مہینا وار پرچاکاری ۔۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

Oمہیناوار پرچاکاری ۔۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

جمیل احمد پال

مہیناوار پنجابی

ایہ وڈیائی مہیناوار”پنجابی“ نوں ملی جے پاکستان بنن مگروں اوہ پنجابی زبان دا پہلا رسالا بنیا۔ ایہنوں فقیر محمد فقیر نے جاری کیتا۔ لایل پور (اجوکا فیصل آباد) وچ 1949 وچ اک کانفرنس ہوئی جہدے وچ پہلی واری مطالبا کیتا گیا کہ پنجابی زبان نوں اوہدے حق دِتے جاون۔ ایس کانفرنس وچ پنجابی زبان دا اک رسالا کڈھن دا فیصلا ہویا۔ لاہور آ کے فقیر محمد فقیر ہوراں اک اکٹھ کیتا جہدے وچ مختلف شخصیات نے شرکت کیتی۔ طے ہویا کہ فقیر محمد فقیر ای ایہ رسالا کڈھن جد کہ اوہناں دا ساتھ عبدالمجید سالک دین گے جہڑے اردو صحافت د ے جانے پچھانے کارکن سن۔

فقیر محمد فقیر دی شخصیت:

فقیر محمد فقیرگوجرانوالا وچ 1901 وچ پیدا ہوئے۔ 12کو سال دے سن کہ آپ دے والد فوت ہو گئے۔ پیو دی یاد وچ آپ نے زندگی دا پہلا شعر لکھیا جہڑا کہ پنجابی وچ سی۔ فقیر محمد فقیر نے ڈسپنسر دا اک نکا جہیا کورس کیتا۔ اوہناں نے روزی روٹی کمان لئی کئی کم کیتے، آخری زمانے وچ ٹھیکے داری کردے رہے۔ پاکستان بنن تک اوہناں دِیاں کئی کتاباں چھپ چکیاں سن جہناں وچوں اک اُتے مہاراجا پٹیالا نے 200 رُپئے انعام وی دِتا جہڑی اوس زمانے وچ وڈی رقم سی۔

فقیر محمد فقیر ہوراں دِیاں علاما اقبال نال وی ملاقاتاں ہوندیاں رہندیاں سن۔ اک ملاقات چ علاما اقبال نے آکھیا کہ پنجابی وچ کلاسیکی ادب تے بہت اُچا اے پر جدید خیالات واسطے ایہ زبان مناسب نہیں۔ ڈاکٹر فقیر محمد فقیر نے تردید کیتی تے آکھیا کہ پنجابی زبان وچ ہر گل خوبصورت انداز نال بیان کیتی جا سکدی اے۔ایس اُتے علاما اقبال نے آکھیا کہ میرے ایس مصرعے نوں پنجابی وچ ترجما کر دیو تے میں من جاواں گا۔ع

گیسوئے تابدار کو اور بھی تابدار کر

فقیر محمد فقیر ہوراں فورن ایس مصرعے دا ترجما کر دِتا۔

لشکن والیاں زلفاں تائیں ہور ذرا لشکاندا جا

پاکستان بنن مگروں فقیر محمد فقیر نے پنجابی زبان واسطے کم کرنا شروع کیتا‘ رسالا ”پنجابی“ جاری کیتا۔ بند ہو گیا تاں پنجابی ادبی اکیڈمی نال رل کے کلاسیکی پنجابی ادب دِیاں کتاباں ایڈٹ کر کے چھپوائیاں۔ اوہناں نے 1974 وچ وفات پائی تے اپنی وفات تیکر پنجابی دے فروغ لئی کم کردے رہے۔ اوہناں دِیاں خدمات پاروں اوہناں نوں بابائے پنجابی آکھیا جاندا اے۔ 2016 وچ پنجاب یونیورسٹی نے وفات دے 42سال مگروں اوہناں نوں ڈاکٹریٹ دی اعزازی ڈگری نال نوازیا۔

اوہناں دی وفات توں بہت پہلاں رسالا ”پنجابی“ بند ہو گیا سی جہڑا اوہناں دے ہونہار دوہترے پروفیسر جنید اکرم نے دُبارا جاری کیتا۔ ایہ رسالا تماہی دے طور اُتے جاری کیتا گیا‘ کجھ چر مگروں مہیناوار کر دِتا گیا پر چھیتی ای فیر تماہی ہو گیا۔ جنید اکرم دی لمی بیماری پاروں فیر بے قاعدا ہو کے ہُن سال دو سال مگروں ای کدی نظر آوندا اے۔

مہیناوار پنجابی‘ کجھ خصوصیات

رسالا پنجابی دا پہلا شمارا نومبر1951 وچ ساہمنے آیا۔ ایہ 20x30/8 سایز دا پرچا سی جہدے 56 صفحے سن‘ بعدوں صفحے گھٹ ودھ وی ہوندے رہے۔ ایہ ادبی پرچا سی جہدے وچ مضمون‘ کہانیاں تے شاعری چھپدی سی۔ سوانیاں تے بالاں لئی لکھتاں وی چھاپ دِتیاں جاندیاں سن تے پڑھنہاراں دے خط وی۔ اداریا ڈاکٹر فقیر محمد فقیر آپ لکھدے سن۔

پہلے دورانیے وچ ایہدے چھے مختلف ٹایٹل رہے جہڑے ہر وار رنگ بدل کے چھاپ دِتے جاندے سن۔ ٹایٹل دی چھپائی بلاک نال تے اندروں چھپائی لیتھو نال ہوندی سی۔

”پنجابی“دی پالیسی زبان تے ادب دا فروغ سی۔ ایہدا اُلار (جھُکاء)سجے دھڑے ول سی۔ ایہو وجھا اے کہ 1953 وچ جدوں موجودا پاکستان دے چار صوبے ختم کر کے ”مغربی پاکستان“ دے ناں نال اِکو صوبا بنا دتا گیا تاں ”پنجابی“ واحد رسالا سی جہنے سندھی‘ پشتو تے بلوچی بولن والیاں دے اُلٹ ایس گل دی حمایت کیتی کہ صوبے ختم کرنا ٹھیک گل اے۔مہیناوار ”پنجابی“ اپنے پہلے دورانیے وچکار دو کو سال لئی بند وی رہیا‘ فیر نویں سرے توں جاری ہویا تے اخیر 1961 دے لگ بھگ بند ہو گیا۔

رسالے دی پنجابی زبان تے ادب نوں دین:

مہیناوار ”پنجابی“ پاکستان اندر پنجابی دا پہلا رسالا سی۔ ایہنے لوکائی وچ پنجابی پڑھن لکھن دا ذوق شوق پیدا کیتا‘ اوہ لوک جہڑے پنجابی زبان توں دُور سن‘ اوہناں نوں احساس دوایا کہ مادری زبان وی لکھن پڑھن دے قابل اے تے ایہنوں پڑھنا چاہیدا اے۔ جہڑے لوک پنجابی نوں ماڑی زبان سمجھدے سن‘ اوہناں نوں دسیا کہ پنجابی زبان اک چنگی تے معیاری زبان اے تے سانوں پنجابی بولن وچ شرمندا ہون دی کوئی ضرورت نہیں۔

ڈاکٹرفقیر محمد فقیر ہوراں دے اردو لکھاریاں نال چنگے دوستانا تعلقات سن۔ اوہناں نے کئی اردو لکھاریاں نوں پنجابی لکھن ول قایل تے مایل کیتا تے اپنے رسالے وچ اوہناں دیاں تحریراں چھاپیاں۔ حمید نظامی، غلام رسول مہر‘ ظفر علی خان (روزوار ”زمیندار“) پروفیسر عابد علی عابد‘ وقار انبالوی تے اردو دے ہور منے پر منے شاعراں لکھاریاں کولوں پنجابی وچ لکھوایا۔ ایس توں وکھ بہت سارے لکھاری انج دے وی سن جہڑے پنجابی رسالا ویکھ کے پنجابی وچ لکھن لگ پئے۔ انج پنجابی لکھن والیاں دی اک وڈی کھیپ ساہمنے آئی جہڑے ”پنجابی“ بند ہون دے بعد وی پنجابی وچ لکھدے رہے۔ پنجابی وچ بہت سارِیاں کتاباں وی آئیاں تے بعدوں آون والے رسالیاں نوں لکھاری وی ملے۔

”پنجابی“ آون والے ویلے وچ ہور پنجابی رسالے نکلن دا باعث وی بنیا۔ ایہ خیال ختم ہویا کہ پنجابی وچ چنگا رسالا نہیں نکل سکدا۔ بعد وچ ہور رسالے وی میدان وچ آئے تے انج پنجابی ادب تے صحافت دا فروغ ہویا۔

پنج دریا

پنجابی زبان تے ادب دے فروغ واسطے جہناں رسالیاں نے بھرواں کردار ادا کیتا‘ اوہناں وچ اک ناں ”پنج دریا“ دا وی اے۔ ایہ مہیناوار رسالا کوئی دو دہاکے تیکر پنجابی زبان دے افق اُتے جگمگاندا رہیا۔ ایہدا تعلق پنجابی شاعری تے نثر دے نامور لکھاری مولا بخش کشتہ تے اوہناں دے گھرانے نال اے۔

مولا بخش کشتہ دا تعلق امرت سر نال سی۔ پاکستان بنن دے بعد اوہ لاہور آ گئے تے مولا بخش کشتہ اینڈ سنز دے ناں نال پنجابی کتاباں دی اشاعت دا کم شروع کیتا۔ ایس کم وچ اوہناں دے پتر محمد افضل خان وی نال سن۔مولا بخش کشتہ پہلے بندے سن جہناں دا پنجابی وچ غزلاں دا دیوان چھپیا۔ ایس توں وکھ اوہناں دی کتاب ”پنجابی شاعراں دا تذکرا“ وی بہت اہمیت رکھدی اے۔ مولا بخش کشتہ اکھاں دے غلط علاج پاروں زندگی دے انتلے سالاں وچ نابینا ہو گئے سن۔

لاہور وچ ٹمپل روڈ اُتے ایہناں پیو پتراں نے ”اینگلو پنجابی کالج“ دے ناں نال اک ادارا قایم کیتا جتھے پنجابی فاضل‘ پنجابی عالم تے پنجابی ادیب دی تعلیم دتی جاندی سی۔ ایہناں درجیاں دے امتحان پاس کرن دے بعد صرف متعلقا درجے دا انگریزی دا امتحان دے کے ترتیب وار بی اے‘ ایف اے تے میٹرک دی ڈگری مل جاندی سی جس پاروں ایہ امتحان بہت مقبول سن تے اوس سمے ہزاراں لوک ایہ امتحان دیندے سن۔

اینگلو پنجابی کالج کافی مقبول ہویا تے ایسے کالج توں مہیناوار ”پنج دریا“ دی اشاعت وی شروع کیتی گئی۔ افضل خان ہوراں دا اصول سی کہ کالج دی داخلا فیس دے نال ای طالب علماں کولوں رسالے دا سالانا چندا وی لے لیندے سن جہڑا اوس زمانے وچ پنج رُپئے ہوندا سی۔ ایس طرحاں کالج دا ہر پڑھیار رسالے دا سالانا خریدار وی ہوندا سی۔ رسالا سٹالاں تے دُوجے شہراں وچ وی گھلیا جاندا سی۔ کالج پڑھیاراں واسطے لازمی کرن نال ایہدے چنگے بھلے خریدار بن گئے جو کسے وی رسالے دی کامیاب تے مسلسل اشاعت لئی ضروری ہوندے نیں۔ اپنے زمانے دے وڈے تے مشہور لکھاری ”پنج دریا“ وچ لکھدے سن۔

رسالا پنج دریا20x30/8 سایز دے 56 کو صفحے اُتے مشتمل ہوندا سی جد کہ 1970 وچ ایہنوں عام ڈائجسٹ سایز وچ کر دِتا گیاجہدے صفحے عام طور اُتے 112 ہوندے سن جہڑے بعدوں گھٹ کے 96 تے کدی 80 رہ گئے۔ رسالے وچ معیاری ادب چھپدا سی‘ نظماں‘ غزلاں‘ کہانیاں تے مضموناں توں وکھ پڑھنہاراں دے خط وی چھاپے جاندے سن۔ ایس رسالے نے کوئی ویہ سال تیکر ادب تے قاری دا رِشتا جوڑی رکھیا۔

1969 وچ ایس رسالے نے بڑا معرکے دا ”وارث شاہ“نمبر شائع کیتا جہڑا دو جلداں اُتے مشتمل سی۔

ڈائجسٹ رسالا بنان دے بعد وی خاص نمبر شائع کیتے گئے۔ محمد افضل خاں دی وفات دے بعد اوہناں دے پتر امجد بھٹی نے ایہ رسالا سانبھ لیا۔ ایس دور وچ اوہناں نے فخر زمان نمبر‘ کہانی نمبر تے نویں نظم ورگے موٹے خاص نمبر چھاپے جو کئی کئی سو صفحیاں اُتے مشتمل سن۔

1975دے بعد امجد بھٹی کینیڈاچلے گئے تے بعدوں اوہناں دا کوئی اتا پتا نہیں لگیا۔ اوہ اوتھے ای سیٹل ہو گئے سن تے رسالا بند ہو گیا۔

پنجابی ادب نوں ”پنج دریا“ دی دین: دوجے پنجابی رسالیاں وانگوں ”پنج دریا“ نے وی بہت سارے نویں لکھاری تے نواں ادب‘ پنجابی ادب نوں دِتے۔ پنجابی لکھاریاں تے پڑھنہاراں وچ وادھا ہویا۔ ایہدے نال نال پنجابی زبان وچ پڑھن والی وست (میٹیریل) دی تھوڑ نوں پورا کیتا۔ پنجابی پڑھن والیاں نوں معیاری لکھتاں دِتیاں۔ اج ایہ رسالا بُھلی وِسری کہانی بن گیا اے پر اپنے زمانے وچ ایہ ہرمن پسند رسالا سی جہڑا پنجابی زبان تے ادب دی اک چنگی نشانی دے طور تے جانیا جاندا اے۔Oمہیناوار پرچاکاری

مہیناوار پنجابی

ایہ وڈیائی مہیناوار”پنجابی“ نوں ملی جے پاکستان بنن مگروں اوہ پنجابی زبان دا پہلا رسالا بنیا۔ ایہنوں فقیر محمد فقیر نے جاری کیتا۔ لایل پور (اجوکا فیصل آباد) وچ 1949 وچ اک کانفرنس ہوئی جہدے وچ پہلی واری مطالبا کیتا گیا کہ پنجابی زبان نوں اوہدے حق دِتے جاون۔ ایس کانفرنس وچ پنجابی زبان دا اک رسالا کڈھن دا فیصلا ہویا۔ لاہور آ کے فقیر محمد فقیر ہوراں اک اکٹھ کیتا جہدے وچ مختلف شخصیات نے شرکت کیتی۔ طے ہویا کہ فقیر محمد فقیر ای ایہ رسالا کڈھن جد کہ اوہناں دا ساتھ عبدالمجید سالک دین گے جہڑے اردو صحافت د ے جانے پچھانے کارکن سن۔

فقیر محمد فقیر دی شخصیت:

فقیر محمد فقیرگوجرانوالا وچ 1901 وچ پیدا ہوئے۔ 12کو سال دے سن کہ آپ دے والد فوت ہو گئے۔ پیو دی یاد وچ آپ نے زندگی دا پہلا شعر لکھیا جہڑا کہ پنجابی وچ سی۔ فقیر محمد فقیر نے ڈسپنسر دا اک نکا جہیا کورس کیتا۔ اوہناں نے روزی روٹی کمان لئی کئی کم کیتے، آخری زمانے وچ ٹھیکے داری کردے رہے۔ پاکستان بنن تک اوہناں دِیاں کئی کتاباں چھپ چکیاں سن جہناں وچوں اک اُتے مہاراجا پٹیالا نے 200 رُپئے انعام وی دِتا جہڑی اوس زمانے وچ وڈی رقم سی۔

فقیر محمد فقیر ہوراں دِیاں علاما اقبال نال وی ملاقاتاں ہوندیاں رہندیاں سن۔ اک ملاقات چ علاما اقبال نے آکھیا کہ پنجابی وچ کلاسیکی ادب تے بہت اُچا اے پر جدید خیالات واسطے ایہ زبان مناسب نہیں۔ ڈاکٹر فقیر محمد فقیر نے تردید کیتی تے آکھیا کہ پنجابی زبان وچ ہر گل خوبصورت انداز نال بیان کیتی جا سکدی اے۔ایس اُتے علاما اقبال نے آکھیا کہ میرے ایس مصرعے نوں پنجابی وچ ترجما کر دیو تے میں من جاواں گا۔ع

گیسوئے تابدار کو اور بھی تابدار کر

فقیر محمد فقیر ہوراں فورن ایس مصرعے دا ترجما کر دِتا۔

لشکن والیاں زلفاں تائیں ہور ذرا لشکاندا جا

پاکستان بنن مگروں فقیر محمد فقیر نے پنجابی زبان واسطے کم کرنا شروع کیتا‘ رسالا ”پنجابی“ جاری کیتا۔ بند ہو گیا تاں پنجابی ادبی اکیڈمی نال رل کے کلاسیکی پنجابی ادب دِیاں کتاباں ایڈٹ کر کے چھپوائیاں۔ اوہناں نے 1974 وچ وفات پائی تے اپنی وفات تیکر پنجابی دے فروغ لئی کم کردے رہے۔ اوہناں دِیاں خدمات پاروں اوہناں نوں بابائے پنجابی آکھیا جاندا اے۔ 2016 وچ پنجاب یونیورسٹی نے وفات دے 42سال مگروں اوہناں نوں ڈاکٹریٹ دی اعزازی ڈگری نال نوازیا۔

اوہناں دی وفات توں بہت پہلاں رسالا ”پنجابی“ بند ہو گیا سی جہڑا اوہناں دے ہونہار دوہترے پروفیسر جنید اکرم نے دُبارا جاری کیتا۔ ایہ رسالا تماہی دے طور اُتے جاری کیتا گیا‘ کجھ چر مگروں مہیناوار کر دِتا گیا پر چھیتی ای فیر تماہی ہو گیا۔ جنید اکرم دی لمی بیماری پاروں فیر بے قاعدا ہو کے ہُن سال دو سال مگروں ای کدی نظر آوندا اے۔

مہیناوار پنجابی‘ کجھ خصوصیات

رسالا پنجابی دا پہلا شمارا نومبر1951 وچ ساہمنے آیا۔ ایہ 20x30/8 سایز دا پرچا سی جہدے 56 صفحے سن‘ بعدوں صفحے گھٹ ودھ وی ہوندے رہے۔ ایہ ادبی پرچا سی جہدے وچ مضمون‘ کہانیاں تے شاعری چھپدی سی۔ سوانیاں تے بالاں لئی لکھتاں وی چھاپ دِتیاں جاندیاں سن تے پڑھنہاراں دے خط وی۔ اداریا ڈاکٹر فقیر محمد فقیر آپ لکھدے سن۔

پہلے دورانیے وچ ایہدے چھے مختلف ٹایٹل رہے جہڑے ہر وار رنگ بدل کے چھاپ دِتے جاندے سن۔ ٹایٹل دی چھپائی بلاک نال تے اندروں چھپائی لیتھو نال ہوندی سی۔

”پنجابی“دی پالیسی زبان تے ادب دا فروغ سی۔ ایہدا اُلار (جھُکاء)سجے دھڑے ول سی۔ ایہو وجھا اے کہ 1953 وچ جدوں موجودا پاکستان دے چار صوبے ختم کر کے ”مغربی پاکستان“ دے ناں نال اِکو صوبا بنا دتا گیا تاں ”پنجابی“ واحد رسالا سی جہنے سندھی‘ پشتو تے بلوچی بولن والیاں دے اُلٹ ایس گل دی حمایت کیتی کہ صوبے ختم کرنا ٹھیک گل اے۔مہیناوار ”پنجابی“ اپنے پہلے دورانیے وچکار دو کو سال لئی بند وی رہیا‘ فیر نویں سرے توں جاری ہویا تے اخیر 1961 دے لگ بھگ بند ہو گیا۔

رسالے دی پنجابی زبان تے ادب نوں دین:

مہیناوار ”پنجابی“ پاکستان اندر پنجابی دا پہلا رسالا سی۔ ایہنے لوکائی وچ پنجابی پڑھن لکھن دا ذوق شوق پیدا کیتا‘ اوہ لوک جہڑے پنجابی زبان توں دُور سن‘ اوہناں نوں احساس دوایا کہ مادری زبان وی لکھن پڑھن دے قابل اے تے ایہنوں پڑھنا چاہیدا اے۔ جہڑے لوک پنجابی نوں ماڑی زبان سمجھدے سن‘ اوہناں نوں دسیا کہ پنجابی زبان اک چنگی تے معیاری زبان اے تے سانوں پنجابی بولن وچ شرمندا ہون دی کوئی ضرورت نہیں۔

ڈاکٹرفقیر محمد فقیر ہوراں دے اردو لکھاریاں نال چنگے دوستانا تعلقات سن۔ اوہناں نے کئی اردو لکھاریاں نوں پنجابی لکھن ول قایل تے مایل کیتا تے اپنے رسالے وچ اوہناں دیاں تحریراں چھاپیاں۔ حمید نظامی، غلام رسول مہر‘ ظفر علی خان (روزوار ”زمیندار“) پروفیسر عابد علی عابد‘ وقار انبالوی تے اردو دے ہور منے پر منے شاعراں لکھاریاں کولوں پنجابی وچ لکھوایا۔ ایس توں وکھ بہت سارے لکھاری انج دے وی سن جہڑے پنجابی رسالا ویکھ کے پنجابی وچ لکھن لگ پئے۔ انج پنجابی لکھن والیاں دی اک وڈی کھیپ ساہمنے آئی جہڑے ”پنجابی“ بند ہون دے بعد وی پنجابی وچ لکھدے رہے۔ پنجابی وچ بہت سارِیاں کتاباں وی آئیاں تے بعدوں آون والے رسالیاں نوں لکھاری وی ملے۔

”پنجابی“ آون والے ویلے وچ ہور پنجابی رسالے نکلن دا باعث وی بنیا۔ ایہ خیال ختم ہویا کہ پنجابی وچ چنگا رسالا نہیں نکل سکدا۔ بعد وچ ہور رسالے وی میدان وچ آئے تے انج پنجابی ادب تے صحافت دا فروغ ہویا۔

پنج دریا

پنجابی زبان تے ادب دے فروغ واسطے جہناں رسالیاں نے بھرواں کردار ادا کیتا‘ اوہناں وچ اک ناں ”پنج دریا“ دا وی اے۔ ایہ مہیناوار رسالا کوئی دو دہاکے تیکر پنجابی زبان دے افق اُتے جگمگاندا رہیا۔ ایہدا تعلق پنجابی شاعری تے نثر دے نامور لکھاری مولا بخش کشتہ تے اوہناں دے گھرانے نال اے۔

مولا بخش کشتہ دا تعلق امرت سر نال سی۔ پاکستان بنن دے بعد اوہ لاہور آ گئے تے مولا بخش کشتہ اینڈ سنز دے ناں نال پنجابی کتاباں دی اشاعت دا کم شروع کیتا۔ ایس کم وچ اوہناں دے پتر محمد افضل خان وی نال سن۔مولا بخش کشتہ پہلے بندے سن جہناں دا پنجابی وچ غزلاں دا دیوان چھپیا۔ ایس توں وکھ اوہناں دی کتاب ”پنجابی شاعراں دا تذکرا“ وی بہت اہمیت رکھدی اے۔ مولا بخش کشتہ اکھاں دے غلط علاج پاروں زندگی دے انتلے سالاں وچ نابینا ہو گئے سن۔

لاہور وچ ٹمپل روڈ اُتے ایہناں پیو پتراں نے ”اینگلو پنجابی کالج“ دے ناں نال اک ادارا قایم کیتا جتھے پنجابی فاضل‘ پنجابی عالم تے پنجابی ادیب دی تعلیم دتی جاندی سی۔ ایہناں درجیاں دے امتحان پاس کرن دے بعد صرف متعلقا درجے دا انگریزی دا امتحان دے کے ترتیب وار بی اے‘ ایف اے تے میٹرک دی ڈگری مل جاندی سی جس پاروں ایہ امتحان بہت مقبول سن تے اوس سمے ہزاراں لوک ایہ امتحان دیندے سن۔

اینگلو پنجابی کالج کافی مقبول ہویا تے ایسے کالج توں مہیناوار ”پنج دریا“ دی اشاعت وی شروع کیتی گئی۔ افضل خان ہوراں دا اصول سی کہ کالج دی داخلا فیس دے نال ای طالب علماں کولوں رسالے دا سالانا چندا وی لے لیندے سن جہڑا اوس زمانے وچ پنج رُپئے ہوندا سی۔ ایس طرحاں کالج دا ہر پڑھیار رسالے دا سالانا خریدار وی ہوندا سی۔ رسالا سٹالاں تے دُوجے شہراں وچ وی گھلیا جاندا سی۔ کالج پڑھیاراں واسطے لازمی کرن نال ایہدے چنگے بھلے خریدار بن گئے جو کسے وی رسالے دی کامیاب تے مسلسل اشاعت لئی ضروری ہوندے نیں۔ اپنے زمانے دے وڈے تے مشہور لکھاری ”پنج دریا“ وچ لکھدے سن۔

رسالا پنج دریا20x30/8 سایز دے 56 کو صفحے اُتے مشتمل ہوندا سی جد کہ 1970 وچ ایہنوں عام ڈائجسٹ سایز وچ کر دِتا گیاجہدے صفحے عام طور اُتے 112 ہوندے سن جہڑے بعدوں گھٹ کے 96 تے کدی 80 رہ گئے۔ رسالے وچ معیاری ادب چھپدا سی‘ نظماں‘ غزلاں‘ کہانیاں تے مضموناں توں وکھ پڑھنہاراں دے خط وی چھاپے جاندے سن۔ ایس رسالے نے کوئی ویہ سال تیکر ادب تے قاری دا رِشتا جوڑی رکھیا۔

1969 وچ ایس رسالے نے بڑا معرکے دا ”وارث شاہ“نمبر شائع کیتا جہڑا دو جلداں اُتے مشتمل سی۔

ڈائجسٹ رسالا بنان دے بعد وی خاص نمبر شائع کیتے گئے۔ محمد افضل خاں دی وفات دے بعد اوہناں دے پتر امجد بھٹی نے ایہ رسالا سانبھ لیا۔ ایس دور وچ اوہناں نے فخر زمان نمبر‘ کہانی نمبر تے نویں نظم ورگے موٹے خاص نمبر چھاپے جو کئی کئی سو صفحیاں اُتے مشتمل سن۔

1975دے بعد امجد بھٹی کینیڈاچلے گئے تے بعدوں اوہناں دا کوئی اتا پتا نہیں لگیا۔ اوہ اوتھے ای سیٹل ہو گئے سن تے رسالا بند ہو گیا۔

پنجابی ادب نوں ”پنج دریا“ دی دین: دوجے پنجابی رسالیاں وانگوں ”پنج دریا“ نے وی بہت سارے نویں لکھاری تے نواں ادب‘ پنجابی ادب نوں دِتے۔ پنجابی لکھاریاں تے پڑھنہاراں وچ وادھا ہویا۔ ایہدے نال نال پنجابی زبان وچ پڑھن والی وست (میٹیریل) دی تھوڑ نوں پورا کیتا۔ پنجابی پڑھن والیاں نوں معیاری لکھتاں دِتیاں۔ اج ایہ رسالا بُھلی وِسری کہانی بن گیا اے پر اپنے زمانے وچ ایہ ہرمن پسند رسالا سی جہڑا پنجابی زبان تے ادب دی اک چنگی نشانی دے طور تے جانیا جاندا اے۔

مہیناوار ”لہراں“ لاہور

پنجابی زبان دی ادبی صحافت وچ لمی زندگی پان والے رسالیاں وچ مہیناوار ”لہراں“ دا ناں وی شامل اے۔ ڈاکٹر سید اختر حسین اختر دی یادگار ایہ رسالا اج تیکر نکل رہیا اے۔ سید اختر حسین اختر دا تعلق کوڈیگرام بالا، ریاست دِیر نال سی جہڑی اج کل صوبا خیبرپختونخوا دا اک ضلع اے۔ مادری زبان پشتو رکھن والے اختر حسین اختر نے زندگی دا مُڈھ معمولی سرکاری ملازمت توں کیتا۔ اوہ مڈل پاس کر کے نوکری کرن لگ پئے سن۔ 1953 وچ جدوں اجوکے پاکستان دے چار صوبیاں نوں کٹھا کر کے ”مغربی پاکستان“ دے ناں نال اِکو صوبا بنا دِتا گیا تاں اختر حسین اختر دی ٹرانسفر وی لاہور ہو گئی۔ ایتھے اوہناں نے میٹرک دے بعد ادیب عالم تے فاضل دے امتحان پاس کیتے تے نال انگریزی دا امتحان دے کے بی اے دی ڈگری لئی۔ اوہناں نے ایم اے کرن مگروں ”پنجابی واراں“ دے موضوع اُتے مقالا لکھ کے پی ایچ ڈی دی ڈگری لئی۔آپ نے 15مارچ 2011 نوں وفات پائی۔

تعلیم جاری رکھن دے نال نال سید اختر حسین اختر نے 1962 وچ ربانی روڈ، انارکلی لاہور اُتے ماڈرن ڈگری کالج دے ناں نال اک ادارا قایم کیتا۔ ایتھے ادیب، عالم تے فاضل دے امتحاناں دی تیاری کروائی جاندی سی۔ مہیناوار ”لہراں“ ایسے کالج دا میگزین سی۔ پنجابی سیوک فقیر محمد فقیر ماڈرن ڈگری کالج آوندے رہندے سن۔ اوہناں دے ای مشورے، تے مِل ورتن پاروں ”لہراں“ دے نکالے دا فیصلا ہویا۔ رسالے دا ناں وی فقیرؔ ہوراں ای تجویز کیتا سی۔ ایہدا پہلا شمارا مارچ 1965 نوں ساہمنے آیا۔ سایز اوس سمے دے رایج سایز مطابق 20x30/8 سی۔ ”پنج دریا“ دی طرز اُتے کالج دے پڑھیاراں واسطے ”لہراں“ دی سالانا خریداری لازمی سی۔ شروع دَور وچ رسالے دے کریڈٹ صفحے اُتے سید اختر حسین اختر تے عبدالحمید امر دے نال نال حسین شاد دے ناں چھپدے رہے۔ بعدوں کجھ چر ڈاکٹر انور امین دا ناں وی چھپیا۔1966 ڈاکٹر محمد باقر ہوراں نے ایس رسالے نوں پنجابی ادبی اکیڈمی دی سرپرستی وچ لے لیا پر چھیتی ای ایہدے توں کنارا کش ہو گئے۔

اکتوبر1972 وچ پیپلز پارٹی دی حکومت نے سارے تعلیمی اداریاں نوں قومی تحویل وچ لے لیا جس پاروں ماڈرن ڈگری کالج وی قومی تحویل وچ آ گیا۔ سید اختر حسین اختر سرکاری ملازم بن گئے تے اوہناں دی تعیناتی سیالکوٹ ہو گئی جتھے اوہ روز آوندے جاندے سن۔ اوہناں دِیاں رُجھاں پاروں رسالا وی متاثر ہویا جہنوں باقاعدا کرن لئی اردو بازار دے اک پبلشر نال گل کیتی گئی۔ اقبال صلاح الدین ہوری رسالے دے ایڈیٹر بنے، رسالے دا سایز نکا کر کے 23x36/16 کر دِتا گیا۔ اقبال صلاح الدین ہوراں 1975دے شروع تیکر ایس رسالے نوں اک معیاری رسالے وانگوں کڈھیا پر بعدوں رسالا فیر بندہو گیا۔ ایہ بندش اودوں تیکر رہی جدوں تیکر اختر حسین اختر ہوری واپس لاہور نہ آ گئے۔

جون1980توں ”لہراں“ دا نواں دور شروع ہویا جہڑا اج تیکر جاری اے۔ رسالے دا پرانا سایز بحال کیتا گیا، اختر حسین اختر دے نال منظور وزیر آبادی تے جمیل احمد پال دے ناں اسسٹنٹ ایڈیٹر وجوں چھپدے سن۔ ہُن رسالا بہت باقاعدگی نال نکلن لگ پیا۔ ایس دور وچ ”لہراں“ نے بہت سارے خاص نمبر شائع کیتے جہناں وچ رفیع پیرزادا نمبر، امرتا پریتم نمبر، کہانی نمبر، منشا یاد کہانی نمبر، شریف کنجاہی نمبر تے ہور بہت سارے نمبر شامل نیں۔

اپنی ریٹایرمنٹ تیکر اختر حسین اختر واراں بارے مقالا لکھ کے ڈاکٹریٹ کر چکے سن۔ اوہناں نے سوڈیوال کالونی وچ پرائیویٹ سکول وی قایم کر لیا سی تے رسالے نوں وی مناسب ویلا دین لگ پئے سن جس پاروں ”لہراں“ باقاعدگی نال نکلدارہیا۔ رسالے وچ آون والیاں سبھے لکھتاں چھاپ دِتیاں جاندیاں سن جہدے بارے اختر حسین اختر ہوراں آپ منیا کہ معاشی مشکلاں پاروں لہراں دا باقاعدگی نال نکلنا ای وڈی گل اے، ایہدے معیار دی گل اجے نہ کیتی جاوے۔

پنجابی ادب وچ ”لہراں“ دا کردار بہت بھرواں اے۔ ایہنے دو نسلاں نوں پنجابی نال جوڑی رکھیا، پنجابی لکھن پڑھن والیاں نوں ہر مہینے باقاعدگی نال پڑھن جوگ مواد دِتا۔ اختر حسین اختر دی وفات دے بعد اوہناں دے سپتر علی عرفان اختر ایہدے ایڈیٹر بنے۔ اج کل اوہ کینیڈا جا چکے نیں تے اختر حسین اختر دے نِکے ویر محمد انور ناز دے بعد اختر حسین اختر دے سپتر علی عرفان اختر ایس رسالے نوں باقاعدگی نال کڈھ رہے نیں۔

مہیناوار تے تماہی ”پنجابی ادب“

پنجابی زبان دی ادبی صحافت وچ جہناں رسالیاں نے بھرواں کردار ادا کیتا‘ اوہناں وچ مہیناوار ”پنجابی ادب“ دا کردار وی بہت نمایاں اے۔ ایہ پرچا جانے پچھانے محقق تے کھوجکار محمد آصف خاں ہوراں دی یادگار اے جہڑا اج کل وی نکل رہیا اے۔

کجھ محمد آصف خاں بارے:

محمد آصف خاں 19 نومبر 1929 نوں بستی دانشمنداں‘ ضلع جالندھر‘ مشرقی پنجاب وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم جالندھر وچ ای لئی۔ پاکستان بنن مگروں لاہور آ گئے۔ سرکاری ملازمت کردے رہے۔ جدوں ونڈ دے بعد پنجاب یونیورسٹی وچ نویں سریوں پنجابی شعبا کھلیا تے ایم اے پنجابی شروع ہویا تاں محمد آصف خاں نے اوہدی پہلی کلاس وچ داخلا لیا۔ اوہناں نے 1950 دے دہاکے وچ اردو وچ لکھنا شروع کیتا۔ صفدر میر دے آکھن اُتے کہ سارے پنجابی لوک اردو وچ لکھدے رہے تاں مادری زبان وچ کون لکھے گا‘ محمد آصف خاں نے 1956 وچ پنجابی وچ لکھنا شروع کیتا تے فیر پنجابی دے ای ہو کے رہ گئے۔ اوہناں نے کہانی وی لکھی تے کھوج دا بہت سارا کم کیتا۔ اوہناں دے کھاتے اک درجن توں ودھ کتاباں نیں۔

محمد آصف خاں نے 1960 وچ رسالا ”پنجابی ادب“ شروع کیتا۔ جہڑا دس سال نکلدا رہیا۔ بعد وچ پنجابی ادبی بورڈ قایم کیتا گیا تاں اوہدے نال جڑ گئے فیر اک وقت آیا جدوں آصف خاں ایہدے سیکرٹری بنے۔ اوہناں نے بورڈ دے ممبراں کولوں منظوری لے کے ایسے رسالے نوں ”تماہی“ (تن مہینے مگروں آون والا) رسالے دے طور اُتے نویں سریوں جاری کیتا۔ محمد آصف خاں ای اپنی وفات تیکر ایہدے ایڈیٹر رہے۔ اوہناں مگروں ایہنوں راجا رسالو کڈھدے رہے تے اج کل جانی پچھانی کہانی کار پروین ملک ایہدے ایڈیٹر نیں۔ محمد آصف خاں ہوراں 2000 وچ وفات پائی۔

رسالا ”پنجابی ادب“ تعارف تے ہیئت:

رسالا ”پنجابی ادب“ دا پہلا شمارا جنوری 1960 وچ ساہمنے آیا۔ ایہدا سایز 20 x 30 / 8 سی تے عام طور اُتے 56 صفحے ہوندے سن۔ اوس ویلے آصف خاں ہوری سرکاری ملازم سن تے قانون دے مطابق رسالا نہیں سی کڈھ سکدے۔ ایس لئی رسالے دا اجازت ناما (ڈیکلریشن) اوہناں نے اپنے والد محمد عبداللہ خاں دے ناں نال لیا جد کہ ایڈیٹر دے طور اُتے مختلف ویلیاں وچ صوفی تبسم، حکیم شیر محمد ناصر تے کئی ہورناں دے ناں چھپدے رہے۔ محمد آصف خاں اک چنگے کہانیکار سن تے اوہناں نے اپنے رسالے وچ وی افسانے یاں کہانی دے فروغ لئی بہت کم کیتا۔ ایتھوں تیکر کہ پہلے ای سال ایہدا 8واں شمارا (اگست1960) کہانی نمبر دے طور اُتے شائع کیتا جہدے وچ مشرقی تے مغربی پنجاب دے نامور کہانیکاراں دِیاں کہانیاں شامل سن۔ محمد آصف خاں ترقی پسند سوچ رکھدے سن تے ایہ رسالا وی ایسے سوچ دی نمایندگی کردا سی۔

”پنجابی ادب“ وچ بہت اُچی پدھر دے مضمون تے افسانے چھپدے سن۔ ایہدے وچ شاعری وی بہت معیاری چھپدی سی تے انج ایہ پاکستان دے معیاری پنجابی رسالیاں وچ شامل سی۔ منے پر منے لکھاری ایہدے وچ لکھدے سن جویں کہ شفقت تنویر مرزا‘ احمد سلیم‘ راجا رسالو‘ صفدر میر‘ شریف صابر‘ سمیع اللہ قریشی وغیرا۔

”پنجابی ادب“ دا دُوجا دور:

مہیناوار ”پنجابی ادب“ 1970 تیکر اک معیاری رسالے دے طور اُتے نکلدا رہیا۔ ایہدا بند کیتا جانا معاشی مجبوری پاروں سی۔ محمد آصف خاں ہمیشا ایس سوچ وچ رہے کہ ایہنوں کسے طرحاں دُبارا جاری کیتا جاوے۔ اوہناں دا ایہ خاب 1986 وچ پورا ہویا تے تماہی دے طور اُتے ایہدا اجراء اک واری فیر ہویا۔ ایس واری ایہدا سایز 23x36/8 سی‘ پہلے شمارے دے صفحے 96سن۔ ایس واری ایہنوں پنجابی ادبی بورڈ دا سہارا میسر سی۔ رسالے وچ بہت معیاری مضمون شامل سن تے ایہنوں بہت پسند کیتا گیا۔ کجھ چر مگروں پنجابی ادبی بورڈدی ایگزیکٹو باڈی دے مشورے پاروں ایہدا سایز ادھا یعنی 23x36/16 کر دِتا گیا جو عام کتابی سایز اے۔ ایس دوران ایس رسالے نے کئی خاص نمبر وی چھاپے۔ محمد آصف خاں دے بعد اج کل پروین ملک ایہدے ایڈیٹر نیں۔ جو سرکاری رسالے ”پاک جمہوریت“ ”ماہ نو“ تے اپنے ذاتی رسالے ”پلک“ دی ایڈیٹنگ دا لما تجربا رکھدے نیں۔ ایس دوران رسالے نوں اک واری فیر تماہی توں مہیناوار بناون دا تجربا کیتا گیا پروسایل دی تھوڑ پاروں واپس تماہی بنا دتا گیا۔ ایہو اجکل ایہدا دورانیا اے۔

”پنجابی ادب“ دا کردار

پنجابی ادب نے پنجابی زبان وچ معیاری ادب دے فروغ لئی بہت کم کیتا۔ ایہنے اک معیار بنایا جہنوں ویکھ کے ہور لکھاریاں نے وی معیاری لکھن ول دھیان دتا۔ انج ”پنجابی ادب“ دِیاں کوششاں نال پنجابی ادب وچ زیادا معیاری تحریراں لکھیاں جان لگیاں۔

o ایس رسالے نے بہت سارے نویں لکھاری وی ساہمنے لیاندے جہڑے بعد وچ صاحب ءِ کتاب لکھاری وی بنے تے کتاباں لکھیاں۔

o رسالا ”پنجابی ادب“ پنجابی تحریک دی ترجمانی وی کردا رہیا تے پنجابی پیار دا ذہن پیدا کرن لئی وی ایس رسالے نے اپنا کردار ادا کیتا۔

o ”پنجابی ادب“ اجے وی نکل رہیا اے تے ایہدا صحتمندانا کردار جاری اے۔ ”پنجابی ادب“ نوں ادب وچ اک میل پتھر دے طور اُتے جانیا جاندا اے۔

”سویر انٹرنیشنل“

پنجابی دے معیاری رسالیاں دی گل ہووے تاں مہیناوار ”سویر انٹرنیشنل“ دا ناں ضرور لیا جاندا اے۔ ایس رسالے نے بعض حوالیاں نال پنجابی دی خدمت کجھ اوہناں پہلوواں ولوں کیتی اے جدھر دُوجے رسالیاں دا دھیان گھٹ گیا اے۔ ایہناں وچ کہانی توں وکھ ترجمے‘ ہڈورتی‘ سفرنامے تے پنجابیات وغیرا دے موضوع شامل نیں۔ باقی رسالیاں وچ وی ایہناں موضوعات بارے کجھ نہ کجھ چھپدا رہندا اے پر ’سویر انٹرنیشنل“ نے ایہناں موضوعات ول زیادا دھیان وچ پہل کیتی۔ ”سویر“ دے ایڈیٹر جمیل احمد پال نیں جہناں بارے ویروا اسیں ”لوکائی“ دے تحت دے آئے آں۔

جون 1997 وچ ”سویر“ دا پہلا شمارا ساہمنے آیا۔اداریے وچ ایس وچار دااظہار کیتا گیا کہ پنجابی ادب اندر جہڑے شعبیاں وچ کمی اے‘ ”سویر“ اوس کمی نوں دُور کرن دا جتن کرے گا۔ ”سویر“ نے بہت چھیتی مقبولیت حاصل کر لئی تے پنجابی دے وڈے وڈے لکھاری ایہدے وچ لکھن لگے پئے۔ ایس رسالے نے اعلا درجے دِیاں کہانیاں دے ترجمے شائع کیتے۔ ایس توں وکھ ہڈورتی(آپ بیتی)‘ سفرناما تے ہور موضوعاں بارے‘ جہناں بارے پنجابی وچ گھٹ لکھیا گیا سی‘ اوہناں نوں شائع کرن ول دھیان دتا۔ ایس طرحاں پنجابی ادب وچ بھرواں وادھا ہوون لگیا۔ پہلے ڈیڈھ کو سال سویر دا سایز 23x33/8 سی جہنوں بعد وچ 20x30/8کر دتا گیا۔ ایہدے صفحے 40 توں لے کے 64 تک ہوندے رہے۔

”سویر“ نے شروع توں ای عام شمارے وچ خاص نمبر شائع کرن دی رِیت شروع کیتی یعنی پورے دا پورا شمارا کسے خاص موضوع بارے وقف کر دتا جاندا سی۔ ایہناں خاص شماریاں وچ کہانی نمبر‘ شاعری نمبر‘ ناول نمبر‘ ہاس رس (طنز و مزاح) نمبر وغیرا شامل نیں۔ ناول نمبر وچ دو ناول شائع کیتے جاندے سن۔ ایس رسالے نے امرتا پریتم نمبر وی شائع کیتا۔ ”سویر“ دی اٹھان بہت چنگی سی پر بعد دے رسالیاں وچ یکسانیت نظر آون لگ پئی۔ 2016 وچ ایہ رسالا بے قاعدگی دا شکار ہو گیا۔

سویر دی پنجابی ادب نوں دین:

”سویر“ نے اوہناں موضوعات ول دھیان دِتا جہڑے پنجابی ادب وچ نظر انداز کیتے جاندے سن۔ عام کر کے پنجابی رسالیاں وچ حمد تے نعت توں وکھ تنقیدی تے شخصی مضمون‘ نظم‘ غزلاں تے اِکا دُکا کہانیاں شائع کیتیاں جاندیاں سن۔ ”پنجابی ادب“ تے بعدوں پنچم نے البتا کہانی ول خاص دھیان دتا سی۔ ”سویر“ نے سفرنامے‘ ناول تے ہڈورتی ول وی دھیان دِتا۔آپ بیتی دے سلسلے وچ اجیت کور‘ راجا رسالو تے پروین ملک ورگے لکھاریاں دِیاں آپ بیتیاں قسط وار شائع کیتیاں گئیاں۔ سفرنامیاں وچ جمیل احمد پال دے اپنے لندن تے کینیڈا دے سفرنامیاں توں وکھ حمید رازی دے چین تے جاپان دے سفرنامے‘ عاشق رحیل دے دو سفرنامے‘ وقار احمد پال دا آسٹریلیا دا سفرناما‘ جمیل اصغر مرزا دانیدرلینڈ تے اظہر حمید دا تھائی لینڈ دا سفرناما قسط وار شائع کیتے گئے۔ ایہناں وِچوں اکثر بعدوں کتابی رُوپ وچ وی چھپ گئے۔ سویر نے اعلا ادب دے ترجمے دا فروغ وی کیتا تے ہر شمارے وچ انگریزی توں وکھ ہندی‘ بنگالی‘ سندھی‘ پشتو تے ہور زباناں دیاں کہانیاں دے ترجمے باقاعدگی نال شائع کیتے۔ایہدے نال پنجابی دے کہانیکاراں نوں اک معیار ملیا تے پنجابی وچ ہور چنگا لکھیا جان لگیا۔ ”پنجابیات“اک ایسا موضوع اے جہدے تحت پنجاب نال تعلق رکھن والی ہر چیز آ جاندی اے۔ ایہدے وچ پنجاب دی تواریخ وی اے‘ پنجابی پیار تے پنجابی تحریک وی اے‘ پنجابی دے خلاف جھوٹھے الزاماں دے جواب وی نیں۔ ”سویر انٹرنیشنل“ نے پنجابیات نوں اک وکھرا تے مستقل موضوع بنا کے باقاعدگی نال ہر مہینے چھاپیا۔ پنجابیت دا پرچار کر کے پنجابی تحریک نوں مضبوط بنایا گیا۔

”سویر“ نے پنجابی دے فروغ لئی وی بھرواں کم کیتا۔ پنجابی زبان دے منے پر منے کہانیکار حسین شاہد‘افضل توصیف‘ پروین ملک‘فاروق ندیم‘ فرخندہ لودھی‘ علی انور احمد‘ ناصر بلوچ‘ کرامت علی مغل تے ہور کئی سویر وچ لکھدے نیں۔ ایس توں وکھ واہگے پار دا گرمکھی ادب وی مستقل طور اُتے ہر مہینے شائع کیتا گیا۔ امرتا پریتم توں وکھ اجیت کور‘ تارن گجرال‘ کرتار سنگھ دُگل‘ جگتار‘ جندر، شِو کمار بٹالوی تے ہور لکھارِیاں دِیاں تحریراں ایدھر چھاپیاں۔

ماں بولی‘ پنچم

اجوکے دور وچ پنجابی زبان دے اہم لکھاریاں وچ اک ناں مقصود ثاقب دا وی اے۔ اوہ چنگے کہانیکار ہون دے نال نال چنگے پارکھ وی نیں۔ ”پنچم“ اوہناں دے پنجابی پیار دا اظہار اے۔ ایہو اظہار پہلاں ”ماں بولی“ دے رُوپ وچ ہویا۔

مقصود ثاقب دا تعلق شیخوپورا نال اے پر اوہ مدتاں توں لاہور واسی نیں۔ تعلیم پوری کرن دے بعد اوہناں نے لکھت پڑھت نوں ای شغل بنایا تے لاہور آ گئے۔ لکھت دا مڈھ کہانی لکھن توں بنھیا۔ پنجابی دے معیاری رسالیاں وچ اوہناں دِیاں کہانیاں چھپدیاں رہیاں جہناں دا پراگا بعد وچ چھپیا۔ اوہناں دیاں کہانیاں دا دُوجا مجموعا ”سُچا تِلّا“ دے ناں نال آیا۔ اوہناں نے بہت سارے ترجمے تے لپی انتر وی کیتے۔

کتاب لڑیاں دے دَور وچ اوہناں نے منیر الدین نال رل کے 1986 وچ کتاب لڑی دا نکالا کیتا۔ پہلے پرچے وچ ایہدا ناں ”پنجابی ماں“ سی جہڑا اگلے پرچے توں بدل کے ”ماں بولی“ کر دِتا گیا۔ کجھ پرچے کتاب لڑی دے طور اُتے نکلن دے بعد ایہدا ڈیکلریشن مل گیا تے انج مہیناوار ”ماں بولی“ وجود وچ آیا۔ ایہ 23x36/16سایز دا پرچا سی جہدے وچ معیاری ادب چھاپیا جاندا سی۔ مقصود ثاقب آپ چنگے کہانیکار نیں جس پاروں اوہناں دے پرچے وچ کہانی ہمیشا بہت معیاری چھپدی رہی۔ ایس توں وکھ ترقی پسند ادب دے مختلف پہلوواں بارے وی ماں بولی وچ بہت کجھ چھپدا رہیا۔ ماں بولی نے زبان ول خاص دھیان رکھیا تے لہندے بھاء دی پنجابی دا اُلار ایہدے وچ ہمیشا نظر آیا۔ ایہدے نال نال پنجابی دے دُوجے لہجے وی کدی نظر انداز نہیں کیتے گئے۔

ادارے اندر کجھ اندرونی اختلاف پاروں مقصود ثاقب نے ”ماں بولی“ توں ”پنچم“ ول سفر کیتا۔ پنچم دا پہلا شمارا نویں دفتر‘ کوئنز روڈ توں کڈھیا گیا۔ ایہدا سایز کجھ وڈا سی پر اگلے ای پرچے توں ایہنوں کتابی سایز 23x36/16 نال بدل دتا گیا۔ اپنے بھرویں ایڈیٹرگُناں پاروں مقصود ثاقب دے ایڈٹ کیتے پرچے ہمیشامعیاری مواد پیش کردے نیں۔ ”ماں بولی“ ہووے یاں ”پنچم“ ایڈیٹر دا اپنا رنگ ہر صفحے اُتے ویکھیا جا سکدا اے۔ ”پنچم“ نے اپنے پہلے پرچے توں ای اپنا اعتبار قایم کر لیا۔ ایہدا بے قاعدا ہونا البتا پڑھن والیاں نوں رَڑکدا رہیا۔ معاشی مسائل سارے ای پنجابی رسالیاں دا مسئلا اے۔ پنچم وی ایہدا شکار رہیا جس پاروں کدی دو دو پرچے وی سانجھے شائع کرنے پئے۔ ”پنچم“ نے وی ہڈورتی تے سفرنامے شائع کرن ول دھیان دِتا۔ ایس توں وکھ گرمکھی راہیں بہت ساری وست لپی انتر کر کے چھاپی گئی۔

لکھاری

لکھاری دا اجراء کتاب لڑی دے طور اُتے ہویا۔ اقبال زخمی ایہدے جاری کرن والے سن جو آپ پنجابی زبان دے چنگے شاعر سن۔ 32 پرچے کتاب لڑی دے طور اُتے کڈھن دے بعد اوہناں نے ڈیکلریشن لے کے ایہنوں باقاعدا مہیناوار دا روپ دے دتا۔ ”لکھاری“ تھوڑے بجٹ تے سادگی وچ معیاری مواد دی چنگی مثال پیش کردا سی۔ اک رنگا‘ حد دو رنگا ٹایٹل ہون دے باوجود ایہدے اندر بہت معیاری شاعری پیش کیتی جاندی سی جہدا سب‘ ایڈیٹر دا چنگا شاعر ہونا وی سی۔”لکھاری“ نے بہت سارے نعت نمبر چھاپن دے نال نال ”آپ بیتی نمبر“ وی شائع کر کے مانتا کھٹی۔ ایہ 20x30/8 سایز دا پرچا سی جہدے صفحے 24 توں لے کے 40 تک ہوندے سن۔ اقبال زخمی دی وفات دے بعد اوہناں دے سپتر ڈاکٹر ارشد اقبال ارشد نے ایہنوں شائع کرنا شروع کیتا تاں صفحے مستقل طور اُتے32 کر دتے۔

پندرھوار ”رویل“

پنجابی پرچاکاری وچ جہڑے رسالے نے سبھ توں ودھ کے رنگ تے انداز بدلے‘ اوہ اے پندرھوار”رویل“ لاہور۔ ایہ پرچا کدی مہیناوار دے طور اُتے تے کدی پندرھوار دے طور اُتے آوندا رہیا۔کدی جہازی سایز وچ آیا‘ کدی ڈائجسٹ بنیا تے کدی کتابی سایز وِچ نظرآیا۔

1988 وچ جدوں اوس سمے دی حکومت نے پریس دے قانون کجھ سوکھے کیتے تے رسالے دا ڈیکلریشن ملنا اسان ہو گیا‘ اوس زمانے وچ ای مہیناوار ”رویل“ دا اجازت ناما وی لیا گیا۔1990 وچ جدوں روزوار ”سجن“ دم توڑ گیا تاں پنجابی سیوکاں واسطے ایہ بڑے دکھ دی گل سی۔ ایس کمی نوں ”رویل“ نے کسے حد تیکر پورا کیتا۔”رویل“ دا پہلا شمارا نومبر1989 نوں ساہمنے آیا۔ پہلے پرچے دا سایز اخبار جنا سی تے ایہ 4 صفحے دا پرچا سی۔ ایڈیٹر دے طور اُتے الیاس گھمن تے جمیل احمد پال دے ناں چھپدے سن۔اک مہینے دی غیر حاضری دے بعد جنوری 1990 وچ دُوجا پرچا آیا تاں ایہدا سایز نکاہو کے 20x30/4 ہو گیا ہویا سی۔ایہدے 8 صفحے سن جو اگلے ای پرچے توں 16 کر دتے گئے۔ ”رویل“ دابہت چنگا سواگت ہویا تے ایہ پنجابی سیوکاں وچ بڑا مقبول ہویا۔”رویل“ پنجابی تحریک دا ترجمان سی جہدے وچ ودھیا کہانیاں‘ مضمون‘ شاعری دے نال نال مختلف شہراں وچ پنجابی زبان دے حوالے نال ہوون والے کم دیاں خبراں وی ہوندیاں سن۔ چنگا سواگت تے مقبولیت ویکھدے ہویاں کجھ مہینے دے اندر اندر ایہنوں پندرھوار بنا دِتا گیا تے ایہ مہینے وچ دو واری آون لگیا۔ ایس دوران ایہدے کڈھن والیاں نے بالاں دے رسالے ”میٹی“ دا اجراء وی کر دتا۔نتیجا ایہ ہویا کہ کم کرن والیاں دی تھوڑ تے پیسے دی تھوڑ پاروں ”رویل“ ڈاواں ڈول ہون لگ پیا۔دو کو سال نکلن دے بعد کجھ ذاتی مسائل پاروں الیاس گھمن نے پرچے وچ وڈا کردار ادا کرن توں ہتھ روک لیا۔ جمیل احمدپال نے ایس پرچے نوں کسے نہ کسے طرحاں جاری رکھیا پر 1995 وچ ایہ پرچا بند ہو گیا۔ الیاس گھمن نے اپنا رسالاسالوار ”ساہت“ شروع کیتا جد کہ جمیل احمد پال نے ”سویرانٹرنیشنل“ جاری کر لیا۔ 2004 وچ رضوان احمد نے افضل ساحر دی مدد نال ”رویل“ نوں ڈائجسٹ رسالے دے طور اُتے شائع کرناشروع کیتا پر دو سالاں وچ 7 پرچے کڈھ کے ہمت ہار گئے۔ لمی مدت دے بعد 2010 وچ کرامت علی مغل نے ایہنوں پرانے انداز نال کڈھنا شروع کیتا۔ ایہ رسالا پندرھوار ہو کے وی تقریبن مہیناوار ای نکلدا رہیا۔ 2016 وچ ایہنوں نکے سایز وچ مہیناوار دے انداز وچ خالص ادبی پرچے دے طور اُتے کڈھیا جان لگ پیا۔

”رویل“ دی پنجابی ادب نوں دین:

”رویل“ اک تحریکی پرچا رہیا جہڑا پرانے اندازنال تے باقاعدا جاری رہندا تاں پنجابی تحریک وچ وڈا کردار ادا کر سکدا سی پر بار بار بند ہوون تے خالص ادبی پرچے وجوں نکلن پاروں ایہدے مشنری کردار نوں نقصان اپڑیا۔ شروع دَور وچ ایہنے بہت سارے لوکاں نوں پنجابی لہرنال جوڑیا۔ ایس رسالے نے پنجابی لکھاریاں دی کھیپ وی پیدا کیتی۔ اپنے ڈائجسٹ والے دور وچ ایہنے پنجابی زبان وچ دلچسپ تے معلوماتی مضمون پیش کیتے جہدے پاروں پنجابی زبان دی امیری وچ وادھا ہویا۔ ایہدے پچھے ایہو سوچ سی کہ نرا نظماں غزلاں لکھ کے یاں مذہبی لٹریچر چھاپ کے زبان دی ترقی نہیں ہو سکدی سگوں ایہدے واسطے دنیا بھر دا اعلا علم تے ادب پنجابی وچ پیش کرنا ضروری اے‘ پر ”رویل“ دا ایہ دور وی چھیتی ختم ہو گیا۔ اج ایہ ڈاکٹر کرامت علی مغل ہوراں دی ایڈیٹرشپ ہیٹھ نرا اک ادبی پرچے دے طور اُتے پنجابی زبان دی سیوا کر رہیا اے۔

ورولے

ایہ مہیناوار پرچا صادق لطیف سعدی نے گجرات توں جاری کیتا۔ دو تن سال تیکر نکلدا رہیا۔ اشتہار کافی مل جاندے سن تے معاشی طور اُتے بہتر صورتحال ہون دے باوجودایہدی باقاعدگی ویلے دے نال نال گھٹدی گئی تے اخیر بند ہو گیا۔

دُماہی ترنجن“

پنجابی زبان دی ترقی دے ادارے ”پیلاک“ ولوں ڈاکٹر شائستہ نزہت ہوراں دی ادارت وچ مہیناوار پرچے ”ترنجن“ دا اجراء کیتا گیا۔ اوہناں دے بعد ڈاکٹر عباس نجمی دے ہتھ آیا تے اج کل پیلاک دی ڈایرکٹر ڈاکٹر صغرا صدف ایہدیاں ذمے واریاں نبھا رہے نیں۔ اوہناں دے نال خاقان حیدر غازی ہوندے نیں۔ ”ترنجن“ بہت سارے اوہناں مسئلیاں توں مکت اے جہڑے عام پنجابی رسالیاں نوں پیش آوندے نیں پر ایہدے نال نال سرکاری پرچیاں والیاں ساریاں مجبوریاں وی ایہدے ساہمنے ہوندیاں نیں۔ عام کتاب توں کجھ وڈے سایز دا ایہ پرچا ڈاکٹر صغرا صدف دے دور وچ دُماہی کر دتا گیا۔

دُماہی مہکاں

ایہ پرچا ساہیوال توں مشتاق عادل کاٹھیا نے جاری کیتا۔ 20x30/8 سایز دا پرچا اے۔ ساہیوال دے نال نال پورے پنجاب توں لکھتاں ایہدے وچ شامل کیتیاں جاندیاں نیں۔ معیار وی ٹھیک اے۔

تماہی

بہاول نگر توں خالد شیخ نے اپنے ساتھیاں نال رل کے ”تماہی“ جاری کیتا۔ ایس ناں دی کہانی وی عجیب اے۔ اوہناں نے ڈیکلریشن فارم اُتے رسالے دا ناں کجھ ہور لکھیا تے دورانیا تماہی لکھیا۔ متعلقا محکمے نے ”تماہی“ نوں ای عنوان سمجھ کے ڈیکلریشن جاری کر دتا۔ ایسے ناں نال پرچا کڈھیا گیا۔ کتاب دے سایز وچ ایہ اک بہت معیاری پرچا سی۔ کہانیاں تے شاعری دا انتخاب ودھیا ہوندا سی۔

ہفتاوار ”ونگار“ لاہور

”ونگار“ دے معنے چیلنج دے ہوندے نیں۔ ایہ ہفتا وار پرچا فخر زمان ہوراں 1976 وچ جاری کیتا۔ فخر زمان ایدوں پہلاں پنجابی وچ پہلے علامتی ناول ”ست گواچے لوک“ دے حوالے نال ڈھیر شہرت کھٹ چکے سن۔ اوہناں دِیاں نظماں دیاں دو کتاباں وی آ چکیاں سن جد کہ بعد وچ اوہناں دیاں کل کتاباں دی گنتی ڈیڈھ درجن دے لگ بھگ ہو گئی۔ ایہناں وچ دس دے لگ بھگ ناول شامل نیں۔

”ونگار“ ہفتا وار پرچے دے طور اُتے کڈھیا گیا پر کدی وی ہفتا وار نہیں نکل سکیا۔ کدی پندرھوار‘ کدی مہیناوار ایہدے شمارے آوندے رہے۔ اپنے مواد دے لحاظ نال بہت معیاری پرچا سی۔ سیاست تے کلچر دے میدان وچ ایہنے پنجابی پرچاکاری وچ نواں رنگ لیاندا۔ سیاسی مضمون توں وکھ منیر نیازی دا کالم وی ایہدے وچ چھپدا سی۔ نامور لکھاریاں دِیاں کہانیاں تے ہور لکھتاں وی ہوندیاں سن۔ ایہ پرچاجہازی سایز وچ نکلدا سی جہدے وچ ادارت دا ودھیرا کم کنول مشتاق کردے ہوندے سن۔

فخر زمان سیاسی شخصیت نیں۔ جدوں جنرل ضیاء الحق نے پیپلز پارٹی دی حکومت دا تختا پلٹایا تاں ایس پارٹی دے لوکاں اُتے مشکل ویلا بن گیا۔ فخر زمان وی اک مقدمے وچ ملوث ہو گئے تے چھیتی ای دیس چھڈ کے کینیڈا ٹر گئے۔ لمے چر مگروں پرتے۔ ونگار دا آخری پرچا 1979 وچ آیا۔ بعدوں فخر زمان نے ”عالمی پنجابی کانفرنس“دے حوالے نال بہت ناں کھٹیا تے مختلف شہراں وچ کانفرنساں کروائیاں۔ اوہناں نے اک واری فیر روزناما ”ونگار“ دا ڈیکلریشن وی لیا پر اخبار کڈھن دی نوبت نہیں آ سکی۔

ساہت

ایہ لہندے پنجاب وچ جاری ہون والا کلم کلا وارشک (سالوار) پرچا اے جہڑا الیاس گھمن ہوراں 1996 وچ جاری کیتا سی۔ الیاس گھمن دا تعلق پچھوں وزیر آباد نال اے۔ اگست 1960وچ جنم لین والے لکھاری مقامی تعلیم دے بعد لاہور آ گئے۔ گورنمنٹ کالج لاہور وچ تعلیم دے بعد کراچی چلے گئے جتھوں بی ای کر کے واپڈا وچ ایس ڈی او وجوں ملازم ہو گئے۔ بعد وچ ترقی کردے ایکسین بن گئے۔ اوہناں نے کراچی توں ای کالج دے پڑھیاراں دی کتاب لڑی ”سوہنی دھرتی“ جاری کیتی سی۔ لاہور آ کے پنجابی دا کم شروع کیتا۔ ”رویل“ تے ”میٹی“ دے بعد سالوار رسالا ”ساہت“ جاری کیتا جہدے وچ دنیابھر توں پنجابی ادب تے اوہدی چون شامل کیتی جاندی سی۔ ایہ وڈے سایز وچ بہت معیاری پرچا سی۔ ”ساہت“ دے صرف 3 شمارے ای نکل سکے۔ تیجا پرچا1998 دا پرچا سی جو اک سال لیٹ آیا۔ بعد وچ ایہدا کوئی پرچا نہیں آ سکیا۔

بال پرچاکاری

لہندے پنجاب وچ بالاں لئی پرچاکاری دا حال وی باقی پرچاکاری ورگا ای اے۔ پنجابی پرایمری سطح اُتے ذریعا تعلیم نہ ہون پاروں بچے مادری زبان نال جڑ نہیں سکدے تے وڈے ہو کے پنجابی اوہناں واسطے اوپری زبان بن جاندی اے۔بال پرچے اودوں نکلدے نیں جدوں زبان سکولاں وچ پہلی توں میٹرک پدھر تک پڑھائی جاندی ہووے۔ ایہدے باوجود پنجابی سیوکاں نے مادری زبان وچ بال ادب تخلیق ای نہیں کیتا سگوں ایہدے وادھے واسطے جتن وی کیتے نیں۔ بالاں واسطے کتاباں وی لکھیاں تے چھاپیاں جاندیاں نیں تے ہُن تیکر دو رسالے وی جاری ہوئے نیں جہناں دا ویروا انج اے:

دُماہی ”میٹی“

”میٹی“ دا مطلب کھیڈ وچ واری ہوندا اے۔ ایہ پرچا الیاس گھمن تے جمیل احمد پال نے جاری کیتا۔ ایہناں دے نال پرچے اُتے اشرف سہیل تے افضل ساحر دے ناں وی چھپدے سن۔ ایہ دوماہی پرچا سی جہدا پہلا پرچا مارچ 1992نوں ساہمنے آیا۔32 صفحے دا ایہ رسالا کتابی سایز23x36/16 وچ سی۔ ٹایٹل رنگین سی جد کہ اندرلے صفحیاں چ بالاں دی دلچسپی دا کافی مواد دتا جاندا سی۔ ایس پرچے وچ کہانیاں تے دلچسپ مضموناں توں وکھ بالاں دیاں تصویراں‘ سکیچ‘ لطیفے‘ پہیلیاں‘ کارٹون تے ہر اوہ چیز ہوندی سی جو بالاں نوں پسند ہووے۔ اوس سمے ”رویل“ وی نالو نال نکل رہیا سی تے کارکناں دی تھوڑ پاروں دو کو سال نکلن دے بعد”میٹی“ بند ہوگیا۔ کئی ورھیاں بعد الیاس گھمن نے ”رویل“ دے متبادل تے اوہدے ای انداز وچ ایہدے کجھ شمارے وڈیاں لئی کڈھے۔

مہیناوار پکھیرو

مہیناوار ”پکھیرو“ اشرف سہیل ہوراں دا پرچا اے جو اوہناں نے 1997 وچ شروع کیتاتے اجے تیکر نکل رہیا اے۔ اشرف سہیل دا تعلق تاج پورا‘ لاہور نال اے۔ اوہناں دی پیدایش 1963دی اے۔میٹرک تیکر پڑھن دے بعد اوہناں نے ریلوے وچ ملازمت کر لئی۔ کئی سال ڈی ایس آفس وچ ملازمت کرن دے بعد ریلوے ہیڈکوارٹرز چلے گئے۔ اوہناں نے لکھن دا آغاز ”سلام عرض“ تے ”جواب عرض“ ورگے اردو پرچیاں وچ سچی کہانی لکھن توں کیتا۔ بعدوں پنجابی ول آ گئے۔ گرمکھی توں مختلف لپی انتر کیتے تے پنجابی ادب وچ جانے جان لگے۔

”پکھیرو“ دا پہلا پرچا مارچ1997 وچ آیا سی۔ 16 صفحے دا پرچا سی‘ نیوزپرنٹ اُتے دورنگا چھاپیا گیا۔ ایہدے پہلے صفحے نوں ای ٹایٹل دے طور اُتے ورتیا گیا سی۔ ”میٹی“ دے انداز وچ بالاں دی دلچسپی دا سارا مواد موجود سی۔ شروع وچ کئی مہینے ایہ پرچا انجے 16 صفحے دادورنگا چھپدا رہیا۔ بعد دے سالاں وچ ایہدا ٹایٹل وکھرا چھپن لگیا‘ ٹایٹل دے رنگ وی ودھائے گئے تے صفحے وی۔ جانے پچھانے پرچاکار جنید اکرم بیمار ہوئے تاں ”پنجابی“ دی اشاعت بے قاعداہوگئی۔ ایس موقعے اُتے اوہناں نے اشرف سہیل نال تعاون شروع کیتا تے مفید مشورے وی دِتے۔ ایہدے پاروں ”پکھیرو“ دے ادارے واسطے پنجاب سرکار دی گرانٹ جاری کروان دے نال نال رسالے دا مزاج بالاں دی دلچسپی دی بجائے مقصدیت ول کیتا گیا تے نظریا پاکستان دے فروغ واسطے لکھتاں شائع ہون لگیاں۔ صفحیاں وچ وی وادھا ہویا تے ”پکھیرو“ دا عام پرچا ہُن 48 صفحے دا آ رہیا اے۔ ”پکھیرو“ نے بہت سارے خاص نمبر وی چھاپے جہناں وچ کجھ شخصی نمبر وی شامل سن۔

”پکھیرو“ نوں واہگے پار دے لکھاریاں تے مصوراں دا مل ورتن وی حاصل اے تے ایہدے پڑھن والے کینیڈا تیک موجود نیں۔ ایس ویلے ایہ پرچا شاہ مکھی پنجابی دے بالاں دے اِکو اِک پرچے وجوں شائع ہو رہیا اے جد کہ باقی دنیا وچ بالاں دے بے شمار پنجابی پرچے موجود نیں جو گرمکھی رسم لخط وچ چھپدے نیں۔

ہانی: ایس ناں نال اک مہیناوارپرچا احمد یار جنجوعا ہوراں لاہور توں کڈھن دا جتن کیتا پر ڈیکلریشن لین دے بعد اوہناں ولوں ایس بارے کوئی زیادا سنجیدگی نہیں وکھائی جا سکی۔

کجھ ہور رسالے

ہور رسالیاں وچ ”حق اللہ“ ناں دا اک رسالا دسمبر 1962 وچ جاری ہویا۔ ایہدے مگر مسعود کھدرپوش ہوراں دا ہتھ سی جد کہ ایڈیٹر وجوں فقیر محمد فقیر تے بعدوں شفقت تنویر مرزا ذمے واریاں نبھاندے رہے۔ ایہ دینی مواد زیادا پیش کرن والا پرچا سی۔

”پنجابی زبان“ دے ناں نال پنجابی ادبی لیگ نے اک مہیناوار رسالا جنوری 1970 توں جاری کیتا۔ پنجابی ادبی لیگ این ایم خان ہوراں بنائی سی جو سابقا بیوروکریٹ سن تے پنجابی زبان نال پیار کردے سن۔ رشید انور ایہدے ایڈیٹر سن جو 1965 دی جنگ وچ اپنے اک ترانے پاروں بہت شہرت پا چکے سن۔ ایہ رسالا کوئی پنج سال تیکر شائع ہوندا رہیا۔

”وارث شاہ“ دے ناں نال اک رسالا 1975 وچ مشکور صابری ہوراں ملتان توں جاری کیتا۔ ایہ ادبی رسالا سی جہڑا پہلے پنج ست سال بھرپور انداز نال نکلیا تے بعدوں گمنام ہو گیا پر مشکور صابری دی وفات تیکر کسے نہ کسے انداز نال نکلدا رہیا۔ ایس رسالے نے 30، 32سال عمر پائی۔

”ساراں“ دے ناں نال شفقت تنویر مرزا ہوراں اک ہفتاوار رسالے دا ڈیکلریشن لیا‘ کجھ ڈمی پرچے شائع کیتے پر ایہنوں باقاعدا رسالابنان دی نوبت نہ آ سکی۔

”پنج دریا“ بند کرن دے بعد ”پنجابی ڈائجسٹ“ دے ناں نال امجد بھٹی نے اک مہیناوار رسالے دا ڈیکلریشن لیا‘حسین شاد ایہدے ایڈیٹر بنے پر رسالے دے دو پرچے ای چھپ سکے۔

”سُچے اکھر“ دے ناں نال ریاض راجی ہوراں اک مہیناوار پرچا جاری کیتا۔ ادبی انداز دا پرچا سی۔ ایہدے وی دو تن پرچے ای نکل سکے۔

کتاب لڑی

پنجابی ادب دے فروغ وچ ”کتاب لڑیاں“ دا وی کافی کردار اے۔ کتاب لڑی توں مراد ایسا رسالا اے جہڑا دورانیے دی قید توں ازاد ہووے۔ یعنی ایہ مہیناوار‘پندرھوار یاں ہفتاوار نہیں ہوندا۔ رسالے مِتھے ہوئے دورانیے دے بعد باقاعدگی نال آوندے نیں۔ کوئی وی رسالا ہر مہینے‘ ہرہفتے یاں ہر پندرھوار آوندا اے پر کتاب لڑی انج باقاعدا نہیں ہوندی۔

کتاب لڑی دی ضرورت:

کتاب لڑی دی ضرورت ایس پاروں پئی کہ رسالیاں دا کال سی جد کہ پڑھن والیاں نوں پڑھن لئی مواد دی ضرورت سی۔ باقاعدا رسالا چلاون لئی مستقل سرمائے تے وڈے سیٹ اپ دی ضرورت ہوندی اے جس کر کے ایس میدان وچ گھٹ لوک آوندے نیں پر کتاب لڑی واسطے ایہناں چیزاں دی اینی زیادا ضرورت نہیں ہوندی۔ ایسے ضرورت نے کتاب لڑی دا رواج پایا۔ 1969 وچ اردو وچ نکلن والا پرچا ”تخلیق“ شاید پہلی کتاب لڑی سی جو دو پرچے نکلن بعدوں مہیناوار رسالے وجوں نکلدا رہیا۔ اظہر جاوید دی وفات دے بعد اوہناں دے سپتر سونان اظہر جاوید اجکل ایہ ذمے واری نبھا رہے نیں۔

کتاب لڑی دے رواج دی اک ہور وجھا ایہ اے کہ آمرانا دور وچ رسالے دا اجازت ناما یعنی ڈیکلریشن (declaration) ملنا وی بہت مشکل ہوندا اے۔ ایوب خان دور وچ پریس اینڈ پبلی کیشنز آرڈیننس پاروں تے بعد دے جنرل ضیاء دور تک ایہو جہی صورتحال پیدا کر دتی گئی سی کہ رسالے دا اجازت ناما عملی طور اُتے ملک دا صدر آپ دیندا سی۔ ایس توں پہلاں رسالا کڈھن والے دی لمی چوڑی انکوایری تے پولیس رپورٹ کیتی جاندی سی۔ ایہناں وختاں توں بچن لئی رسالا کڈھن دے چاہیوان ”کتاب لڑی“ کڈھ لیندے سن۔ پنجابی ادب وچ اک دَور ایسا وی آیا اے جدوں سوائے اک ادھ رسالے دے‘ کوئی باقاعدا پرچا موجود نہیں سی تے ایس کمی نوں کتاب لڑیاں ای پورا کردیاں رہیاں۔ ایتھے اسیں کجھ اہم کتاب لڑیاں بارے دس پاواں گے۔ چیتے رہوے کہ نکلن والیاں کل کتاب لڑیاں دی گنتی سو دے لگ بھگ اے۔

رُت لیکھا:

”رت لیکھا‘ سبھ توں پہلی کتاب لڑی سی جہڑی ایم اے پنجابی کر رہے پڑھیاراں تے اوہناں دے ساتھیاں نے 1970دے دہاکے وچ شروع کیتی۔ کتابی سایز دے ایس پرچے دے کل پنج چھے پرچے شائع ہو سکے۔ عزت مجید‘ منظور اعجاز‘ مشتاق صوفی‘ علی ارشد میر‘ افضل راجپوت وغیرہ ایہدے خاص لکھاریاں وچوں سن۔ ایہ سارے نجم حسین سید ہوراں دی سوچ توں متاثر سن تے ٹھیٹھ زبان ورتن دے حق وچ سن۔ ٹھیٹھ زبان دا ایہو انداز بہت بعدوں روزوار ”سجن‘ وچ وی ویکھن نوں ملیا۔

”رت لیکھا“ وچ ترقی پسند ادب دی ترجمانی کیتی جاندی سی۔ معیاری کہانیاں تے نظماں دے نال نال تنقیدی لکھتاں وی شائع ہوندیاں سن۔ ایس کتاب لڑی نے ترقی پسند لکھاریاں نوں متعارف کروان تے آپس وچ جوڑن لئی نمایاں کم کیتا تے ایہدے بہت سارے لکھاری بعدوں صاحب ءِ کتاب لکھاری بنے۔

کونج:

ایہ کتاب لڑی پنجابی دے اوس سمے دے انتھک ورکر احمد سلیم ہوراں جاری کیتی جہڑے آپ بہت چنگے لکھن والے نیں۔ احمد سلیم واہگے پار لکھارن امرتا پریتم دے بہت وڈے چاہیوان سن۔ ایس پرچے وچ وی امرتا پریتم دا لکھیا ہویا کافی ادب چھپدا رہیا۔”کونج“ نے معیاری لکھتاں دے حوالے نال کافی ناں پیدا کیتا پر ذاتی کارناں پاروں احمد سلیم لاہور توں چلے گئے تے کتاب لڑی بند ہو گئی۔ مدتاں بعد2012 وچ ایہدا اک شمارا ہور آیا۔

واشنا:

ایہ کتاب لڑی تنویر بخاری ہوراں شیخوپورا توں کڈھی۔ تنویر بخاری پنجابی زبان د ے بہت چنگے شاعر ہون دے نال نال چنگے نثر نگار‘ کاتب تے مصور وی نیں۔”واشنا“ اوہناں نے اپنے شوق پاروں جاری کیتی۔ ایہدے وچ زیادا تر اوہناں دا اپنا کلام چھپدا ہوندا سی۔ 1990 دے لگ بھگ جدوں ڈیکلریشن دِیاں سہولتاں عام ہوئیاں تاں اوہناں دے بھانجے الفت تنویر بخاری نے ایہنوں کجھ چر لئی ماہنامے دے طور اُتے وی کڈھیا۔

سانجھاں:

مشتاق بٹ تے تنویر ظہور نے 1976 وچ ایہ کتاب لڑی جاری کیتی۔ اوس سمے ایہ دعوا کیتا گیا کہ اگلے سال ایہ پنجابی روزنامے دا رُوپ وٹا لوے گی پر انج ہو نہیں سکیا۔ چھیتی ای مشتاق بٹ ایہدے توں وکھ ہو گئے۔ تنویر ظہور نے ایہنوں جاری رکھیا تے کجھ سال بعد پنجابی اردو ماہنامے دا روپ دِتا جہڑا بعدوں تماہی کر دتا گیا جہدے وچ پنجابی تے اردو لکھتاں ہوندیاں نیں۔کجھ چر چھماہی کرن دے بعد اخیر ایہنوں 2019 وچ بند کر دتا گیا۔

رچناب:

رچناب گوجرانوالا دے جانے پچھانے شاعر امین خیال تے اوہناں دے ہونہار شاگرد غلام مصطفی بسمل نے گوجرانوالا توں جاری کیتا۔ ایدوں پہلاں اوہناں نے ”سوچاں“ دے ناں نال کتاب لڑی جاری کیتی سی۔ ”رچناب“ وچ گوجرانوالا توں وکھ باقی پنجاب تے بھارتی لکھاریاں دیاں لکھتاں وی چھپدیاں سن۔بسملؔ ہوری آہری بندے سن اوہناں نے چنگے چنگے لکھاریاں کولوں لکھتاں لے کے چھاپیاں۔ ایس کتاب لڑی وچ چھپے اک دو انٹرویو ایسے سن جہناں نے ہر پاسے تھرتھلی پا دتی۔ ایس کتاب لڑی نے کئی دور ویکھے‘ رسالے دا روپ وی وٹایا تے اخیر بندش دی راہ اُتے ٹر گیا۔

لکھاری:

ایس کتاب لڑی نوں اقبال زخمی ہوراں جاری کیتا۔ ایہدے بارے ویروا مہیناوار ”لکھاری“ ہیٹھ دتا گیا اے۔

سورج مکھی:

ایہ کتاب لڑی کنول مشتاق نے جنوری 1978 وچ جاری کیتی۔ کنول مشتاق چنگے لکھاری ہون دے نال نال آرٹسٹ وی سن تے اوہناں دا فن ”سورج مکھی“ وچ بھرواں نظر آوندا سی۔ معیاری لکھتاں ایس کتاب لڑی وچ ویکھن نوں ملیاں پر تن چار پرچے کڈھن دے بعد بند ہو گئی۔ کئی سال بعد 1986 وچ نویں سریوں ایہدے تن پرچے جاری ہوئے۔ کنول مشتاق نے ایہنوں ماہناما بنان دا جتن وی کیتا پر کم اگے نہ چل سکیا۔

چیتر:

اقبال قیصر‘ جمیل احمد پال تے حمید محسن نے رل کے 1986 وچ جاری کیتی۔ ایہ اپنے سایز وچ نویکلی کتاب لڑی سی جہڑی20x30x16 سایز دی ہو کے وی لمائی دے رُخ‘ عام رسالے توں ادھے سایز دی سی۔ سایز ولوں نویکلی ہون دے نال نال ایہدے وچ لکھاریاں دے سکیچ وی چھاپے جاندے سن۔ ایہدے صرف چھے ست پرچے نکل سکے۔

پنج ند:

پنج ند دے ناں توں تن چار کتاب لڑیاں ویلے ویلے نکلیاں۔ ایہناں وچوں اثر انصاری فیض پوری ولوں جاری کیتی کتاب لڑی اجے تیکر جاری اے تے کدے کدائیں نظر آ جاندی اے۔

کجھ ہور کتاب لڑیاں:

”نیلی“ دے ناں نال اک کتاب لڑی بہاول نگر توں جاری کیتی گئی۔ پنجابی دے شاعر تے لکھاری ڈاکٹر محمد ریاض شاہد نے پہلاں ”رشماں“ دے ناں نال اک کتاب لڑی جاری کیتی‘ مگروں اوہ نوکری دے سلسلے وچ جھنگ چلے گئے تاں پہلاں ”لشکارے‘‘ تے فیر”چنبا“ ناں دِیاں کتاب لڑیاں جاری کیتیاں۔ ”چنبا“ اجے تیکر کدے کدائیں نکل آوندی اے۔ عاشق علی فیصل نے جڑانوالا توں کتاب لڑی ”کوک“ جاری کیتی۔ کراچی توں اشفاق شفق (اشفاق نابر) نے ”پنج رنگ“ دے ناں نال اک چنگی کتاب لڑی کڈھی۔ اظہر چودھری نے کراچی توں ای ”پنجاب رنگ“ دے ناں نال کتاب لڑی دا اجراء کیتا۔شہزاد فراموش نے شیخوپورا توں ”جنت“ دے ناں نال کتاب لڑی دا اجراء کیتا تے ہر مہینے باقاعدگی نال ایہدے 12 شمارے کڈھے ایہ پرچا اوہناں دے گھروکے مسئلیاں پاروں بند ہو گیا۔ کراچی توں توقیر چغتائی نے وی کتاب لڑی ”ونجھلی”جاری کیتی‘”بھانبڑ“دے ناں نال قصور توں خلیل آتش ہوراں کتاب لڑی جاری کیتی۔ قصور، کنگن پور توں ای عبادنبیل شاد نے ”انکھ“ دے ناں نال اک کتاب لڑی جاری کیتی‘ اک کتاب لڑی ”چج“ دے ناں نال سرگودھا توں وی جاری ہوئی۔ لایل پور (فیصل آباد) توں حاتم بھٹی ہوراں ”چناب رنگ ڈائجسٹ“ دے ناں نال اک خوبصورت کتاب لڑی شرو ع کیتی۔ ایہدا انداز ڈائجسٹ رسالے ورگا سی۔ ایہدے 3 شمارے ای چھپ سکے۔ صابر سودائی نے وی”چنھاں“ دے ناں نال 3 پرچے کڈھے۔ ہڑپادے پنجابی سیوک تے شاعر آتش کیانی ہوراں اپنے استاد جوگی جہلمی دی یاد وچ ہڑپا توں ای”جوگی“جاری کیتا۔ کراچی توں راول راٹھ نے ”چانن“ جاری کیتا۔ بعدوں اوہ انگلینڈ چلے گئے تے اوتھوں وی چانن دا اجراء کیتا جہدے وچ پاکستانی پنجابیاں دی روایتی بے حسی پاروں گرمکھی حِصّا ودھیراشامل ہون لگ پیا۔سرفراز اعوان ہوراں گوجرانوالا توں کتاب لڑی ”خبرناما“ جاری کیتی جد کہ نواز عامر کمیانا نے ساہیوال توں ”پنجابی ناما“دا اجراء کیتا۔

کتاب لڑیاں دا دور 1975 توں لے کے 1990 تیکر بھرواں رہیا۔ایہناں نے پنجابی وچ رسالیاں دی کمی نوں دور کرن وچ حِصّا پایا تے قاری نوں پنجابی ادب نال جوڑی رکھیا۔ بہت سارے چنگے لکھاری وی متعارف کرائے۔ تھوڑا بجٹ ہوندے ہویاں رسالا کڈھن واسطے کتاب لڑی ای اک مناسب راہ سی۔ اج کتاب لڑیاں نہ ہون دے برابر نیں پر اک دور وچ جدوں رسالے نہ ہون برابر سن‘ پنجابی زبان تے ادب وچ کتاب لڑیاں دا کردار یادگاررہوے گا۔