لہندے پنجاب وِچ پنجابی پرچاکاری دے مسئلے ۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

لہندے پنجاب وِچ پنجابی پرچاکاری دے مسئلے ۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

جمیل احمد پال

مغربی پنجاب اندر پنجابی پرچاکاری نوں ”مِنی پرچاکاری“ آکھیا جاوے تاں غلط نہیں ہووے گا۔پنجابی پرچاکاری دے تن وڈے مرکز مشرقی پنجاب‘ مغربی پنجاب تے تیجا پنجاب نیں۔ تیجے پنجاب توں مراد پوری دنیا دے اوہ سارے ملک نیں جتھے پنجابی وسدے،اپنے اخبار رسالے کڈھدے تے ریڈیو‘ ٹی وی چینل چلاندے نیں۔ دُوجا پنجاب یعنی مشرقی پنجاب‘ پنجابی پرچاکاری دا سبھ توں وڈا مرکز اے جتھے سینکڑے اخبار رسالے نکلدے نیں‘ ان گنت ریڈیو تے ٹی وی چینل نیں تے پنجابی اپنے گھر دی رانی اے۔ دُوجے نمبر اُتے تیجا پنجاب آوندا اے اوتھے وی پنجابی دی صورتحال بہت بہتر اے۔ برطانیا تے کینیڈا پنجابی زبان دے وڈے مرکز نیں‘ ہور مرکزاں وچوں امریکا‘ سنگا پور تے مشرق وسطا دا نمبر آوندا اے جتھے پنجابی دے اخبار رسالے نکلدے نیں۔ کینیڈا وچ پنجابی تیجی وڈی زبان اے تے دو صوبیاں وچ سرکاری زبان دا درجا وی رکھدی اے‘ یعنی اوتھے تسیں سرکاری خط پتری وی پنجابی وچ کر سکدے او۔ برطانیا وچ وی انگریزی تے پولش دے بعد تیجی وڈی زبان پنجابی اے۔

پنجابی پرچاکاری دے لحاظ نال سبھ توں ماڑی صورتحال لہندے پنجاب دی اے۔ پاکستانی پنجاب وچ پنجابی زبان نوں گھروں بے گھر کر دِتا گیا اے جس پاروں ایہ اپنے ای ملک وچ اجنبی بن چکی اے۔ ایتھے اخبار رسالیاں دی حالت بہت ماڑی اے۔ ایس مِنی پرچاکاری دے مسئلے بہت وڈے نیں۔ ایتھے اسیں ایہناں ای مسئلیاں دا اک جایزا لواں گے۔

ان پڑھتا دی اُچی شرح‘پڑھنہاراں دی تھوڑ

پڑھنہاراں یعنی قارئین داسِدھا تعلق ذریعا تعلیم‘ روزگار تے کاروبار نال ہوندا اے۔ جہڑی زبان ذریعا تعلیم ہووے‘ سرکاری زبان دا درجا رکھدی ہووے‘ کاروبار تے روزگار دی زبان ہووے‘ اوہی زبان لوکاں وچ رایج ہو جاندی اے۔ ساڈے پنجاب وچ پنجابی ایہناں وچوں کدھرے وی موجود نہیں۔ سکولاں کالجاں وچ بہت تھوڑی تھاں اُتے پڑھائی جاندی اے جس پاروں پنجابی پڑھن والے تھوڑے نیں۔ ایس کارن پنجابی اخبار رسالا پڑھن والے وی گھٹ نیں۔ مشرقی پنجاب وچ پنجابی دا کوئی اخبار روز دا دو تن لکھ تیکر چھپ سکدا اے اے پر ساڈے پنجاب وچ اشاعت دس ہزار تیکر ای اپڑ جاوے تاں بہت وڈی گل سمجھی جاوے گی۔

معاشی مسئلے:

پنجابی پرچاکاری دا دُوجا وڈا مسئلا معاشی اے۔ اخبار رسالے نوں جہڑی چیز جیوندا رکھدی اے‘ اوہ اشتہار ہوندے نیں۔ عام اخبار جے 10 رپئے دا وِکدا اے تاں اصلوں اوہدے اُتے 12 توں 15 رُپئے تک لاگت آوندی اے۔ لاگت نالوں سستا ویچنا ایس پاروں ممکن ہو جاندا اے کہ اخباراں نوں بہت سارے اشتہار ملدے نیں۔ اخبار اوہناں اشتہاراں توں کمائی کردے نیں تے اپنے پڑھنہار تیکر سستا اخبار پہنچاندے نیں۔ دنیا بھر وچ انجے ہوندا اے۔

ساڈے ایتھے پنجابی اخبار رسالے نوں اشتہار نہیں ملدے جے ملن تاں بہت گھٹ ملدے نیں۔ سرکاری رویّا وی پنجابی دے حق وچ نہیں ہوندا۔ایس لئی سرکاری اشتہار نہیں ملدے جد کہ کاروباری طبقا وی پنجابی اخبار رسالے نوں اشتہار نہیں دیندا۔ ایہدے پاروں کمائی دا ایہ وسیلا نہ ہون برابر اے۔ پنجابی اخبار رسالا اپنی لاگت پوری نہیں کر سکدا تے معاشی مسائل دا شکار رہندا اے۔ پنجابی رسالا وی ذاتی شوق پورا کرن داناں اے تے رسالے کڈھن والے ذاتی خرچے نال ایہناں نوں جاری رکھدے نیں۔

معاشی مسائل پاروں پنجابی اخبار اپنے میک اپ یعنی دَکھ ولوں وی اردو یاں انگریزی اخبار دا مقابلا نہیں کر سکدا۔ انج اک سایکل یاں چکر بن جاندا اے۔ سوہنا تے بہتے صفحیاں دا اخبار نہ ہون پاروں ایہ کاروباری بندے دی کھچ وی حاصل نہیں کر سکدا‘ کھچ حاصل نہ کر سکن پاروں اخبار دی معاشی بنیاد کمزور ہوندی اے تے اوہ پرکشش نہیں بن سکدا۔اخبار گھٹ وِکن پاروں اپنے معاشی مسئلے حل نہیں کر سکدے۔ معاشی مسئلے دا اک تعلق تھوڑی ریڈرشپ یاں گھٹ پڑھے جان نال وی اے۔

رسالیا ں نوں سالانا خریداری دی کجھ سہولت ہوندی اے یعنی اوہ سال دا چندا لے کے پورا اِک سال رسالا دیندے نیں پرپنجابیاں وچ اخبار رسالا مُل لے کے پڑھن دا رواج وی نہ ہون برابر اے۔

الیکٹرانک میڈیا ولوں چیلنج:

اخباراں نوں اک وڈا چیلنج الیکٹرانک میڈیا ولوں پیش آ رہیا اے۔ پاکستان وچ پرچاکاری نے 1990 تیکر بہت ترقی کیتی۔ ایدوں بہت پہلاں ٹیلی وژن تے ریڈیو آ چکے سن تے اخباراں اُتے اثر انداز وی ہو چکے سن پر انٹرنیٹ آون تک اخباراں لئی اوہ مسئلے پیدا نہیں ہوئے سن جہڑے بعد وچ ساہمنے آئے۔ ٹیلی وژن آون نال ایہ تے ہویا سی کہ اشتہاراں دا ودھیرا حِصّا ٹیلی وژن نوں جان لگ پیا پر اخباراں دا حِصّا اوہناں نوں ملدا رہیا۔ صرف نکے اخبار زیادا متاثر ہوئے۔ بعدوں وڈے اخباراں نے اپنے ٹیلی وژن چینل شروع کر کے اپنے کسارے اُتے قابو وی پا لیا تے اشتہاری صنعت وچوں وی اپنا حِصا وصولن لگ پئے۔ واہگے پار دے پنجابی اخباراں نے وی ٹیلی وژن چینل قایم کر کے اپنا بچاء کیتا۔ ایس معاملے وچ نکے اخبار ناکام رہے کیوں جے ٹیلی وژن چینل قایم کرنا ارباں رُپئے دا کم اے۔

وڈامسئلا اودوں پیش آون لگیا جدوں انٹرنیٹ آون مگروں دنیا گلوبل ولیج بنن دے راہ اُتے ٹر پئی تے لوکاں نے اخباراں ولوں دھیان ہٹا لیا۔ ترقی یافتا دنیا وچ وی اخبار دھڑا دھڑ بند ہوون لگے۔ کجھ اخباراں نے رَل کے اِکو اخبار دا روپ وٹا لیا تے اپنا وجود قایم رکھن وچ کامیاب رہے پر ایہ عمل وی عارضی ای وکھالی دیندا اے۔ الیکٹرانک میڈیا ولوں اخباراں نوں چیلنج بہت وڈا اے جہڑا دن بدن ودھدا لگا جا رہیا اے۔ پاکستان دے پنجابی اخباراں واسطے ایہ چیلنج ہور وی گھنبیر اے کیوں جے ایہ اخبار اپنا خرچا چکن جوگ وی نہیں‘ ٹیلی وژن چینل کتھوں شروع کرن گے۔

اخباراں نوں لالچ‘ دھمکاوے تے دھمکیاں:

اک ہور مسئلا جہدا ساہمنا پوری دنیا دے نال پاکستان دے اخباراں نوں وی کرنا پیندا اے‘ اوہ اے مختلف دِھراں ولوں اخبار نوں لالچ‘ دھمکی تے خوفزدا کر کے اپنی خبر نمایاں انداز وچ لوانایاں فیر کوئی خبر رکوانا۔ ایہ دھمکیاں حکومت ولوں وی ہو سکدیاں نیں‘ کسے طاقت ور بندے تے پریشر گرپ یاں سیاسی تے مذہبی پارٹیاں ولوں وی۔ کسے زمانے وچ ایہ ہوندا رہیا اے کہ حکومت دے محکما اطلاعات دا کوئی ملازم یاں نکا موٹا افسر اخبار وچ کسے کلیدی بندے نوں فون کر کے آکھ دیندا سی کہ فلانی خبر نوں روکنا اے یاں غیر اہم کرنا اے۔ ایہنوں ”پریس ایڈوایس“ آکھیا جاندا اے۔ اجہی ”سفارش“ کمزور اخبار من لیندے سن۔ حکومت سرکاری اشتہار دے کے اخبار دا وڈا کسارا پوردی اے جس پاروں اوہدی گل مننا کسے حد تیکر مجبوری ہوندی اے۔ جے اخبار باغیانا روش اپناندے تاں اوہناں دے سرکاری اشتہار روک لئے جاندے سن۔پاکستان دی تواریخ وچ مختلف اخباراں دے سرکاری اشتہار کئی کئی مہینے سگوں سالاں تک بند رہے نیں۔ ابلاغ وسیلے ترقی کر جاون پاروں ہُن ایہ کم بہت گھٹ ہوندا اے کیوں جے لوک اخبار وچ کوئی خبر نہ وی پڑھن تاں انٹرنیٹ راہیں اوہدے واقف ہو جاندے نیں جس پاروں حکومت وی ہُن اخباراں اُتے دباء نہیں پاندی۔

اخباراں نوں مختلف پریشر گرپس ولوں وی دھمکیاں دِتیاں جاندیاں نیں۔ کئی واری کوئی سیاسی یاں مذہبی پارٹی اپنے کارکناں نوں کسے اخبار دا بائیکاٹ کرن دی ہدایت کردی اے تے پارٹی کارکن اوہ اخبار لینا بند کر دیندے نیں جس پاروں اخبار دی اشاعت اُتے ماڑا اثر پیندا اے۔ بعض واری کسے سیاسی پارٹی دے کارکن اخبار لے جان والیاں ویگناں نوں روک کے اخبار ساڑ دیندے نیں۔ کراچی وچ ایم کیو ایم ولوں ایہ کم بہت ہوندا رہیا اے۔

ساڈے پنجابی اخباراں واسطے اجے اجہی صورت پیش آون دا اجے کوئی امکان نہیں البتا واہگے پاردے پنجابی اخباراں نوں سکھ دہشت گرداں تے ہور تنظیماں ولوں اجہے دھمکاویاں دا ساہمنا کرنا پیندا رہیا اے۔ حکومت وی دباء پاندی رہندی اے۔

تیکنیکی مسئلے:

اخباراں نوں مختلف تیکنیکی اؤکڑاں وی پیش آوندیاں رہندیاں نیں۔ نکے اخبار ایہناں مسئلیاں دا زیادا شکار ہوندے نیں۔ پریس مشیناں بہت مہنگیاں نیں۔ نکے اخبار نہیں خرید سکدے۔ جدوں اخبار دُوجے پریس توں چھپوایا جاوے تاں مہنگا وی پیندا اے‘ کئی واری ویلے سر نہیں چھپدا۔ ساڈے ملک وچ بجلی دی بہت لوڈ شیڈنگ ہوندی اے تے کئی کئی گھنٹے بجلی نہیں آوندی جس پاروں اخبار لیٹ چھپدا اے یاں چھپدا ای نہیں۔ اخبار جے سویرے ویلے سر سٹال تک نہ اپڑے تاں اوہدا پہنچنا‘ نہ پہنچنا اکو جہی گل اے۔ کدی کسے کارن دُوجے شہراں نوں جان والے راہ بند ہوندے نیں‘ بساں ویگناں نہیں جاندیاں‘ کوئی موسمی اؤکڑ آ جاندی اے جس پاروں اخبار دا بنڈل دُوجے شہر نہیں اپڑ سکدا۔ دُراڈے شہراں وچ اخبار جہاز راہیں گھلیا جاندا اے جہدے پاروں مہنگا پیندا اے۔

ایہ سارے مسئلے نکے اخباراں نوں زیادا پیش آوندے نیں تے پنجابی اخبار نکے اخبار ہون پاروں ایہناں دا زیادا ساہمنا کردے نیں۔

مادری زبان نال پنجابیاں دا اپنا سلوک:

پنجابی قوم دا اپنی مادری زبان نال سلوک وی کوئی مناسب نہیں۔ اوہ ایہنوں بری طرحاں نظر انداز کردے نیں۔ پنجابی کاروبارچی اپنی زبان دے اخبار نوں اشتہار تے دیندا ای نہیں‘ ایہنوں پڑھنا وی پسند نہیں کردا۔انج پنجابی زبان بولن والیاں دا رویّا ای پہلے دو مسئلیاں دا کارن بندا اے۔

لوکاں دا عام رویّا:

پنجابی قوم دا اپنا عام رویّا وی پنجابی پرچاکاری دی راہ دا روڑا اے۔ ساڈے ایتھے کتاب یاں رسالا پڑھن دا رواج ای نہیں۔ یورپی دیس ای نہیں‘ بھارت دے وڈے شہراں وچ وی بس یاں ریل گڈی وچ سفر دوران لوکاں دے ہتھاں وچ کتاب‘ رسالے یاں اخبارعام ویکھے جا سکدے نیں پر پنجابیاں نوں پڑھن دی عادت ای نہیں۔ اوہ سفر دوران گپاں ماردے‘ کھاندے پیندے ویلا گزاردے نیں۔ ویلھا ویلا وی مختلف کماں وچ ضائع کر دیندے نیں پر کتاب نہیں پڑھدے۔ پڑھن دی عادت نہ ہون پاروں پنجابی اخبار رسالے وی نہیں پڑھے جاندے۔ ساڈے ایتھے کتاب تحفے وچ دین دا رواج ای نہیں۔لوک اک دُوجے دی دعوت یاں تفریحی کماں اُتے ہزاراں رُپئے خرچ کر دیندے نیں پر سو‘ دو سو‘ دی کتاب رسالا تاں کیہ‘ دس پندرھاں رُپئے دا اخبار وی نہیں خریددے۔

حل

پنجابی اخبار رسالیاں دے فروغ تے پرچاکاری نوں جیوندا رکھن لئی تھلوکت اقدامات کیتے جاون تاں کجھ فایدا ہو سکدا اے۔

.1 حکومت پنجابی اخباررسالیاں نوں کھلے دل نال اشتہار دیوے۔ سندھ وچ سرکاری پالیسی ایہ اے کہ سرکار دے کل اشتہاری بجٹ وچوں 40 فیصد اردو تے 40 فیصد ای سندھی نوں دتا جاندا اے جد کہ باقی 20 فیصد انگریزی گجراتی تے ہور زباناں لئی اے۔ پنجاب وچ کل بجٹ دا صرف 5فیصد پنجابی اخبار رسالیاں نوں دینا منظور کیتا گیا سی پر اوہدے اُتے وی اج تیکر عمل نہیں کیتا گیا۔

.2 حکومت سرکاری دفتراں وچ اک پنجابی اخبار دی خریداری لازمی قرار دیوے۔ اردو اخبار ایس لئی پنجاب وچ جڑاں پھڑ گئے کہ پچھلی صدی وچ انگریز نے پالیسی بنا دِتی سی کہ اردو وچ جہڑا وی اخبار نکلے گا‘ حکومت اوہدی کل چھپت دِیاں ادھیاں کاپیاں خریدے گی۔ ایہ کاپیاں سرکاری دفتراں وچ ونڈیاں جاندیاں سن۔ پہلا اردو اخبار ”کوہ نور“ 300 دے لگ بھگ چھپدا سی جہدیاں ادھ کاپیاں حکومت خرید لیندی سی۔ ایہدے پاروں اردو اخبار پنجاب وچ جڑاں پھڑدے گئے تے اوہناں نے حقدار مقامی زبان نوں ای ماڑا آکھ آکھ کے لوکاں نوں پنجابی توں دُور کر دتا۔

حکومت جے سرکاری دفتراں وچ پنجابی اخبار دی خریداری لازمی قرار دے دیوے تاں پنجابی پرچاکاری نوں کافی آسرا ہو سکدا اے۔

.3 پنجاب دے سارے کالجاں‘ سکولاں دِیاں لائبریریاں تے پبلک لائبریریاں وچ پنجابی اخبار دی خریداری لازمی کیتی جاوے۔ جتھے وی 3 اخبار خریدے جاندے نیں‘ اوتھے اک اخبار لازمن پنجابی دا آونا چاہیدا اے۔

.4 تعلیمی نظام وچ پنجابی نوں لازمی کیتا جاوے۔ پرایمری تعلیم پنجابی وچ دِتی جاوے تے اگے میٹرک تک ایہنوں لازمی مضمون دے طور اُتے پڑھایا جاوے۔ ایہدے نال نال پنجابی میڈیم نوں وی ذریعا تعلیم دے طور اُتے اُتلی سطح تک اختیار کیتا جاوے۔ ایہدے نال پڑھنہاراں دی گنتی وچ وادھا ہووے گا تے پنجابی پڑھن والے ودھن گے۔

.5 پنجاب سرکار نوں چاہیدا اے کہ سندھ وانگوں پنجاب وچ پنجابی نوں دُوجی سرکاری‘ عدالتی تے تعلیمی زبان بنائے تے ایہدے فروغ لئی کم کرے۔ ایہدے نال پنجابی نوں اوہ سارے فایدے حاصل ہوون گے جو سرکاری زبان نوں ہوندے نیں۔ ایہدے نال وی پنجابی پرچاکاری فروغ پائے گی۔

.6 بنیادی گل پنجابیاں دا اپنی زبان بارے رویّا بدلن دی اے۔ پنجابی زبان تے پرچاکاری دے فروغ لئی کیتے جان والے سارے ای کم اودوں تیکر بھرواں فایدا نہیں دے سکدے جدوں تیکر پنجابی اپنی مادری زبان نوں اپناون توں ہچکچاہٹ دا شکار رہن گے۔ اک واری پنجابی قوم اپنی زبان نوں اپنانا شروع کر دیوے تاں باقی مسئلے اپنے آپ حل ہون دی راہ اُتے ٹر پین گے۔

کجھ ہور تیکنیکی مسایل

پنجابی پرچاکاری دے کجھ ہور تیکنیکی مسئلے وی نیں۔ایس ویلے تیکر کوئی وی نیوز ایجنسی پنجابی وچ سروس نہیں دیندی۔ سوائے اکا دکا پریس ریلیز دے باقی سارا مواد انگریزی تے اردو وچ دستیاب ہوندا اے۔ ایہدے واسطے اک پنجابی اخبار نوں تیار کرن ویلے سارا مواد نویں سریوں ٹایپ تے ترجما کرنا پیندا ے۔ انگریزی اخباراں نوں سہولت اے کہ نیوز ایجنسی دیاں خبراں انگریزی وچ آوندیاں نیں تے سب ایڈیٹر اوہناں نوں ای ایڈٹ کر کے‘ زبان بہتر بنا کے ورت لیندا اے۔ ایہو سہولت ہُن اردو اخباراں نوں وی دستیاب اے کہ سارا مواد ٹایپ کیتا کرایا آ جاندا اے۔ بہت تھوڑا کجھ ٹایپ کرنا پیندا اے۔ انج ویلا بہت بچ جاندا اے۔ پنجابی اخبار وچ اک اک خبر نوں پنجابی وچ ترجما تے ٹایپ کرن دی ضرورت ہوندی اے۔

انجے ای معاشی صورتحال ماڑی ہون پاروں کارکناں دی تعداد وی گھٹ ہوندی اے تے اوہناں اُتے کم دا دباء رہندا اے۔ معاشی مندحالی پاروں ای بہت چنگا لکھن والیاں دِیاں خدمات مُل نہیں لئیاں جا سکدیاں۔

٭٭٭٭٭