاند ینیں۔ اک فرقے دے بندے اپنے طریقے نال رب دا ناں لیندے نیں تے دوجے فرقے دے لوکی اُٹھ کے اوہناں دا سر پاڑ دیندے نیں پئی نہیں تُسیں وی ساڈے طریقے تے چل کے ای رب دا ناں لوو۔ جیکر اک بندا کسے کم دا موہری بن کے آکھدا اے پئی پنڈ وچ بالاں لئی اک سکول ضرور ہونا چاہیدا اے تے دوجے اپنے دل وچ فیصلا کر لیندا اے پئی شریک دی کہی کیتی توڑ نہیں چڑھن دینی تے ایتھے سکول وی نہیں بنن دینا۔ جیکر کوئی ذرا پڑھیا لکھیا یاں ذرا سیانا بندا صلاح دیندا اے پئی موسمی بخار تے ہیضے دیاں لگ جاون والیاں (متعدی) بیماریاں توں بچن لئی کھلی ہوا وچ رہنا تے ٹیکا لوانا چاہیدا اے تے کوئی دوجا اوہدی مخالفت کردے ہویاں آکھدا اے پئی نہیں اندر وڑ کے مرجانا چاہیدا اے۔ جیکر اک بندا کہندا اے پئی لکھائی پڑھائی اپنے ای دیس بولی وچ ہونی چاہیدی اے تے دوجا کُجھ زیادا پڑھیا لکھیا آکھدا اے پئی نہیں دنیا دے دوجے سرے یعنی ست سمندر پار دی انگریزی بولی وچ ہونی چاہیدی اے۔ فیر جے کُجھ لوکیں ایس گل تے اکٹھ کر لین پئی اپنے دیس دی بولی وچ ای ساری لکھت پڑھت ہونی چاہیدی اے تاں ایہدے تے اک نواں ای شوشا چھڑ جاندا اے۔ کوئی کہندا اے جے پئی دیس بولی ساڈے ملک دی اردو تے صرف اردو زبان اے۔ ایس کر کے ایہو ای سرکاری زبان ہونی چاہیدی اے۔ دوجے پاسے سندھی‘ بلوچی تے پٹھان وی اپنے اپنے صوبیاں دیاں بولیاں نوں ای مندے نیں تے اوہناں نوں اپنے اپنے صوبے دیاں سرکاری زباناں بناون تے زور دیندے نیں۔ کراچی‘ حیدر اباد‘ سندھ تے پنجاب کئی وڈے وڈے شہراں وچ وسن والے بھرا‘ اردو زبان نوں ای سبھ توں ودھیا تے اُچی سمجھ کے ہور کسے وی صوبے دی بولی نوں خاطر وچ نہیں لیاندے۔ ایس کر کے اردو زبان نوں ای سارے پاکستان دے صوبیاں دی سرکاری تے لکھن پڑھن دی زبان بناون دا حقدار سمجھدے نیں۔

ایدھر لاہور تے پنجاب دے لوک پاکستان بنن دے بعد وی 56 ورھیاں توں انگریزی توں بعد اردو زبان وچ ای سکولاں تے کالجاں دی تعلیم حاصل کر رہے نیں تے اپنی لکھاپڑھی دی زبان وی اردو نوں ای بنا چُکے نیں۔ پر فیر وی جدوں کراچی سندھ تے دوجے صوبیاں دے واسی اپنے اپنے علاقے دیاں بولیاں نوں ترقی دین تے اردو وانگ دی زبان بناون دے جتن کر رہے نیں تاں فیر پنجاب دے واسی وی اوہناں دی ویکھا ویکھی کسے توں پچھے نہیں رہندے تے اوہ وی اپنے علاقے وچ پنجابی زبان تے ترقی تے ودھرے لئی سوچدیاں ہویاں کُجھ کرنا چاہندے نیں کیوں جے اردو دے بہتے حمایتیاں نال بہت سارے پنجابیاں دی نہیں بندی۔ ایتھے اپڑ کے پاکستان دی قومی تے دیسی زبان دا سارا مسئلا کھٹیائی وچ پے جاندا اے۔

پر جیکر ملک دے کُجھ سوجھوان تے پڑھے لکھے لوک اردو زبان نوں دوجے صوبیاں تے علاقیاں دیاں بولیاں توں ودھ کے ترقی تے علم والی زبان سمجھ کے سرکاری زبان بناون تے راضی ہو وی جاون تے اگے جا کے فیر اکھراں دے مسئلے تے پھُٹ پے جاندی اے۔ کوئی کہندا اے سدھے اردو اکھراں وچ لکھائی ہووے تے کوئی آکھدا اے پئی عربی لفظاں وچ ہونی چاہیدی اے۔ تیجا کہندا اے پئی رومن (انگریزی) اکھراں وچ ای سبھ کُجھ ہونا چاہیدا اے۔ ایہو کارن اے جے پاکستان بنن تو ستونجا ورھے بعد وی دیسی تے قومی زبان دا مسئلا اجے تیکر حل نہیں ہو سکیا۔

باہر دے ملکاں دے جہڑے لوکی ایتھے آندے نیں‘ اوہ ساڈے ول ویکھ ویکھ کے ہسدے نیں پئی پاکستان وچ کوئی اجہی لنگھن بوٹی اے جہنوں کھا کے ایتھے دے لوک بولدے کُجھ نیں‘ لکھدے کُجھ نیں تے کردے نیں۔ انج ساڈے ملک دے کئی وڈے وڈے لیڈر تے مبلغ سنگھ پاڑ پاڑ کے آکھدے نیں پئی پاکستان دی قومی تے لکھت پڑھت دی زبان دیسی ہونی چاہیدی اے پر کردے ہمیش ایہدے اُلٹ نیں۔ تے جیکر کدی بہتا اُلیل آ جائے تے ایس گل ول اُلر پین تے فیر وی اوہناں نوں پتا ای نہیں لگدا جے ساڈے ملک دی دیسی بولی کہڑی اے جہنوں اوہ قومی زبان دا درجا دینا چاہندے نیں۔ پر جے چار ہمت والے جی اردو زبان نوں ملک دی سرکاری بولی من وی لین تے ایہدے توں بعد فیر اوہو اکھراں یعنی Script دا جھگڑا شروع ہو جاندا اے کہ ایہ زبان لکھی کہڑے اکھراں وچ جاوے؟ پُرانے رائج نستعلیق فارسی اکھراں وچ یاں عربی طرز دے نسخ ٹایب اکھراں وچ؟ ایتھے اپڑدیاں اپڑدیاں قومی تے سرکاری زبان دا سارا اُبال ٹھنڈا پے جاندا اے تے پرنالا اوتھے دا اوتھے ای رہ جاندا اے۔

پنجابی زبان تے عوام مسئلے کسے زمانے وچ پنجاب نوں سارے ہندستان دا دل تے دماغ کہیا جاندا سی۔ پر ایس زمانے وچ پنجاب تے پنجابی عوام دا دماغ کُجھ اجہیا بورا ہویا اے پئی ایہناں دے چکر کسے طرحاں لہندے ای نہیں پئے۔ جیکر ویکھیا جاوے تاں اج وی پنجاب وچ کسے چیز دا گھاٹا نہیں۔ ایتھے دی ابادی چھے کروڑ دے نیڑے تیڑے یعنی پنجاب دوجے سارے صوبیاں توں ودھ اے۔ پنجاں دریاواں دی ایہ دھرتی جہدے وچ اسیں رہندے آں‘ ایہدی زمین وی بڑی زرخیز اے۔ ایتھوں دی آب و ہوا وی بڑی چنگی اے جہدا کر کے اناچ‘ سبزیاں‘ پھل تے فصلاں دی پیداوار وی چنگی ہوندی اے۔ مویشی جنور چنگی خوراک کھا کے موٹے تازے رہندے نیں تے پنجابیاں دی نسل وی ماضی وچ سدا تنو مند تے لمے قد کاٹھ دی رہی اے۔ پنجاب دے پہلوان سدا دنیا بھر وچ مشہور ہے نیں۔ شاید ایہد وجھا اے پئی اسیں لڑن مرن لئی سدا تیار رہندے آں۔ ساڈے پنڈاں دی حالت اج وی بڑی مندی اے۔ پنڈاں دے لوکاں دی جہالت تے ایتھوں تیکر اپڑئی ہوئی اے کہ اوہ آپو وچ لڑن لگیاں ایہ وی نہیں سوچدے پئی اسیں لڑے کہڑی گل توں ساں؟ ایہناں دی مثال تاں حالے وی اوہناں جٹاں ورگی اے جہناں نے شاملات ونڈن لگیاں فرضی دایرے واہ کے زمین اُتے شاملات دا نقشا بنا لیا تے لیکاں پا کے وکھو وکھ ونڈاں دے نشان لا دتے۔ فیر اک کہن لگا ”بھرا جی! اج توں ہُن ہر کوئی اپنیاں مجھاں اپنی اپنی تھاں وچ چھڈیا کرے۔“ ایہ گل سُن کے دوجا بولیا ”اوہ تے اگے وی کھُلیاں پئیاں چردیاں پھردیاں نیں تے ہُن وی چردیاں پھرن گیاں۔“

پہلے نے آکھیا ”ہُن نہ کسے چرن دتیاں۔“

دوجے نے آکھیا ”ایہناں تاں اوسے طرحاں چھُٹیاں پھرنا اے۔“

پہلا غُصے وچ آکھن لگا ”اچھا چھڈیں توں‘ تے فیر ویکھیں تماشا۔“

ایہ گل سُن کے دوجے نے جھٹ آکڑ نال اپنی لت چُک کے تاں پہلے دی ونڈ والے نشان وچ لے جا رکھی تے بولیا ”لے فیر ویکھ لے‘ چھُٹیاں پئیاں نیں۔“

پہلے نے بغیر سوچے جلدی نال اپنے مونڈھے تے رکھی ہوئی کُہاڑی مار کے اوہدی لت وڈھ دتی تے کہن لگا ”تاں لے فیر موڑیاں پئیاں نیں۔“

میرا ایہ یقین جے پئی جد تیکر اسیں اک دوجے دی گل سہارن دے قابل نہ ہو جائیے‘ ساڈی اخلاقی حالت‘ غُصے تے جہالت دا ایہو ای حال رہنا اے تے ایہدے وچ تبدیلی اودوں ای ہونی اے جدوں ساڈے شہراں تے پنڈاں تھاواں دے ہر طبقے وچ پنجابی لکھ پڑھ کے تے اپنے سانجھے نفعے نقصان نوں سوچن سمجھن دے لایق ہو جاون گے۔ پر ایہناں گلاں بارے سوچن سمجھن دی بجائے ساڈے پنجابی بھرا آپو دیاں خُد غرضیاں تے کسے نہ کسے طرحاں ودھ تھیں ودھ رُپیا تے منافع کماوندے چکر وچ پئے ہوئے نیں۔ لمے چر تک غفلت تے جہالت دی نیندر ستے رہن توں بعد شہراں دے لوکاں وچ ہن کُجھ جاگرتی آ رہی اے۔ تاں اپنی حیاتی دیاں اوکڑاں تے دوجیاں مسئلیاں بارے سوچن لگ پئے نیں پر ایہ گل وی اوس ویلے تیکر اگے نہیں ٹُرنی جد تیکر ساڈی ساری لکھائی پڑھائی پنجابی زبان وچ نہیں ہو جاندی۔

انگریزاں دے راج توں لے کے ہُن تیکر ڈیڈھ سو ورھیاں دے وچ شہر شہر انگریزی سکول تے کالج کھُل جاون کر کے ہُن پنڈاں تھاواں وچ وی بہت سارے لوکی انگریزی تے اردو پڑھ گئے نیں پر انگریزیاں تے اُردو والیاں ساڈا ہُن تیکر کُجھ نہیں سنواریا تے اجے جا کے وی ساڈی ایس اوکھی زندگی دا کوئی بنیادی مسئلا نہیں جے حل کرنا۔ کیوں جے اسیں اردو تے انگریزی اپنے دیس دے وسنیکاں نال پیار محبت تے ہمدردری کرن تے اوہناں دی خیر خاہی دا علم حاصل کرن لئی نہیں پڑھدے‘ سگوں نرا نوکریاں حاصل کرن لئی پڑھدے آں۔ سو ہُن ایہ گل وی بڑی اوکھی ہوندی جاندی اے کیوں جے اک تاں اُنج ای غریب لوکاں لئی لکھنا پڑھنا بہت مہنگا ہو گیا اے‘ دوجے انگریزی اردو پڑھدے ہوئے پنجابی بابو ملک وچ کھلری ہوئی عام بے روزگاری کر کے گلیاں دے ککھاں نالوں وی ہولے ہو گئے نیں۔ ایس کر کے ہُن سانوں چاہیدا اے پئی اکھاں کھولیے تے علم نوں علم سمجھ کے پڑھیے۔ نالے ایہ وی کوشش کریے پئی تھوڑے توں تھوڑے چر وچ بہتے توں بہتا علم حاصل ہو جاوے‘ تاں جے ایہ علم ساڈی اج دی زندگی دے مسئلیاں تے دُکھاں تکلیفاں نوں دور کرن دا کارن بنے۔ پر ایس بنیادی مقصد نوں حاصل کرن دی لوڑ اکو تے نری اکو اے جے ہولے ہولے ساڈی ساری لکھائی پڑھائی پنجابی زبان وچ ہو جاوے۔

اپنے صوبے دی پُرانی‘ سوکھی تے اپنی ماں بولی پنجابی دی ترقی تے ودھاء لئی جتن کردیاں ہویاں جیکر گھوڑے تے چڑھ کے اسماناں نال گلاں کرن والے‘ بہتی انگریزی تے اردو پڑھے ہوئے صاحب لوک ایس گل تے نک چاڑھن تاں چاڑھن دیو۔ ساڈے گھٹ پڑھے ہوئے عام شہریاں تے پینڈوواں غریباں نوں ایہ گل ضرور سوچنی چاہیدی اے پئی اسیں اپنے سارے جواناں‘ بالاں تے مُنڈے کُڑیاں نوں نوکریاں کروا کے ای تاں ملک دے کل مسئلے حل نہیں کر لینے تے نہ ای شہراں دے وڈے وڈے ڈھڈاں والے سرمایا داراں نے ساڈے مُنڈیاں‘ کُڑیاں نوں اینیاں نوکریاں ای دینیاں جے۔ کیوں جے شہراں وچ تے کوئی منصوبا بندی نہ ہون کر کے پہلاں ای ودھی ہوئی بے کاری کر کے ایہ گل بنی ہوئی اے پئی ”ماں منے تے دھی کھاوے تے دھی منے تے ماں کھاوے“ یعنی گھر دی بلو گھر وچ ای جاوے۔ ایس طرحاں جہدے ہتھ وی کوئی شے آ جاندی اے‘ اوہ اپنے گھر وچ ای ونڈیاں پا لیندا اے تے انھیاں وانگ مُڑ مُڑ گھر دیاں نوں ای ریوڑیاں پیا ونڈدا رہندا اے۔ فیر ایہ ساریاں گلاں ویکھدے ہویاں وی جیکر ان پڑھ پنجابیاں نے اکھاں نہ کھولیاں تے ایہناں بہتیاں انگریزیاں پڑھے ہوئے بابوواں نے سانوں انج ای گاہ گاہ کے ماردیاں رہنا اے۔ ایس لئی سانوں پنجابیاں نوں ہُن چنگی طرحاں نال سوچ وچار کے کے کوئی اجہی کوشش کرنی چاہیدی اے جہدے نال حج تے ونج دوویں کم ہو جاون۔ کہندے نیں سو سیانیاں دی اکو مت۔ سو ہُن اپنے دل دیاں مراداں پان لئی ہُن اکو وڈا گُڑ پنجابی زبان وچ ساڈی ساری لکھائی پڑھائی اے تے پنجاب وچ پنجابی زبان دی ترقی لئی سبھ تھیں پہلی تے بنیادی ضروری گل اے پئی مُڈھلی تعلیم بالاں تے کُڑیاں نوں پنجابی وچ دتی جاوے۔ ایہدے نال نالے پُن تے نالے پھُلیاں‘ دو دو فایدے ہو جاون گے۔ پُرانے زمانے دے کئی عالم فاضل توں بعد کئی لوک اپنی مادری زبان دے سُنجانو بنن توں بعد کئی دوجے ملکاں تے علاقیاں دیاں علمی تے ترقی کیتیاں زباناں وی سِکھ لیندے سن تے فیر اوہناں دوجیاں بہتے علم والیاں زباناں دیاں حکمت تے دانائی دیاں گلاں باتاں اپنی ماں بولی وچ دسدے سن۔ ایس آہر لئی اوہناں دوجیاں زباناں دا سِکھ لینا کوئی عجیب نہیں سگوں چنگی گل اے۔ پر ایس مقصد لئی وی تاں سبھ تھیں پہلاں اپنی ماں بولی تے اوہدیاں لوڑاں دا پورا علم حاصل کرنا ضروری اے۔ کیوں جے ایس زمانے وچ ساینس‘ ٹیکنالوجی تے صنعتی زندگی دیاں لوڑاں پوریاں کرن لئی جد تیکر سیانسی تے فنی علم نوں پنجابی زبان وچ اپنے حالات دے مطابق نہیں رچیا جاوے گا‘ ساڈی پنجابی زبان اگے نہیں ودھ سکدی۔ نِرا پُرا پنجابی شاعری تے تنقید دیاں کتاباں ای لکھ تے چھاپ کے اپنے دل دی بھڑاس کڈھ لین نال تاں ترقی کردے ہوئے زمانے دا ساتھ نہیں دتا جا سکدا۔ ہولے ہولے پڑھے لکھے پنجابیاں نوں ہُن کُجھ چر توں ایس گل دی سمجھ آن لگ پئی اے جے اپنی ماں بولی وچ ضرور لکھنا پڑھنا چاہیدا اے۔ ایہدا ثبوت لاہور تھیں ہر مہینے نکلن والے تن چار پنجابی دے رسالے جہناں وچ پنجاب دے علمی ادبی مضمون‘ شاعری تے کہانیاں وغیرا چھپدیاں رہندیاں نیں۔ کُجھ چر پہلاں اردو زبان دے اک وڈے اخبار ”امروز“ تے ہور دوجے روز وار اخبار ”ہلال پاکستان“ وچ پنجابی زبان دا علمی تے ادبی صفحا ہفتے پچھوں چھپدا رہیا اے۔ جہناں وچوں اخبار ”ہلال پاکستان“ تے مالی مُشکلاں دی وجھا پاروں چھیتی ای بند ہو گیا پر ”امروز“ بہتی دیر چلدا رہیا تے اوہدا پنجابی صفحا وی کسے نہ کسے انداز نال جاری رہیا۔

کُجھ چر پہلاں پنجابی زبان دا اک ہور اخبار ”سجن“ وی اک ترقی پسند صحافی حسین نقوی نے اپنے کُجھ ساتھیاں نال رل کے کڈھنا شروع کیتا جہڑا بڑی کامیابی نال چل رہیا سی پر مالی تے انتظامی اوکڑاں دا شکار ہو کے چھیتی ای بند ہو گیا۔

بڑی خُشی دی گل اے پئی کُجھ چر توں پنجابیاں نے اپنے نویں اخبار تے رسالے کڈھن دا حوصلا کیتا اے تے پچھلے کئی ورھیاں توں پنجابی دا اک روزوار ”بھلیکھا“ لاہوروں نکل رہیا اے۔ اک ہور نواں روزوار ”خبراں“ وی جاری ہو گیا اے۔ ایس توں وکھ پنجابی ادبی بورڈ دا تماہی رسالا ”پنجابی ادب“ وی کڈھیا جاندا اے۔ ”لہراں“، ”سویر انٹرنیشنل“، ”پنچم“، ”پنجابی“، ”لکھاری“ تے ”متر“ ورگے کُجھ چنگے تے معیاری رسالے وی بڑی پابندی نال جاری نیں۔

پر ایہ گل وی سوچ وچار دی اے پئی ایہناں دو چار اخباراں رسالیاں نال ای تاں پنجابیاں دی علمی‘ ادبی تے فنی لوڑ پوری نہیں ہو جاندی تے نہ ای فیر ایہدے نال پنجابیاں دا بنیادی سماجی تے معاشی مسئلا حل ہوندا اے۔ میرا یقین اے پئی پنجابی زبان اج وی ساینس تے ترقی دے ایس زمانے وچ ایسے طرحاں ترقی کر کے اک علمی زبان بن سکدی اے جویں دوجیاں ترقی کیتیاں زبانں ا نیں پر ایہدے لئی ضروری اے کہ پنجابی زبان وچ ہور وی بہت سارے رسالے‘ اخباراں تے کتاباں اج دے پنجابی عوام دیاں لوڑاں پوریاں کرن لئی چھپدیاں رہن تے ایہدے نال نال سکولاں تے کالجاں وچ وی اردو تے انگریزی وانگ ای پہلیاں جماعتاں توں ای پنجابی زبان وی پڑھائی جاوے تاں جے اگے جا کے دوجیاں ترقی کیتیاں زباناں دا علم وی پنجابی زبان وچ آ سکے تے ہولے ہولے پنجابی وی دوجے ملکاں دیاں زباناں وانگ اک ترقی تے علم والی زبان بن سکے۔ پر پتا نہیں ساڈے پڑھے لکھے تے سوجھوان پنجابیاں تیکر ایہ گل اجے تیکر کیوں نہیں اپڑی۔

چاہیدا تاں ایہ اے پئی ایتھوں دے سوجھوان تے عوام اپنے صوبے دا سارا انتظام تے اوہدا کاروبار اپنے ہتھ وچ لے کے تے اپنے توں تھلے دے طبقیاں دے غریب تے ان پڑھن لوکاں لئی ایہو جہے فایدے مند منصوبے بناون پئی جہناں اُتے عمل کر کے اوہناں نوں وی سُکھ دا ساہ آوے تے اوہ زندگی دے دن سوکھے گزار سکے۔

ایس موقعے تے میں ایہ گل کہنی وی ضروری سمجھدا آں کہ ساڈے پنجاب دے کئی نظریا پاکستان دے پرچارک پاکستان بنن توں بعد ہُن تیکر وی پنجابی زبان نوں نری پُری سِکھاں دی بولی ای کہندے تے سمجھدے رہے نیں۔ ایہدا اک کارن تاں مذہبی کٹڑپن اے کیوں جے سکھاں دا مذہبی علم تے ادب پنجابی دی گُرمُکھی لپی وچ لکھیا ہویا اے۔ ایس لئی ہندو تے مسلمان دوویں پنجابی نوں سکھاں دی بولی سمجھدے رہے۔ ایس خیال دے پیدا ہوون نال بہتی گنتی تے گھٹ گنتی دے اثر تھلے پنجاب دے مسلمان ایہ سمجھ کے پئی کدھرے ہندوواں تے سکھاں دی بہتی گنتی دے تھلے دب کے پنجاب وچ فارسی لپی دا رواج ختم نہ ہو جاوے‘ اوہناں نے فارسی اکھراں والی اردو نوں اپنانا شروع کر دتا۔ مسلماناں دی ایس ہٹ دا ایہ نتیجا نکلیا پئی ہندوواں نے ہندی دا پرچار کیتا تے پنجابی قدرتی طور تے سکھاں لئی ای رہ گئی۔ پر ساڈے پاکستان دے مسلمان بھرا ایہ نہ سمجھے پئی بابا فرید‘ بُلھے شاہ‘ شاہ حسین‘ ہاشم شاہ‘ خواجا فرید تے میاں محمد بخش جہے چوٹی دے مسلمان شاعر ہوئے نیں جہناں دا سِکھ یاں ہندو دھرم نال کوئی سانگا نہیں۔ ایسے طرحاں دمودر دے سمے توں لے کے دھنی رام چاترک تک ہندو پنجابی وچ ودھیا توں ودھیا ساہت رچدے آئے نیں تے فیر ایہ پنجابی بولی نری سکھاں دی بولی کویں ہو گئی؟

ایہناں گلاں توں وکھ پنجابی زبان بارے میں اک نکی جہی گل ہور وی کہنی چاہندا آں کہ جیکر ساڈے پنجابی بھرا پنجابی وچ لکھن پڑھن لئی اُٹھ کھڑے ہوون تاں مینوں پک اے جے پنجابی لکھن دی صورت خطی ساڈے ایس پنجاب وچ صرف فارسی اکھراں وچ ای کامیاب ہو سکدی اے کیوں جے ایہدے نال ساڈے اردو لکھے پڑھے ہوئے پنجابیاں نوں جلدی نال اپنی پنجابی لکھنی پڑھنی آ جاندی اے تے فیر اسیں فارسی اکھراں نوں جانن کر کے اردو‘ عربی تے فارسی زباناں دے خزانے وچوں جہناں نال ساڈا مُڈھ قدیم توں اک تہذیبی تے مذہبی رشتا وی رہیا اے‘ اپنے مطلب تے فایدے دیاں گلاں وی سوکھیاں لبھ سکدے آں۔ پر ایہدے اُلٹ پاکستانی پنجابیاں لئی گُرمُکھی اکھراں دا نویں سرے توں سکھنا اک بڑا اوکھا تے انہونا جہیا کم بن جاندا اے۔ ہاں ایہ گل ضرور اے پئی گُرمُکھی اکھراں وچ پنجابی ادب دا جہڑا نواں تے پُرانا ذخیرا موجودا اے‘ اوہنوں وی فارسی اکھراں وچ پنجابی چھاپ کے اسیں اپنی پنجابی زبان نوں مالا مال کر سکدے آں۔ فیر ایہدے نال ای ایہ گل وی بھُلن والی نہیں جے فارسی ادب دا وی وڈا ورثا موجودا اے۔ جس توں اسیں اج وی فایدا اُٹھا رہے آں۔

پنجابی ساڈے دوہاں پنجاباں دے مسلماناں‘ سکھاں‘ ہندوواں تے عیسائیاں دی سانجھی زبان اے۔ ایس لئی پنجابی زبان دے وادھے لئی جہڑی کوشش رل مل کے کیتی جاوے گی‘ اوہو سپھل ہووے گی۔

اخیر وچ میں اپنے پنجابی بھراواں اگے ایہ عرض کرنی چاہندا آں پئی جتھوں تیکر ہو سکے‘ سیانے بنو تے دوجے صوبیاں دے لوکاں ساہمنے ہاسو ہینے نہ بنو سگوں اپنی ماں بولی پنجابی نال پیار پا کے سبھے جنے پنجاب دیس دے پکے تے سچے خدمت گار بن جاؤ۔ بقول پنجابی دے اک سیانے شاعر تے سوجھوان میاں محمد بخش ہوراں:

دیس اپنے دِیاں ولاں نالوں تُمے چُن چُن کھائیے

پردیسیاں دے باگاں دے وچ میوے کھان نہ جائیے