مولانا رُومی ۔۔۔۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

شمس تبریز، رُومی اتے حافظ شیرازی، ایہ سارے شاعر دُنیا نوں ایران ولوں دتی سوغات ہن۔ اَٹھ سو سال پہلوں ہویا رُومی پرانا لگدا ای نہیں۔ ایہ ٹھیک اے کہ ایہناں شاعراں دے خیالاں دیاں بندشاں دا آنند جو فارسی وچ لیا جا سکدا اے اوہ ترجمے راہیں حاصل نہیں ہوندا، پر اس توں علاوہ ہور کوئی چارانہیں کیوں کہ پنجاب دے اجوکے حکمراناں نے اُردو فارسی دی ودیا (تعلیم)دا سکولاں وچوں اِکو سرکلر نال صفایا کر دتا سی۔ ایہناں زباناں دی پڑھائی بند کر دین دا جدوں سرکلر جاری ہویا تاں کسے پاسیوں اس دا ورودھ نہیں ہویا سی۔ رُومی دے اک شعر؎ دا پنجابی ترجما اے:
ہو جائے کوئی دور اپنیاں جڑھاں توں،
تاں آواز وی جے دےگا اپنیاں جڑھاں نوں،
آواز دی گونج واپس آئےگی
تاں آئیگی اپنیاں جڑھاں ولوں ای۔
رُومی دا جنم 30 ستمبر 1207 ای. نوں افغانستان دے نگر بلخ وچ ہویا۔ پیو دا نام بہاؤالدین سی تے ماں مومت خاتون۔ والد ہوریں پہلے خلیفے ابو بکر صدیق دے خاندان وچوں تے ماں چوتھے خلیفے حضرت علی دے خاندان وچوں سی۔ ایہ خاندان اسلامی رواج وچ شرومنی ہن۔ جتھے جتھے وی ایہ پریوار گیا سنمانت ہویا۔ بہاؤالدین وڈا ودوان سی پر سادگی-پورنی جیون بتیت کردا اسنوں سلطانِ الیماِ (ودواناں دا بادشاہ) دا خطاب ملیا۔ سویر توں دُپہر تکّ بچن بلاس سنن واسطے ہر اک نوں آؤن دا ادھیکار سی، پر بعد دُپہر اک پہر دا سماں اوہ صرف ودواناں دی اگوائی واسطے راکھواں رکھدے۔
بلخ شہر رُومی دے جنم توں پہلاں پنج صدیاں تک اسلامک ودیا دا پرسدھ کیندر رہیا سی۔ بغداد توں بعد بلخ دا ہی نام سی۔ اسدا پورا نام سی جلالدین محمد بن حسین ال بلخ ی۔ بن مائنے پتر، سو حسین البلخی بہاؤدین دا پتر جلالدین محمد۔ رُومی ستّ سال دا سی کہ پریوار اناتولیا وچ چلا گیا۔ اجوکے ترکی دا نام ادوں اناتولیا سی۔ اطالویاں نے جہناں دیساں اتے راج ادھیکار جمایا ہویا سی اوہناں دی پرجا نوں رومن جاں رُومی کہندے سن۔ ترکی دے لوک وی رُومی یاں رُومی ہوئے۔ سو اس درویس دا جہڑا نام سبھ توں ودھیک پرچلت تے پرسدھ ہویا اوہ مولانا رُومی اے ۔ مولانا مائنے وڈیرا بھارت اتے پاکستان وچ اوہ مولانا رُومی اے ، افغانستان وچ اس نوں مولانا جلالدین بلخی آکھدے ہن، ترکی وچ میولانا روم اتے ایران وچ مولوی روم کہندے ہن۔ پچھم وچ اوہ صرف رُومی اے ۔
سن 1213 ای. نوں اک دن خراسان دے بادشاہ نے بہاؤالدین دی جس-کیرتی سنی تاں پروچن سنن واسطے پجے۔ اتھے پروچن سنن واسطے آئے لوکاں دا اینا وڈا اکٹھ دیکھ کے حیران ہو گئے تے سبھاوک موہوں نکلیا-کھدایا، اینی خلقت! بادشاہ دا ودوان اہل کار جو اس وقت نال سی تے بہاؤالدین نال ایرکھا کردا سی، اسنے ترنت اپنا تیر چلایا، بنداپرور، جے ترت پھرت اس دا علاج نہ کیتا تاں ایہ شخص تہاڈی حکومت واسطے خطرا بن سکدا اے ۔
صلاحکاراں دی صلاحَ لین اپرنت بادشاہ نے اپنے ہتھیارگھر، خزانے اتے قلعے دیاں چابیاں اک خط سمیت بہاؤالدین کول بھیج دتیاں۔ خط وچ لکھیا سی، حضور، ساڈی پرجا دے دلاں اپر تسیں حکومت قایم کر لئی اے ۔ ساڈے کول تاں ایہ پنج چار چابیاں بچیاں رہِ گئیاں ہن صرف ، ایہ وی اسیں کیہ کرنیاں ہن؟ تسیں سنبھالو۔
بہاؤالدین دے صبر اتے شکر اُپر اس خط اتے چابیاں دا کوئی اثر نہ ہویا۔ چابیاں موڑدیاں ایہ خط لکھیا، "سبھ توں پہلاں بادشاہ سلامت میرا سلام قبول کرو۔ دُنیانداری توں مکت میں خدا دا بندا ہاں۔ شان وشوکت، ہتھیار، خزانے تے قلعے میرے لئی بے معنی ہن۔ جمعے دی نماز پڑھن توں بعد میں آپدا ملک تیاگ دیاں گا تاں کہ تہانوں کوئی غلط فہمی نہ ہووے تے میرے بعد تسیں بے فکر ہوکے حکومت کردے رہو۔
کنوں کن ایہ خبر گھر گھر پجّ گئی تاں بلخ وچ بادشاہ دے خلاف بغاوت دے حالات پیدا ہو گئے۔ اینی افراتفری شروع ہوئی کہ بادشاہ نوں مجبورن بہاؤالدین توں معافی منگنی پئی تے نالے عرض کیتی کہ بلخ وچوں نہ جاؤ۔ بہاؤدین شانت راے ۔ لوکاں نے سمجھیا کہ فقیر نے بادشاہ نوں معاف کر دتا اے ، سو ٹک ٹکا ہو گیا۔ سنچروار دی رات بنا کسے نوں دسیاں پریوار سمیت اوہ چل پئے، کدھر؟ اسدا اوہناں نوں خود پتا نہیں سی۔ صرف اینا فیصلا سی کہ بلخ دے راج وچ نہیں رہنا۔ اس پریوار دے چلے جان توں کجھ سماں بعد چنگیز خان نے بلخ تے حملا کر دتا تے صرف بلخ نہیں، خراسان وی تباہ کر دتا۔ منگول فوجاں دی کرورتا توں سنسار بھلی پرکار جانو اے ۔
پندرھاں سال رُومی دا پریوار ٹپریواساں وانگ دیساں دیسانتراں وچ گھمدا پھردا رہیا ، سال 1228 وچ اوہ ترکی دی راجدھانی کونیاں پجے۔ ترکی دے سلطان الاؤالدین کیکاباد نے اوہناں پاس بینتی کیتی کہ راجدھانی وچ وسو تے مدرسائ خداوندگار مان حاصل کرو۔
پتا نوں احساس سی کہ اسدا پتر محنتی اے ، چھیتی گلّ سمجھ جاندا اے تے یادداشت ودھیا اے ، پر کوئی خاص غیبی گن وی اے ، اس دا پتا نہیں سی۔ ایران وچوں دی لنگھ رہے سن تاں فیصلا ہویا فریدالدین عطار دے دیدار کرکے جاون۔ ایہ وڈے مراتبے والا فقیر سی تے بہت وڈا شاعر۔ اسدی کتاب پنچھیاں دی مجلس (کانفرنس آف د برڈز) وشو دے شاہکاراں وچوں اک اے ۔
پتا پتر، عطار نوں ملن آ رہے سن تاں پتا اگے اگے چل رہیا سی، پتر رُومی پچھے پچھے۔ عطار دے اردگرد اوہناں دے مرید بیٹھے سن۔ عطار دی نگاہ اپنے ول آؤندے پیو پتر تے پئی تاں مریداں نوں کہیا ، اوہ دیکھو چمتکار، دریا دے پچھے پچھے سمندر تریا آ رہیا اے ، قدرت دا کرشما دیکھو۔
عطار نے دوواں دا بھرپور سواگت کیتا۔ اسیساں دیندیاں بالک رُومی نوں اپنی کتاب اسرارناما دتی۔ اس ملاقات دا رُومی دی زندگی اپر اوہ اثر پیا کہ سدا لئی تھر ہو گیا۔ رُومی دی شاعری اپر اسرارناما دا پربھاو صاف دسدا اے ۔ دوجا پربھاو اس نے حکیم سنائی دا قبولیا۔ اپنی مثنوی وچ رُومی دوہاں دے حوالے دے کے اوہناں دیاں ٹوکاں ورتدا اے تے اوہناں بارے لکھدا اے ،
عطار روح بودو سنائی دو چشمے ؤ۔
ما از پئے سنائی او عطار آمدیم۔

(عطار روح اے ، سنائی اس دیاں دو اکھاں ہن، اس توں بعد جو باقی بچدا اے ، اوہ سمجھ لوو مے ہاں۔ )
رُومی نے سنگیت ودیا حاصل کیتی۔ جہڑے دو سازاں وچ اسنے نپنتا حاصل کیتی اوہ سن بنسری اتے رباب۔ ایہناں دا وادن وی کردے تے ماہراں پاسوں سندے وی رہندے۔ کہیا کردے، جہڑے ایہ سمجھدے ہن کہ بنسری وچوں ہوا باہر نکلدی سنگیت اپجاؤندی اے ، انجان ہن۔ اس وچوں روح دی لاٹ نکلدی اے تاں سر بندا اے ۔ بنسری وچوں جے اگّ نہیں نکلدی پھر اوہ بنسری نہیں، جس چیز وچ اگ نہیں ہوندی اوہ جیوندی نہیں ہوندی۔ اس راز نوں اوہی سمجھےگا جہڑا دیکھن نوں ہوش وچ لگے پر بے ہوش ہوئے۔
29 اکتوبر 1244 دے دن اسادھارن گھٹنا گھٹی۔ اس دن دنیاں دے بہت وڈے درویس شمس تبریز نے کونیاں وچ قدم رکھیا۔ پورا نام سی، شمس دین محمد ابن علی ابن ملک داد تبریزی۔ اس دے آؤن نال شہر وچ ہلچل شروع ہو گئی۔
شمس تبریز دی رُومی نال ملاقات دیاں انیک روچک ساکھیاں ہن۔ ساریاں ساکھیاں دا ارتھ اکو نکلدا اے کہ ایہناں دو دریاواں دی ہونی ایہو سی کہ اک دوجے نوں ملکے سمپورن ہون۔ کہیا جاندا اے کہ آزربائیجان دے شہر تبریز وچ شمس نوں اسدے مرشد کمال دین جنیدی نے ایہ کہہ کے بھیجیا، کونیاں جاؤ۔ اک دل جلیا فقیر اے اتھے۔ اس نوں ملو دوجی ساکھی ایہ اے کہ تبریز نے ربّ اگے ارداس کیتی، پتا، کسے اجہے شخص نوں ملا جہڑا میری تاب جھل سکے۔ آواز آئی، روم دے شہر قونیہ جاہ۔ من پسند بندہ ملے گا۔ ایہ ساکھیاں اس گلّ ولّ اشارے ہن کہ کتابی گیان توں پار نکل کے رُوحانی سنسار پراپت ہوندا اے ۔
تبریز، رُومی دی درگاہ تے پجا۔ جدوں ملاقات ہوئی، رُومی ودیارتھیاں نوں پڑھا رہے سن۔ رُومی دے ساہمنے کتاباں پئیاں سن تے نیڑے پانی دا چبچہ سی۔ تبریز نے پچھیا- ایہ کتاباں کس چیز بابت ہن؟ رُومی نے کہیا ، اسم الکلام، پر تیں کیہ لینے اس گلّ توں؟ شمس نے کتاباں چکیاں تے چبچے وچ سٹّ دتیاں۔ کرودھوان ہوکے رُومی نے پچھیا، ایہ کیہ کیتا؟ شمس نے کہیا ، ایہ اے اوہ، جو توں نہیں جاندا۔ کتاباں سُکیاں کڈھ لئیاں۔ سکیاں کتاباں دیکھ کے رُومی نے پچھیا، ایہ کویں ہویا؟ شمس نے کہیا ، توں نہیں جاندا۔ ایہو کجھ دسن آیا ہاں۔ اینی جلدی فکرمند نہیں ہوئیدا۔ اس گھٹنا سمے رُومی نے تبریز نوں اپنا مرشد منیا۔ ایہ ساکھی صرف اس گل دا سنکیت اے کہ رُومی نے تبریز دی طاقت نوں سویکار کر لیا۔ اس ملاقات وقت تبریز دی عمر سٹھّ سال سی، رُومی سینتی سال دا سی۔ فارسی جگت اسنوں شمس تبریز کرکے جاندا اے ۔ پچھم دے لیکھکاں نے اگیان کارن اسنوں اَن پڑھ فقیر لکھیا۔ اس دی اسلامی ودیا، عربی ،فارسی دی شاعری نال واقفیت اتے اچیاں روحانی منزلاں دنگ کرن والیاں سن۔ اسدے سمکالیاں نے محنت نال شمس دے سنواد کتاب تیار کیتی۔ اس کتاب دی تیاری وچ رُومی دا بیٹا سلطان ولد وی شامل اے ۔
رُومی اتے تبریز ہر سمے اک دوجے دے انگ سنگ رہندے ہوئے دھرم دے رہساں بابت گلاں کردے رہندے۔ رُومی نہ لوکاں نوں ملدے نہ مریداں نوں، اس گلّ دا اعتراز ہونا سبھاوک ہی سی۔ مریداں نے حالات ہولی ہولی اس حد تک تبریز دے ورودھ کر دتے کہ 20 فروری 1246 نوں اوہ اتھوں چلا گیا۔ رُومی اک دم اداسی دے عالم وچ اتر گیا۔ اس نے اوہناں لوکاں نال وی گل کرنی بند کر دتی جہناں دا کوئی قصور نہیں سی۔ کئی مہینیاں بعد دمشق (سیریا) توں لکھیا تبریز دا خط آیا تاں رُومی کھڑ گیا۔ اس اک خط دے جواب وچ تن چٹھیاں لکھیاں۔
شاگرداں نوں احساس ہو گیا کہ تبریز نہیں تاں رُومی واسطے ہور کوئی وی نہیں۔ اوہ کسے نال گل نہیں کردے سن، بندگی وچ لین رہندے۔ کجھ مرید سیریا گئے، رُومی دی حالت بابت دسیا تے تبریز نوں واپس منا کے لے آئے۔ رُومی کول آ کے اسنے مقالات (لیکھ سنگریہ) کتاب لکھی۔ اس کتاب وچ اس نے لکھیا اے ، "مولانا روم کول میں آ تاں گیا پر اس شرط نال کہ میں اس دا اُستاد نہیں ہاں۔ خدا نے ہن تک دُنیا وچ اجیہا آدمی پیدا نہیں کیتا جو مولانا دا استاد اکھوائے۔ میرا سبھاء اے کہ میں کسے دا شاگرد نہیں بن سکدا۔ ہن میں مولانا دا دوست ہو کے آیا ہاں تے چنگی طرحاں جاندا ہاں کہ مولانا خدا دا دوست اے ، میرا نہیں۔
مولانا روم نے اس سمے غزلاں اتے رباعیاں دا دیوان رچیا جسدا نام رکھیا-دیوانِ شمس تبریز۔ ایہ اک پرکار اپنے متر نوں سمرپن سی۔ جیون دے آخری 12 سال اسنے مثنوی لکھن وچ لائے۔ ایہ گرنتھ 6 جلداں وچ اے تے 26,800 دو-پدے چھند ہن۔ ایہ گرنتھ اسدا شاہکار اے ۔ دُنیادیاں سبھ چنگیاں بولیاں وچ اسدا ترجما ہو چکیا اے ۔ انگریزی زبان وچ اوہ فارسی نالوں ودھیک گنتی وچ پڑھیا گیا۔
اسدی شاعری فنااتے بقا دو منزلاں دے وچکار اپنا پڑ بنھدی اے ۔ فنا اے اپنے آپ نوں ختم کرنا، بقا اﷲ وچ ابھید ہونا اے ۔ فنا پہلی پوڑھی اے اتے بقاآخری۔ اس توں بعد ہوئے سارے شاعراں اتے فقیراں نے اسدی طاقت دا لوہا منیا۔ پیش ہن اس دیاں نظماں وچوں کجھ ترجما کیتے حصے:
شیر
اسیں شیر ہاں سبھ دے سبھ
پردیاں اپر لہراؤندے ہوئے شیر
ودھ رہے نیں جو اگے
ہوا دے زور نال۔
ایہ تاں دسدا اے
کہ ودھ رہے ہاں اگے
پر ہوا اے ، جو دسدی نہیں۔
+++
اصل دی تلاش
کتھے ملےگا تینوں
باغ اس طرحاں دا
اک گلاب دے بدلے
جتھے مل جان ہزار بغیچے گلاباں دے۔
کتھے ملن گے تینوں
اسمان تک مہکدے جنگل
صرف اک بیج بدلے؟
کتھے ملنگیاں برکتاں بھریاں ہواواں
تیرے اک مٹھے ساہ بدلے،
ایہ ندیاں دا پانی
ڈگیا جو سمندر وچ آخر
توں سوچ تاں صحیح، ایہ گیا سی کتھوں،
واپس آیا اے کیوں؟
توں سمندر ہیں معنیاں دا
تیرے کول ہے اوہ کتاب
جس وچ نے جہان دے ہر لفظ دے مائنے
اتے معنیاں دے اگوں ہور معنی۔
+++
خموش
منہ نہ کھولھ اپنا بار بار
سپی وانگ رہِ پورن خموش۔
ایہ سمجھ کہ زبان تیری
دشمن ہے تیری روح دی۔
+++
ایہ سمجھ کے کہ اس وچ کجھ نہیں
کسے وستو نوں ذرنداز نہ کر۔
کہ اس وچ اوہ تمام گنجائشاں موجود
جہناں دی ہے لوڑ تیرے ہنر نوں۔
+++
فناہ ہو کے میں زمین وچ ملیا
تاں گھاہ بن کے اگیا۔
دور دور تک پھیلیا،
چرانداں وچوں گھاہ مکیا
تاں میں جانور بن کے کھلویا۔
جانور دی کھل وچوں مر کے
میں واپس آیا انسان بن کے۔
دسو دسو مینوں کس موت کارن
میرے وچ کتھے کتھے کمی آئی؟
ہن جد کہ مریا میں بطور انسان
تاں پراپت ہونگے کھنبھ،
اڈانگا اسمان وچ
فرشتاں دے سنگ ساتھ۔
یاد رکھ، ہر شے ختم ہوئےگی
اک اسدی صورتَ نوں چھڈّ کے۔
میں بنانگا حصا اس جہان دا
جس دیاں حداں پار ہن
تیرے سارے اندازیاں دیاں حداں توں۔
+++
کالی خوفناک رات
نکا جگنو ٹمٹماؤندا نکلیا۔
دیکھدیاں رات نے للکارا ماریا-
-کون میرے خلاف سازش رچ رہے؟
نکا جگنو ڈر کے پتے اولھے لک گیا۔
دیر تکّ ساہ روکی بیٹھا رہیا ،
ڈردیاں اس نے ٹھنڈا ہؤکا لیا
تاں پورب وچوں سورج اگیا۔
نہ رات رہی، نہ رات دے قدماں دے نشان۔
رُومی اپر لکھیاں گئیاں کتاباں دی گھاٹ نہیں، اس دی مثنوی دنیاں دی لگ بھگ ہر اک زبان وچ ترجما ہوئی اے ۔ رُومی دے ہنر توں ایشیا واقف سی پر پچھم نوں اسدا دیر بعد پتا لگا۔ رُومی دا انداز دیکھو،
میں عیسائیاں دی دھرتی اپر کراس دیکھے
میرا محبوب کراس وچ نہ لبھا
میں مندراں وچلے بُت دیکھے،
اوہ کسے بُت وچ نہیں سی۔
میں کعبے گیا،
مینوں ایتھے وی نہ ملیا،
میں اپنے دل وچ جھات ماری
ایہ ایتھے دسیا۔
اسدی نظم واپسی دے بول:
واپس آؤ مترو،
واپس گھراں ول پرتو۔
ناستک ہو کہ پارسی،
اگنی پوج ہو کہ پتھر پوج،
واپس آؤ۔
ساڈیاں صوفی خانگاہاں وچوں
کوئی نراس نہیں مڑیا،
جے تسیں اتھے ہزار وار آئے،
ہزار وار وعداکرکے مکرے،
تاں کیہ؟ پھر آ جاؤ۔
اس گھر وچ سوال نہیں پچھے جاندے،
اس گھر دے دروازے بند نہیں ہوندے۔
اک ہور تھاں تے لکھیا، ہندوستانی سوہنے بولاں نال محبوب نوں پیار کردے ہن۔ رب دے گیت گاؤندے اوہناں دے چہرے لشکن لگدے ہن۔ مینوں اوہناں دی بندگی اپر شک نہیں۔ میں تاں اپنے بارے دسنا اے کہ سوہنے بولاں راہیں میں ربّ تک نہیں پجیا۔ میں خاموش ہو گیا تاں اوہ مل گیا۔ رُومی اپنے متّ نوں "پیار دا رستا" دسدا اے ۔ ایہ اسلام توں وکھرا کوئی فرقا نہیں، رُومی دا سنکیت اے کہ میں پکا مسلمان ہو کے اس رستے تے تر رہیا ہاں تاں تسیں وی اپنے اپنے دھرم وچ چلدے ہوئے منزل پراپت کر سکدے ہو۔ اوہ آکھدا اے ، سرگ کی اے ؟ کیہ پوڑھی لا کے اسمان 'تے چڑھن دا نام سرگ اے ؟ دوستو اپنے آپ نوں گوا دینا، آپے نوں بھل جان دا نام سرگ اے تے ایہ اتھے ہی اے کِتے ہور نہیں۔
یونانی مستری رُومی دے گھر دی چنائی کر رہیا سی۔ اک مزدور نے مستری نوں کہیا ، توں سبھ توں ودھیا دھرم، اسلام کیوں نہیں دھارن کردا؟ مستری نے کہیا ، پنجاہ سالاں توں میں عیسائی ہاں تے مینوں یسوع پیارا لگدا اے اس کرکے اسلام بابت کدی سوچیا نہیں۔ محمد نوں پیار کیتا جاں یسوع نوں، اس وچ کیہ فرق؟ رُومی نے مستری نوں شاباش دتی، کہیا پیار دا نام دھرم اے ۔
اک رات رُومی اپنے دوآلے بیٹھی سنگت وچ پروچن کر رہیا سی تاں اک پاسے شور شرابا اٹھیا۔ رُومی آسن توں اٹھ کے اتھے چلا گیا، دیکھیا تنّ-چارن جنے اک بندے نوں کٹّ رہے سن۔ رُومی نے پچھیا، کیہ گل ہوئی جوانو؟ اوہناں دسیا، جی ایہ عیسائی اے تے اس نے شراب پی رکھی اے ۔ رُومی نے پچھیا، اس نے کسے نوں گال دتی سی؟ اتر ملیا، نہیں جی۔ پھر پچھیا، کسے نوں کوہنی جاں لتّ ماری سی؟ اُتر دتا، نہیں۔ پھیر کویں جانیا کہ ایہ شرابی اے ؟ اک نے دسیا، جی بے شک چپچاپ بیٹھا تہاڈے پروچن سن رہیا سی پر سانوں مشک آ گئی کہ اسنے شراب پی رکھی اے ۔ رُومی نے کہیا ، اس نوں پین توں بعد وی نہیں چڑھی، تہانوں سنگھن سار چڑھ گئی۔ ایہ خاموش بیٹھا ربّ دی گلّ سن رہیا سی تے تہانوں اینا نشا چڑھیا کہ لتاں مُکیاں چلاؤن لگّ پئے۔ چپ کرکے بیٹھو۔
کونیاں 'چ سنت اینفیلوکیئس گرجا اے جتھے پلیٹو نوں دفن کیتا گیا سی۔ رُومی نے کجھ دن اکانتواسی ہو کے بندگی کرنی ہوندی تاں اوہ اسے چرچ وچ آؤندا۔
یہودی اتے عیسائی اس نوں اینا پریم کردے سن کہ ہزاراں دی گنتی وچ اس دے جنازے وچ شامل ہوئے۔ کینیا دے مسلمان حاکم دی بیگم عیسائی عورت سی جو رُومی دی مُرید سی، اسنوں جارجیئن لیڈی کہندے سن، اوہ مسلماناں اتے عیسائیاں دوواں وچ برابر ستکاری جاندی سی۔ جس عمارت ساز نے محنت کرکے رُومی دے مقبرے اپر ہرا گنبد اساریا، مہارانی نے اسنوں پچھیا، تہانوں اس وچ کہڑی کرامات دسی جس کارن اسدے مرید ہو گئے؟ امارتساز نے کہیا ، عیسائی یسوع نوں پیار کردے ہن ، یہودی موسیٰ نوں تے مسلمان محمد نوں۔ دنیا دے سبھ دھرماں دے لوک، کیہ راجے کیہ رنک، جس نوں سارے پیار کردے ہون اسدا نام مولانا روم اے ، ایہ کرامات نہیں؟ ہریک اسنوں اپنا مرشد کرکے جاندا اے ، پیارا امیرِ کارواں۔ جےَ.د دی ساکھی وچ کہیا اے ، سارے دھرم اک ہن۔ اک لکھ سال اتے اک گھڑی وچ کوئی فرق نہیں اے ۔ جانکاراں نوں اسدا پتا اے ۔
بے شک اسدے دو ہزار توں ودھیک چؤپدے یاں رباعیاں پراپت ہن پر مثنوی اسدا شاہکار اے ۔ مثنوی وچلے کرانک حوالے ثابت کردے ہن کہ قرآن اس دی سرت اتے زبان دوہاں اپر پرکاشوان سی۔ تھاں تھاں حدیثاں وچوں اداہرنا دندا اے ۔ اوہ اسلامی شرا دے ہناپھی سکول دا پابند سی۔ ہناپھی سکول حضرت محمد صاحب نوں آدرشک انسان جاندیاں، جو اوہناں نے کیتا اتے کرن لئی کہیا ، اسدا انوائی اے ۔ ایہ سنی فرقا اے ۔
پہلا استاد فقیر پیوای سی۔ پتا دا اک پرانا ودیارتھی سید برہاالدین ترمذی سی۔ جدوں اس نے خبر سنی کہ میرے مرشد 16 مارچ 1230 عیسوی نوں کوچ کر گئے ہن تاں اناتولیا آ گیا تے اتھے رُومی دی ودیا اپنے ذمے لے لئی۔ ترمذی نے رُومی نوں نوں سال تک پڑھایا۔ اسلام دی ہور سکھیا پراپت کرن لئی اسنوں سیریا بھیجیا گیا۔ ترمذی صوفی فقیر سی تے کویتا پڑھن دا شوقین۔ اس دی سنگت نے رُومی نوں کویتا پڑھن دی لگن لائی۔ عیسوی 1240 وچ ترمزی دا دیہانت ہویا تاں رُومی اپر پر اسرار خموشی چھائی رہی۔ اودوں تک سوگ وچ ڈبا رہیا جدوں تکّ شمس تبریز خود چل کے اس پاس آ گیا۔ ہن تک وہارک ودیا مکمل ہو چکی سی۔ روحانی دیساں دی یاترا تبریز دی سنگت نے کروائی۔
شمس تبریز نوں ملن توں پہلاں رُومی نے نظم نہیں لکھی سی۔ تبریز نے اس نوں پوری طرحاں ہلا دتا۔ اس اندر ادرشٹ سنسار نے کھورو مچا دتا۔ اسدے دیوان وچ پنج ہزار کویتاواں ہن۔ بہت ساریاں کویتاواں وچ اپنا نام لکھن دی تھاں اوہ تبریز لکھ دندا اے ۔ بھلیکھے دی گنجائش اس لئی نہیں رہی کیوں جے اک تاں اسدے سمکالیاں نے دیوان سمپادت کیتا تے دوجے ایہ صحیح اے کہ شمس تبریز نے کدی کوئی نظم نہیں لکھی۔
اسدے مریداں دی اِچھا سی کہ رُومی وچ شاعری دا وڈّ آکاری گرنتھ رچن دی سمرتھا ہون کارن سنائی اتے عطار دے گرنتھاں دی طرز تے رچنا کیتی جاوے۔ رُومی اس واسطے سہمت ہو گیا تاں مثنوی ہوند وچ آئی۔ ایہ کتاب دنیاں دے کلاسک ساہت دا وڈملا حصہ اے ۔ اس دیاں گلاں، اپدیش اتے اسدے لکھے خط وی ودیارتھیاں نے اکٹھے کیتے۔ اینے ذمے وار بندیاں دی محنت صدقہ اج اسیں رُومی نال گلاں کر رہے ہاں۔
"تیر وانگ سدھا ہو جاہ۔
ول ونگ رہے
تاں دور تکّ اڈ نہیں سکیں گا
منزل تے پجّ نہیں سکیں گا۔
"کِتے نکی موٹی چنگیاڑی دیکھیئے تاں اگے ودھن توں روکن لئی اسیں جتی ہیٹھ نہیں مسل دیندے؟ دوزخ دے بھانبڑ ربّ دے قدم ہیٹھ بجھ جاندے ہن۔ تیرے اندرلا غصا، نفرت تے ایرکھا نرک دا نکا جہیا حصا ہن۔ حصے وچ اوہی گن ہوندے ہن جہڑے پورے وچ ہن، بسّ ماترا دا فرق ہوندا اے ۔ بندگی کریں گا تاں تیرے سینے اندرلا نرک بجھ جائے گا۔
"رب نے پیغمبر راہیں فرمایا سی، تیرے اندر نیکی ہوئی تاں تیری امید توں وڈیرا انعام ملےگا تینوں۔ نیکی کرن لئی گھاٹا کھانا پوے تاں جھجکیں نانہ۔ یقین رکھ، جنا کو توں گھاٹا کھادھا، اس توں ہزار گنا ودھیک پھل ملے گا نیکی دا۔
"کافر یدھ وچ ہار گئے تاں اوہناں نوں سنگلاں وچ بنھ کے لیاندا گیا۔ بندیاں وچ پیغمبر دا چاچا عباس وی سی۔ ایہناں بنھے ہوئے قیدیاں نوں دیکھ کے پیغمبر ہس پئے۔ عباس نے پچھیا، سانوں دسیا گیا سی کہ اﷲ دے پیغمبر وچ غیبی گن ہوندے ہن۔ تینوں ہسدیاں دیکھ کے ایہ نتیجا نکلیا کہ زخمی تے بندی لوکاں اپر ترس کرن دی تھاں جہڑا بندہ ہسدا اے اوہ پیغمبر کویں ہویا تے اوہ ساڈے توں وکھرا کویں ہویا؟ پیغمبر نے فرمایا، تساں غلط سمجھیا۔ تہاڈیاں تکلیفاں دیکھ کے میں خش نہیں ہویا۔ ہاسا مینوں اس گل تے آیا کہ ایہ جاہل بُت پوج نرکاں دی اگ وچ ساڑے جانے سن۔ میں ایہناں نوں جبراً نرک ول جانو روک کے بہشت ولّ لجا رہیا ہاں تے اجیہا مینوں زبردستی کرنا پے رہیا اے ۔ جہڑے اک اﷲ اتے ایمان لیاؤنگے اوہ میرے دوست ہون گے تے میں اوہناں نوں رہیا کراں گا۔ اک تسیں ہو کہ گسمجھن توں انکاری اے ۔
"دُنیا مینوں پسند کرے یاں نہ مینوں پرواہ نہیں۔ چمگدڑ سورج نوں پسند نہیں کر سکدا، اس نال سورج نوں کیہ فرق پیندا اے ؟ جے کسوٹی کھرے کھوٹے وچ فرق نہیں کر سکدی تاں کسوٹی کھوٹی اے ، سونے دا کیہ قصور؟ چوراں ڈاکواں نوں رات چاہیدی اے ، دن اوہناں نوں چنگا لگ ای نہیں سکدا۔

٭٭٭٭٭