kraamaat@gmail.com
+ +92 333-430-6384
کرامت مُغل
December 24, 2022
”شلوک فرید: متنی مطالعہ" (بہ حوالہ ”سری گرو گرنتھ صاحب جی(۔۔۔۔۔۔٭رویل کالم٭
ڈاکٹر نوید شہزاد ہوریں پنجابی نظم،تنقید تے کھوج پرکھ وچ اپنی وکھری پچھان رکھدے نیں اوہناں دیاں وکھ وکھ ادبی کھیتراں وچ تِیہ کتاباں چھاپے چڑھ چُکیاں نیں۔غزل،نظم،تنقید تے تحقیق اوہناں دے خاص کھیتر نیں جہناں وچ اوہ نامنا کھٹ چُکے نیں۔کہیا جاندا اے کہ پنجابی اَدب دی ودھوتری واسطے جتھے تحریکاں نے وڈا کردار ادا کیتا اے اوتھے پنجابی لکھاریاں نے ایس زبان وچ یاں فیرپنجابی ادب دے حوالے نال کسے ہور زبان وچ وی اجہیا اَدب رَچیا جس نال زبان نوں ودھوتری ملی اے اجہیا ای گوہ گوچرا کم نقاداں کھوجکاراں راہیں ساہمنے آندا رہندا اے۔ ڈاکٹر نوید شہزاد ہوریں وی اجہے ای آہری نیں جہناں نے اپنی زبان تے ادب دہ ودھوتری واسطے ڈھیر چنگا کم کیتا اے تے پڑھنہاراں نوں جتھے سوچن پرکھن دی سیدھ ملدی اے اوتھے علم دیاں کھوج دیاں نویاں راہواں وی کھُلدیاں نیں۔بابا فرید الدین مسعود گنج شکر ہوریں پنجابی زبان دے پہلے باقاعدہ شاعر نیں آپ دا کلام سِکھاں دی مذہبی کتاب گرنتھ صاحب وچ محفوظ کر لیا گیا سی۔ایس دے متن تے املا دے حوالے نال کھوج پرکھ دے حوالے نال پارکھ اپنی سُوجھ بوُجھ دے سیانف نال اپنی رائے دیندے رہندے نیں۔ایہ کتاب مُڈھ توں ای اپنے ول کھِچ لیندی اے جس نال کتاب وچ شرومنی گردآرا پربندھک کمیٹی سری انمرتسر وچوں مستند نُسخے دی لبھت توں گل شروع کیتی اے کہ اوہناں نے شاہ مکھی دے نسخے نوں کسے طور وی قبول نہیں کیتا اے۔
پروفیسر ڈاکٹر جمیل احمد پال ایس کتاب بارے فلیپ وچ لکھدے نیں:
”شلوک فرید پنجاب کا قدیم ترین دستیاب اَدب ہے۔یہ کلام ہمیں بار کے لہجے کی وساطت سے بارہویں /تیرہویں صدی عیسوی کی پنجابی زبان تک رسائی دیتا ہے۔زیرنظرکتاب بابا فرید کے حوالے سے لاجواب کاوش ہے“
ڈاکٹر نوید شہزاد ہوراں نے وکھ وکھ بحثاں نوں وی کھولھ کے بیانیا اے بھاویں اوہ ستارہویں صدی دے پہلے دہاکے دی نثر ہووے جہدے وچ ٹھیٹھ تے لوک لہجا ورتیا گیا اے۔ آپ نے مُڈھ وچ ایہ وی واضح کر دتا کہ پنجابی املا اُتے بحث کرن دی تھاں شلوک فرید دے متن دی لسانی املا تے اُلتھے دے وکھریویں نوں مُکھ رکھیا اے۔اوہ زباناں وچ سیاست دا کردار وی خوب جان چُکے نیں جس پاروں لکھدیاں ایہ وی دس پاندے نیں:
”برصغیر میں زبانیں اور رسم الخط ہمیشہ سیاست کا شکار رہے اور انہیں مسلسل ایک ہتھیار کے طور پر استعمال کیا جا تا رہا ہے اور اب بھی یہ سلسلہ تھما نہیں۔“(ص23(
ہر شاعر کول اپنے آل دوال دی لسانیات دا چوکھا بابا فرید ہوراں دی ذاتی شعری لسانیات نال جُڑی لفظاولی نوں وی موضوع بنایا اے تاں جو لسانی مزاج وی ساہمنے لیاندا جاوے۔
کتاب لکھن لگیاں ڈھیر محنت کیتی گئی اے نویں توں نویں کھوج پرکھ دے نال نال پرانے نظریات اُتے وی بھرویں بحث کردیاں مدلل انداز ورتیا گیا۔
ڈاکٹر معین الدین نظامی ہوریں مُڈھلے باب بارے گل کردیاں وچاردے نیں:
”ڈاکٹر نوید شہزاد نے کتاب کے پُر مغز اور سیر حاصل ابتدائی مضمون بہ عنوان’شلوک فرید: پنجاب کا قدیم اَدب‘ میں جامعیت اور اختصار سے اہم لسانی،صوتی اور املائی مباحث پر ٹھوس رائے دی ہے، ضمنی طور پر شاہ مکھی اور گرمکھی رسم الخظ کے بعض امتیازات بھی بیان کیے ہیں اور پوری علمی دیانت داری سے ان کی محدودیتیں بھی واضح کی ہیں۔“(ص7)
ایس کتاب نوں دو بھاگاں وچ ونڈیا گیا اے پہلے بھاگ وچ سری گرو گرنتھ صاحب جی وچ شامل شلوک فرید نیں تے دوجے حصے وچ شلوک فرید دے حوالے نال ون سون مضمون نیں جہناں دا ویروا انج اے:
1۔سری گرو گرنتھ صاحب جی‘ میں شامل ”سلوک سیکھ پھرید کے: لکھت اور گرنتھی اُچارن
2۔شاہ مکھی ’سری گرو گرنتھ صاحب جی اورسلوک سیکھ پھرید کے‘
3۔شلوک فرید کی شعری لسانیات کے سیاق میں ’سری گرو گرنتھ صاحب جی‘ کا کلام
4۔’ارشادات فریدی‘ اور ’بول فریدی‘ کے بول
5۔’وہ ہے بابا فرید‘از مجلس شاہ حسین لاہور
6۔’آکھیا بابا فرید نے‘ اور ’سری گرو گرنتھ صاحب جی‘
7۔کلام بابا فرید شکر گنج،از پروفیسر ڈاکٹر سید نذیر احمد
8۔’ندا الروح‘اور ’سری گرو گرنتھ صاحب جی‘
9۔’معارف فریدیہ‘ بہ حوالہ ’آکھیا بابا فرید نے‘
10۔’گرنتھ میں بابا فرید کے شلوک‘،’سری گرو گرنتھ صاحب جی‘
شلوک گر مکھی رسم الخط وچ لکھے گئے نیں تے اوہناں اُتے بھرویں گل بات اردو وچ کیتی گئی اے ایس بحث دوران گرمکھی دے نال نال شاہ مکھی روپ دے کے گل عام قاری تیکر اپڑاون لئی لسانی بحث کردیاں ہویاں پنجابی توں وکھ،اردو/ہندی،عربی،سندھی تے فارسی زباناں دے اُصولاں بارے وی بیان کیتا گیا اے جہدے نال تقلیدی روّیاں نوں وی ساہمنے لیاندا گیا تے اوس دا صیحح اُچارن وی مقرر کیتا گیا،جویں کہ ڈاکٹر نوید شہزادہوریں آپ وی منجھے ہوئے شاعر نیں ایس کر کے بحراں تے اوزان دی جانکاری دے علم نال وی وضاحت کر کے عام پڑھنہار نوں سمجھاون دا جتن ملدا اے جہدے وچ اوہ کامیاب نظر آندے نیں۔شلوکاں نوں ٹھیک سمجھن تے سمجھاون لئی پنجابی دے دوواں پرچلت رسم الخط بارے جانکار ہووے تاں ای ایہناں شلوکاں دا باریکی نال مطالعا کیتا جا سکدا اے جو ایس کتاب وچ ویکھن نوں ملدا اے تے کئی گُتھیاں نوں سُلجھدیاں ہویاں ویکھیا جا سکدا اے۔ ڈاکٹر نوید شہزاد ہوراں نے بابا فرید الدین مسعود دے شلوکاں نوں سودھن والیاں،کلام نوں مرتب کرن والیاں دے سارے کم نوں وی ساہمنے رکھدیاں ہویاں حوالیاں نال گل کیتی اے تے فیر اپنے وچار وی ایہناں بارے سانجھے کردے نیں۔ پہلے بھاگ وچ اِک سو تِیہ شلوکاں بارے متن تے لسانی بحث ملدی اے، ہر شلوک تے گل کردیاں اوس دے اخیراُتے حوالے وی دے دتے گئے نیں تاں جو جانکاری تے بحث نوں جو اپنی نظر نال ویکھنا پرکھنا چاہن ویکھ پرکھ لین۔مجموعی طور تے ویکھیا جاوے تے ایس کتاب نوں پڑھن توں بعد شلوکاں دی سُوجھ بوجھ اَسانی نال ہو جاندی اے جہدے پاروں ای ڈاکٹر خواجہ محمد زکریا ہوریں انج سراہندے نیں:
” ڈاکٹر نوید شہزاد نے یہ تفصیلی تقابلی جائزہ جس جستجو،توجہ اور انہماک سے کیا ہے ویسی مثالیں ہمارے ہاں شاذ ہی دکھائی دیتی ہیں۔ترتیب و تدوین متن کا یہ کام غیر معمولی ہے اور اسے جتنا بھی سراہا جائے وہ جائز اور روا ہے۔“ (فلیپ)
”تقسیم ہند سے کچھ برس قبل جب پنجاب میں زبانوں کی سیاست کا کھیل کھیلا گیا تب بھی مخالفین کی جانب سے پنجابی زبان کو صرف بول چال کی زبان کہہ کر رَدّکیا جاتا تھا اور عربی فارسی کی بنیاد پر ٹھیٹھ پنجابی کو اَن پڑھتا کے دائرے میں بند کرنے کی کوشش کی جاتی تھی۔“(ص418)
ایہ بہت وڈا علمی سرمایا اے جس نوں ڈاکٹر نوید شہزاد ہوراں نے پنجابی پڑھن والیاں دے نال نال اُردو پڑھن والیا ں نوں وی مسئلے دی سنجیدگی ول دھیان دوایا اے۔
ڈاکٹر نوید شہزاد ہوریں لکھدے نیں:
”بابا فرید کا کلام میرے لیے اس حوالے سے دلچسپی کا باعث رہا کہ اس میں الفاظ کی کچھ خاص وہ اصوات سامنے آتی ہیں جو عہد موجودہ کی پنجابی لکھتی یا بول چال کی صورت میں حِصہ نہیں۔چونکہ گرنتھ صاحب میں شامل کلام کے بیشتر تخلیق کار تقریباََ بابا فرید کے عہد کے بعد یا پھر بہت بعد کے عہود سے متعلق ہیں۔ گویا یہ دیکھنا ضروری تھا کہ کیا شلوک بابا فرید کی شعری لسانیات کا مزاج دوسری ہستیوں کی تخلیقات میں بھی موجود ہے اور اگر موجود ہے تو اس کی سطح کیا ہے۔“(ص331)
ارشادات فریدی تے بول فریدی دے وچ کلام بابا فرید وچ کمی بیشی نوں ساہمنے لیاندا اے ایسے طرحاں ہورناں متن نوں مُکھ رکھدیاں تقابل کردیاں شلوک وار مطالعہ کیتا اے۔ڈاکٹر نوید شہزاد ہوراں نے پڑھنہاراں دی سہولت دا خاص خیال رکھیا اے کیوں جے لسانیاتی مطالعے تے متن دے حوالے نال گل بات ورگے خشک موضوع نوں سبھناں تیکراَسان انداز نال سمجھاونا بہت ضروری سی تاں جو گل ساریاں تیکر اَپڑ سکے جِویں کہ اوہناں دا کہنا اے:
”برنارڈ شاہ نے کہا ہے کہ سنہرا اُصول یہی ہے کہ سنہرا اُصول کوئی نہیں۔بس ہم نے ایک حد تک ہمعصر قارئین کی سہولت کا خیال رکھا ہے۔اس میں ایک طرح ہم قدیم گُرو صاحبان کے پیرو کار بھی بن گئے ہیں کہ انہوں نے بھی اپنے زمانے میں لوگوں کی آسانی کے لیے بابا فرید کو اس لہجے میں لکھا تھا جو عوام میں اُس وقت مقبو ل تھا۔“(ص416)
پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمٰن ہوریں ایس کتاببارے اپنے وچار انج سانجھے کردیاں نیں:
”ڈاکٹر نوید شہزاد نے بابا فرید کے متن کے حوالے سے ہی نہیں بلکہ پنجابی کے شاہ مکھی رسم الخط کے املائی ڈھانچے کو نئے سرے سے ترتیب دینے کی طرف بھی دھیان دلوایا ہے،نیز عمرانی و ادبی تحقیق کے لیے نئے تحقیقی سوالات و امکانات پیدا کر دیئے ہیں کہ وہ اکیسویں صدی کے اس دور میں گزشتہ صدیوں کے پنجاب کی مختلف جغرافیائی حدود و مقامی لسانی اشتراکات و اختلافات کے ذریعے گمشدہ شناخت تلاش کریں“(فلیپ)
ڈاکٹر نوید شہزاد ہوراں دے ایس کم نال بابا فرید الدین مسعود گنج شکر دے شلوکاں نوں سمجھن پرکھن دی سیدھ ملے گی۔ایس کتاب دے کُل صفحے488تے مُل 2000روپے اے،بابا فرید گنج شکر ریسرچ چئیر،انسٹی ٹیوٹ آف پنجابی اینڈ کلچرل سٹڈیز،پنجاب یونیورسٹی،لاہور ولوں ایس کتاب نوں بڑے سوہنے ڈھنگ نال چھاپیا گیا۔
٭٭٭٭٭