سال 2022 دیاں چونویاں کہانیاں دا ویروا۔۔۔ ڈاکٹر. جے بی سکھو ں/(لِپی انتر:خالد فرہاد دھاریوال)

آدھونک (نویں) پنجابی کہانی پونجیوادی (سرمایہ درانا) سماج دی اہم برتانتک ودھا (نثری صنف) اے۔ لوک کہانی توں آدھونک کہانی تک دے برتانتک سفر وچ پنجابی کتھا پرمپرا نے انیکاں مرحلے قائم کیتے ہن۔ لوک کہانی وچ منکھ ولوں سبھیاچارک مریادا دی کام کار توں پیدا النگھنا نال اپجے وشاد (تناؤ) نوں ختم کرکے ہمیشا سُکھ بھرے انت تک پجن لئی اک بہبلتا (صلاحیت) بھارو رہندی ہے۔ پر آدھونک نکی کہانی سمسیا نوں حل کرن دی تھاں اوس نوں سمجھن سمجھاؤن تے دسن دکھاؤن دے آہر پیندی اے۔ ایس نال پنجاب دی برتانت پرمپرا وچ مہتوپورن منکھ دی تھاں سدھارن منکھ دی سدھارنتا (سادگی) دے پاسار اگھڑدے ہن جسدی پٹھ بھومی (پچھوکڑ) وچ آدھونک چیتنا (موجودا شعور) تے ویکتیواد (وجودیت) دیاں دُھناں ودیمان (پیش) رہندیاں ہن۔ آدھونک کہانی نے جتھے پنجاب دے لمیرے کال کھنڈ وچ پھیلی برتانت پرمپرا توں اسنکھ پربھاو (بے شمار تاثرات) گرہن (حاصل) کیتے ہن اوتھے ہی برطانوی بستیوادی دور وچ پچھم دے شارٹ سٹوری والے ودھاگت چوکھٹیاں دا اثر وی کھلے روپ وچ قبولیا اے۔ پونجیوادی سماج وچ لوک راجی قدراں قیمتاں، وگیانک انتی (سائنسی ترقی) تے مدھورگی جیون وچلی ویکتیوادی (وجودی) چیتنا نال مدھکالی بھانتیاں دی ٹٹ بھج ہوندی اے۔ ایس ٹٹ بھج نوں کہانی تے ناول ورگے روپاکار اپنیاں سرجناتمک سمبھاوناواں دوارا (تخلیقی امکانات راہیں) رجسٹر (درج) کردے ہن۔ ایہ نویں روپاکار سدھارن منکھ دے نویں انوبھواں (تجربیاں) دے پرگٹاوے لئی برتانت دے روائتی روپاکاراں دا ستھان مل لیندے ہن۔ پونجیوادی سماج دیاں وسنگتیاں (تضاداں) وچ گھسردے سدھارن منکھ دی ستھتی (صورتحال)، سنویدنا (حسیت)، سنگھرش (جدوجہد) تے سمبھاوناواں (امکاناں) دے انیکاں پاسار (متعدد پہلو) ایہناں روپاکاراں دی کیندری وستو (مرکزی نقطہ) بندے ہن۔

پنجابی نکی کہانی نے اپنی کتھا یاترا دے مڈھلے آدرشوادی (مثالیت پسندی)، سدھاروادی (اصلاح پسندی) دور توں ورتمان (موجودہ عہد) تک دے اتر ستھتیاں (مابعد صورتحال) والے اپبھوگتا مکھی (صارفیت پسندی) دور تک برتانت پرمپرا دے انیکاں مرحلے طے کیتے ہن۔ دیش دی آزادی توں پہلاں تے بعد دے سماجک، سبھیاچارک (ثقافتی)، راجسی (سیاسی) تے آرتھک (معاشی) سروکاراں (معاملیاں) دی پیشکاری کردیاں پنجابی کہانی نے ہمیشاں ادات قدراں قیمتاں دی پیروائی کیتی اے۔ ہن تک پنجابی کہانی اپنی برتانت یاترا دے چار مہتوپورن پڑاء پار کر چکی ہے۔ 1990 توں بعد دی کہانی چوتھے دور دی کہانی ہے جسنے وشویکرن (گلوبلائزیشن) دے کاؤنٹر پروچن (Discourse) سِرج کے اپنے بہوں پاسارے (کثیر پہلوی) کتھا انوبھو (تجربے) پاٹھکاں تک نشر کیتے ہن۔ ایہ کتھا پڑاء قریب پنجھی تیہہ سالاں دی اؤدھ (مدت) ہنڈھا کے پنجابی کہانی دے اگلے دور لئی دھراتل تیار کر رہا ہے۔ ورتمان سماں ایسدا گواہ بن رہیا ہے۔ کسان اندولن (تحریک) تے کرونا کال توں بعد دی کہانی ایس پرمپرا وچ نواں ادھیائے (باب) چھیڑن ول ودھ رہی ہے۔ ایہ کہانی اپنی پورولی کتھا پرمپرا توں وکھرے پچھان چنھ لے کے حاضر اے۔ کہانی دے ایس وکھرے پوچ توں ارتھ (مراد، مطلب) پورولی کہانی توں اُتم ہون، بالکل نویکلی ہون یاں نویں کہانی کاراں دے شامل ہون والیاں تردیاں تردیاں دھارناواں توں نہیں سگوں کہانی دی وستو، رُوپ تے درشٹی وچ آ رہے نویں ذائقے توں ہے۔ چوتھے پڑاء دی کہانی حاشیہ گت دھراں دے ان گاہے، ان پچھاتے تے گم نام یتھارتھ (حقیقت) دی پیشکاری کردیاں اپنی جٹل سنرچنا (بنتر، ہیت) نال بودھک تے چنتن کیندرت برتانتکاری تے منحصر رہندی آئی ہے پر پچھلے سالاں توں پنجابی کہانی نے اپنی ایس کنج نوں سہجے سہجے اتار دتا ہے۔ ایہ کہانی عورت مرد سبندھاں دیاں ورودھی گروہاں توں اٹھدیاں دُھنیاں (آوازں) دی تھاں ایہناں دے سمنوئے (ہم آہنگی)، پرواسی جیون دے دوندمئی (تضاد بھرے) جیون پرتی رُدن دی تھاں نویاں چنوتیاں نال سہ ہوند (برداشت)، دلت جیون یتھارتھ دی کرورتا دے پرگٹاوے دی تھاں اوس پرتی سنوادی سُر، مدھ ورگی جیون دے کوجھے کردار دی تھاں اوسدے اُتشاہی تے امنگ بھرے جیون بمباں (عکس) دی پیشکاری ول اوہل رہی ہے۔ چوتھے پڑاء دی کہانی نے جس طرحاں ستھتی ساپیکھ (حالات کے مطابق) سچ دی پیشکاری لئی نیگٹو یتھارتھ نوں سرجنا دا وڈا کیندر منیا ہے، ورتمان دی کہانی وچ اوہ کیندر ہل رہیا ہے۔ ایس توں علاوا ایہ کہانی برتانت دیاں پیچیدہ جُگتاں دی تھاں سہج، سوکھے تے سپشٹ کتھا ویرویاں ول مڑ رہی ہے۔ پنجاب دی نسل تے فصل تے پسرے سنکٹاں دے سنمکھ پنجابی کہانی نے اپبھوگتاواد (مابعد صارفیت) دے ویہن وچ رُڑھے جاندے پنجابی بندے دے انیکاں پاسار چوتھے دور دی کہانی وچ پیش کیتے ہن پر پچھلے سالاں دی کہانی وکاس (ارتقا) ماڈل دی کرورتا بھرے کارپوریٹی ڈھانچے دے سموتھ قدرت مُکھی جیون درشٹی دی تلاش کر رہی ہے۔

ایہناں وچاراں دے پرسنگ وچ سال 2022 دی پنجابی کہانی وشیش (خاص) دھیان دی توقع رکھدی اے۔ ایس سال وکھ وکھ ساہتک میگزیناں وچ کہانی کاراں نے اپنیاں مولک رچناواں نال بھرویں حاضری لگوائی ہے۔ ایہناں رچناواں وچوں 14 کہانیاں دی چون کرکے ایس پستک دی سنپادنا (مرتب) کیتی جا رہی ہے۔ بے شک ایہ چوداں کہانیاں پنجابی دی کتھا پرمپرا وچ اصلوں کوئی نواں چمتکاری وادھا نہیں کر رہیاں پر سال دیاں بہترین کہانیاں دے پرسنگ وچ رکھ کے ایہناں کہانیاں دی رچنا وستو، رچنا سروکار تے رچنا درشٹی دا مطالعہ کرکے ورتمان کہانی دی تازگی تے نویں پن دا احساس کیتا جا سکدا ہے۔ ایس توں علاوہ ایہناں کہانیاں دے حوالے نال موجودہ دور دی پنجابی کہانی دے بدلدے پوچ نوں وی سمجھن دا اُدم کیتا جا رہیا ہے۔ پرواسی پنجابی کہانی دے پرسنگ وچ ہرپریت سیکھا دی کہانی پچھلے کئی سالاں توں پرواس دے پنجابی دمپتی (ٹبر) جیون دیاں وسنگتیاں (تضاداں) نوں بہت سشکت (طاقتور) لہجے وچ پرستت (پیش) کر رہی ہے۔ آواس تے پرواس دا دوندمئی کردار پنجابی پرواسی ساہت دا دُھرا ہے پر ہرپریت سیکھا سمیت کئی لیکھک پرواس نوں مجبوری یاں مرضی دے تردے تردے پرتیماناں (نقش) وچ پیش کرن توں اگے نکل گئے ہن۔ ایہ لیکھک پرواس نوں پرمپرک رُدن توں مُکت کرکے ایس اندر جین تھین دیاں سہ ہوندی (برداشت) تے اُتشاہی سمبھاوناواں رجسٹر کر رہے ہن۔ ہرپریت سیکھا دی کہانی وی پرواس، گھر، سماج تے ہور سبھیاچارک اکائیاں وچ سمنوے تے سہ ہوند (ہم آہنگی تے بقائے باہمی) دے نویں پرتیمان (نقش) سِرج رہی ہے۔ ایہ پرتیمان کینیڈا ورگے بہوں سبھیاچارک ملک اندر نرول آواس تے پرواس دے سمنوے (ہم آہنگی) تک سیمت (محدود) نہیں سگوں اوہ عورت مرد دے دمپتی جیون (خانگی زندگی) اندر ایس سمنوے دے نویں پاسار پیش کردا آ رہیا ہے۔ ایسدے نال نال پرواسی جیون یتھارتھ وچ پنجابی سنسکرتی (تہذیب، گڑھتل) دے ادات (نمایاں، اُگھے) جیون مُولاں دی راکھی، پیڑھی پاڑے دی تھاں پیڑھی سانجھ تے رشتیاں دے مردہ ویہار دے سمانانتر (متوازی) جیوندے جاگدے بندیاں والا ویہار اوسدی کہانی دا کیندر (مرکز، دُھرا) بن کے اُبھر رہیا ہے۔ ایس سنگرہ (انتھولوجی، پراگا) دی کہانی ‘موہ جال' (سرجنا، اکتوبر دسمبر، 2022) وچ کینیڈا دے نوَ پونجیوادی سماج وچ ڈالراں دی گھنیڑی چڑھے اک پنجابی پریوار لئی کوما وچ جیون موت دی لڑائی لڑدا باپو پنجاب توں رشتے داراں دی دھاڑ کینیڈا پجاؤن دی پوڑی بنا دتا جاندا ہے۔ کیئر ہوم وچ نِسل تے بے سُدھ پیا باپو لائف سپورٹ تے ہے پر پتر تے نونہہ ‘چھ مہینے ہور کڈھ جاوے باپو تاں چنگے’ دی ادیش بھاونا (مقصد، منشا) نال انڈیا رہندے اپنے سبندھیاں نوں باپو دی ‘تیمارداری’ دی آڑ وچ پرواسی دھرتی تے پُجدے کرن وچ مصروف ہن۔ ایہ ورتارا پرواسی جیون اندر رشتیاں دے خودغرض تے پونجی کیندرت ویہار والا ہے پر ایس ورتارے نوں باپو دی پوتی رمنیک چلا کے ماردی ہے۔ اوہ پرواس وچ جمی پلی پیڑھی دا پنجابی گلپ وچلا کھچت تے سوے کیندرت بِمب (عکس) توڑدی ہے۔ ایسدی تھاں اوہ نویں پیڑھی دے بودھک تے بھاوک طور تے چیتن تے سجگ رُوپ نوں پیش کردی ہے۔ کہانی وچ رمنیک پاتر دا نامکرن (ناں رکھن)، باپو ولوں لگائی باغیچی دا خیال رکھنا، اوسدیاں پگاں دے بجھے بجھائے روپاں نوں ہوبہو سانبھنا وغیرہ دے چہنکی (علامتی) پاٹھ کہانی کار دی کلا کوشلتا (ہنرمندی) دے اُتم پرمان (واضح ثبوت) ہن۔ رمنیک پاتر پرواسی کہانی پرمپرا دا ولکھن پاتر ہے جس دے لرزدے، ڈولدے تے انت وچ دِرڑتا حاصل کردے منو (نفسیاتی) ویرویاں دی پیشکاری کردیاں لیکھک نے پچھل جھات (فلیش بیک) کتھا جُگتاں تے پلٹویں انت نال کہانی دا سہج (حسن) برقرار رکھیا ہے۔ جندر دی کہانی ‘سیفٹی کِٹ’ (کہانی دھارا، اکتوبر دسمبر، 2022) پوربی تے پچھمی سنسکرتی (گڑھتل) دے تلنا مُکھی (تقابلی) ویہار وچ عورت دی دیہہ نال جڑیاں مِتھاں نوں ملانکنی (تجزیاتی) لہجے وچ پیش کردی ہے۔ جندر عورت مرد سبندھاں دا پریوگ دھرمی کتھاکار ہے جسنے ایہناں سبندھاں وچوں سنسنی خیزی تھوپن/لبھن دی تھاں ایہناں دے سہج (سرل) ورتارے پچھلی اسہجتا (بے چینی) دی تلاش کیتی ہے۔ اوسدی کہانی ‘سیفٹی کِٹ’ انگلینڈ ورگے اتی وکست (ترقی یافتہ) دیش وچ پڑھائی دے آدھار (بنیاد، آسرے) تے ویزا حاصل کرکے پُجی پنجابی لڑکی اندر پئے پتری ستا (پدرسری) دی ادھینگی (ماتحتی) والے جگیرو پرتیماناں دا پچھمی سنسکرتک مُولاں (تہذیبی قدراں) نال دوند (تضاد) پیش ہویا ہے۔ پنجابی سبھیاچار دے جگیرو تے مرداویں پربندھ وچوں نکل کے پچھمی سنسکرتی دے ستنتر (آزاد) تے کھلے جن جیون وچ گئی کہانی دی اُتم پرکھی (صیغہ واحد متکلم) پاتر دبیل مانسکتا (ذہنی کیفیت) وچوں گزردی پیش ہوندی ہے۔ اوسنوں اپنی سنسکرتی وچ مرد دا بمب (عکس) اک خطرناک کامک (جنسی) ‘جانور’ دے روپ وچ پراپت ہوندا ہے جسدے لئی ہر ناری نوں دیکھن پرکھن دا جھروکھا اوسدی دیہہ (سریر) ہے۔ اُتم پرکھی پاتر دی سوچ نوں اودوں ضرب آ جاندا ہے جدوں اوہ سمانتھا ورگی پچھمی سماج وچ جمی پلی پاتر نوں ملدی ہے۔ سمانتھا گھمکڑ برتی (سیلانی روح) والی لڑکی ہے تے افغانستان وچ جبر زنا دی شکار وی ہو چکی ہے پر اوسدی زندہ دلی تے دبنگ جیون شیلی منکھ نوں ہر طرحاں دے سماجک دابے وچ وی اُچی سُر نال جیؤن تھین دی پریرنا دین والی ہے۔ مرداویں پربندھ دے دابو چرتر اگے ادھینگی والا جیون بسر کرن دی تھاں سمانتھا جبر زنا توں بعد اپنے جیون نوں نرک منن تے سماجک مہنیاں اگے ہارن ہسن والی درشٹی دا وکھنڈن (بھن توڑ) کر دیندی ہے۔ زندگی نوں اڈوینچرسٹ مانسکتا وچ جیؤن والی سمانتھا کہانی دے انت وچ افغانستان توں بعد دنیا دے ہور ‘خطرناک’ دیشاں دی بھرمنکاری (آوارگی) دے قصے وی سانجھے کردی ہے۔ سمانتھا دے مادھئم (راہیں) نال جندر عورت دی دبیل دِھر نوں اک اگر تے بولڈ درشٹی دیندا ہے۔ ایہ کتھا درشٹی عورت نوں اپنی دیہہ (جسم) نوں نرول جشناویں آبھا منڈل وچوں دیکھن/رکھن دی تھاں سماج وچ سہ ہوند (برداشت) تے ستنترتا (آزادی) نال وچرن دے دِسحدے طے کردی ہے۔ لیکھک دیاں کہانیاں پچھلے کافی سمیں توں جتھے رشتیاں دے دم گھوٹو ماحول، سنسکرتک دابے تے دمت جیون یتھارتھ دیاں گنجھلاں نوں بھیدن والے کتھا بمب اُسار رہیاں ہن اوتھے ہی رشتیاں دیاں ستھاپت تیہاں دے سماننئنتر (متوازی) نویں سماجی سبندھاں دے سُہج (جمالیاتی) دا اُدگھاٹن (وکھالا) وی کر رہیاں ہن۔ ایسے سُر وچ بھگونت رسول پوری اپنی کہانی ‘تریڑ’ (تاسمن، جولائی ستمبر 2022) نال رشتیاں دے بھیانک تہکے وچ قطرہ قطرہ جیون بتیت کرن والی مدھ ورگی عورت دی سنویدنا (احساس) دے نویں پاسار پیش کردا اے۔ اپنے خاوند منگے دیاں نشیڑی عادتاں تے سوہرا پریوار دے دمن (استحصال) وچ پِسدی ادھیاپکا (استانی) مونکا لئی مونہوں منگی طلاق وی مانسک پریشانی دا سبب بن جاندی ہے۔ اوہ ویاہ سنستھا دے رشتیاں دے دمن توں اینی بھے بھیت ہو جاندی ہے کہ اپنے مددگار دوست اوتار نورپوریا نال ویاہ دی تھاں لو ان ریلیشن وچ رہن دی تمنا رکھدی ہے۔ کہانی وچ لیکھک مونکا دے گھر اگے پپل دے میٹافر نال مرد نال جڑن والے عورت دے رشتیاں نوں نویں پرسنگاں (سیاق و سباق) وچ پربھاشت (تعریف) کردا ہے۔ گھر وچ اگیا ‘پپل’ رشتیاں دیاں کندھاں وچ تریڑاں دین دی تھاں جے کر ‘آکسیجن' دے کے ایہناں رشتیاں دی سجیوتا نوں برقرار رکھے تاں عورت مرد دی سہ ہوند (برداشت) تے سمرپن بھاونا رشتے نوں خوشنما بنا دیندی ہے۔ عورت نوں اوسدی اکلتا تے سُن ستھتی (بے حِسی دی حالت) دے رومانس وچ پاؤن دی تھاں بھگونت رسول پوری عورت مرد دے سہچار تے سمنوے (تعاون تے ہم آہنگی) دی کتھا درشٹی نوں خوبصورت کتھا ویرویاں وچ پیش کردا ہے۔ مرد پردھان سماج وچ پتر ستا (پدر سری) دے دابے ادھین (ہیٹھ) عورت دے ہاشیئت (Margin) رُوپ نوں دیپتی ببوٹا دی کہانی ‘پنجواں موڈھا’(کہانی دھارا، اکتوبر دسمبر 2022) پیش کردی ہے۔ کہانی دی مُکھ پاتر گردیو کور سنتالی دے اجاڑے اپرنت (مگروں) چڑھدے پنجاب وچ ہجرت کرکے پریوار نوں مڑ ستھاپت (قائم) کردی ہے۔ خاوند دی موت اپرنت پتراں دی زمین پراپتی دی کھچ دھوہ وچ گردیو کور دا بڈھاپا رُلن لگدا ہے۔ گردیو کور اپنے خون نال سنجے چار پتراں دے موڈھیاں تے سوار ہو کے ‘سورگ’ جان دی تھاں ہر مہینے ہر پتر دے گھر دربدر ہون دا سنتاپ بھوگدی ہے۔ کہانی وچ گردیو کور دی دھی ویرپال کور اپنی ادھرنگ ماری (مفلوج) ماں نوں پنجویں تے اکلوتے موڈھے دے روپ وچ سانبھدی پتراں دی زمین لئی للک دے سمانانتر (ساھویں) دھیاں دی اپنے ماپیاں وچ تڑف نوں دِرڑھ کردی ہے۔ ایہناں کہانیاں وچ ‘پنجواں موڈھا’ دی ویرپال کور، ‘تریڑ’ دی مونکا، ‘سیفٹی کٹ’ دی سمانتھا تے ‘موہ جال’ دی رمنیک اپنے چنتنی (فکری) تے بودھک (شعوری) خاصے کرکے پتری ستا (پدر سری) نوں چنوتیاں (چیلنج) دین دے نال نال اوسدے سماننئنتر (مقابل) اپنی سالم ہوند لئی جوجھدیاں ناری پاتر ہن۔ ایہ پاتر وکھو وکھرے ورگی (طبقاتی) سماجاں دیاں ستھاپت مانتاواں وچ اٹھدیاں ناری سُراں دے مادھئم نال پنجابی کہانی دی وکھری سُر دی پرتیندھتا (نمائندگی) کردے ہن۔

پچھلے کجھ سالاں توں دلت چیتنا دی کہانی اپنے جانے پچھانے پرتیماناں (نقشاں) نوں تلانجلی (جلو) دے رہی ہے۔ ایس کہانی وچ آرتھک (معاشی) سمپنتا (امیری) دے باوجود دلت کہانی دا کیندری پاتر اپنے آپ نوں سماجک مان تان توں ہینا سمجھدا انترمکھی (اندرونی، موضوعی) گھول گھلدا پیش ہوندا آیا ہے۔ دلت سماج دا اکھوتی سورن ذاتیاں نال سِدھ پدھرے ورودھ تے تردے تردے سماجک وتکریاں دے لکیری پرگٹاوے وی لماں سماں ایس کتھا چیتنا دا حصہ بندے رہے ہن۔ سیاسی گلیاریاں وچ دلت دِھراں نوں ورتن دے پینتڑے وی بدلویں روپ وچ دلت ساہت چیتنا دی آڑ ہیٹھاں دلت راجنیتی والے رنگ پرگٹ کردے رہے ہن۔ ایسدے باوجود دلت ہوند دے سوالاں نوں انیکاں کتھاکاراں نے درشن (فلسفہ)، اتہاس (تاریخ) متھہاس (اساطیر) تے راجنیتی (سیاست) دے بھکھدے سوالاں دے پرسنگ وچ سنوادی (مکالماتی) لہجے توں پرستت (پیش) کیتا ہے۔ سال 2022 وچ نوچیتن دی کہانی ‘داغ’ ( سرجنا، اکتوبر دسمبر 2022) میر سندھو پاتر دے مادھئم دوارا ہر سماجک پربندھ وچ جات، دھرم تے نسل دیاں روایتاں مِتھاں تے سوالیہ نشان کھڑے کردی ہے۔ میر سندھو یونیورسٹی دا سکالر پاتر ہے جو کہ اکھوتی سورن جاتی لڑکی نال محبت دے باوجود جاتی اڑیکے کرکے ویاہ نہیں کرا پاؤندا۔ اکھوتی سورن جاتاں دے انتر ورودھاں وچ پِسدا میر سندھو انگلینڈ چلا جاندا ہے جتھے اوہ ایشیئن بھائی چارے دا ٹیگ لئی پھردا ہے۔ اوتھے دی وسنیک جیسکا نال ویاہ کروا لیندا ہے پر جتھے جیسکا دا پیو اپنی دھی دے ایشیئن بندے نال ویاہ توں خفا ہے اوتھے ہی میر سندھو دا پتا اپنے پتر ولوں دہاجو لڑکی جیسکا نال کیتے ویاہ توں وکھرا پریشان ہے۔ انج کہانی کار داغ دے میٹافر دوارا وکھ وکھ سماجک بنتراں دیاں سنستھاگت پرنالیاں (سماجی ڈھانچے دے ادارہ جاتی نظام) وچ کُل، نسل، جات، کھیتر دیاں کندھاں وچ چنی جاندی مانوی سنویدنا (انسانی احساس) نوں سپلیمینٹ کردا ہے۔ کہانی وچ تنوں لڑکیاں دا پیو وکھو وکھرے سماجک پربندھ وچلے جگیرو اوچیتن (جاگیردرانہ لاشعور) دی رہندی کھونہدی سانجھ کرکے پیو نالوں ودھ اک مارو سنستھا (دھڑے) دا روپ دھاردا پیش ہویا ہے۔ سوامی سربجیت دی کہانی ‘ہارس پاور’( تاسمن، جنوری مارچ 2022) وی نوچیتن دی کہانی وانگ یونیورسٹی دے نوجوان پاتراں دے محبتی سروکاراں دی داستان ہے۔ کہانی دے آرنبھ وچ کلاکار پرمارتھ دوارا گھوڑے دی بنائی پینٹنگ مرد دی عورت پرتی کامک کھچ (جنسی کشش) دا پرتیک (علامت) بن کے پیش ہوندی کہانی دے سمچے برتانتک رہس دا ادگھاٹن (وکھالا) کر جاندی ہے۔ ستنتر خیالاں والے چنتنی سکالر رِشی تے کامنی اک دوجے دی چاہت ہن پر کامنی دے گربھ وتی (حاملہ) ہون اپرنت رشی ویاہ دی سنستھا وچ پرویش کرن توں کنارہ کر لیندا ہے۔ کامنی رشی دی جات پچھدی ہے، اوہ اپنی جات ہی نہیں لکاؤندا سگوں اپنی بھرجائی نال پنڈ چادر پا کے کیتے ویاہ نوں وی لکائی رکھدا ہے۔ کامنی نوں پتہ لگن تے اوہ زندگی توں اپرام (مایوس) ہو جاندی ہے پر رِشی اندلا مرد عورت نوں لبھاؤن، جتن تے قابو رکھن والی مانسکتا دے گھوڑے تے سوار اگلی منزل ول تر پیندا ہے۔ عورت مرد سبندھاں دی سوکھمتا (باریکی) نوں پرگٹاؤن (ظاہر) والی بھاشا (بولی) تے نویکلے کتھا میٹافر کہانی نوں وکھرا برتانتک لہجہ دین والے پہلو ہن۔ انج ایہ دوویں کہانیاں پور ناری سبندھاں نوں کسے دھر دے حق یاں ورودھ والی روائتی اکہری قسم دی درشٹی توں رہت (وانجھیاں) رکھدیاں ہن۔ سمرن دھالیوال اپنی کہانی ‘روز ڈے’ ( شبد، اپریل ستمبر 2022) وچ عورت مرد رشتیاں دی ترلتا (روانی) دا سوکھم (لطیف) برتانت پیش ہے۔ کالج وچ سہ کرمی ادھیاپکا (ساتھی استاد) روزی دا کھلھا ڈلا سبھاء تے چنتنی شخصیت کہانی دے اُتم پرکھی پاتر دے من وچ پیار دیاں ترنگاں پیدا کر دیندی ہے۔ کالج وچ اکٹھے بتائے پل تے نکیاں نکیاں غرضاں دی سانجھ ‘میں’ پاتر اندر یک طرفہ محبت دا آدھار بندیاں ہن۔ اُتم پُرکھی پاتر روز ڈے والے دن اپنی گم نام محبت دا اظہار کرن لئی شبداں دی تلاش کردا ہے پر روزی کسے ہور نال محبتی سانجھ رکھدی خود ایہناں اجیہی بھٹکن وچ ہوندی ہے۔ ایہ ورتارا کہانی نوں چستی بھریا انت دیندا ہے تے میں پاتر دیاں سوچاں نوں نویاں ضرباں دے جاندا ہے۔ دھالیوال کول منکھی منو بھاواں دی ترلتا نوں پھڑن تے ایہناں پلاں وچوں زندگی دے جیونت تے گتیشل چرتر (متحرک کردار) نوں پیش کرن دا ہنر ہے۔

پنجابی کہانی دے چوتھے پڑاء وچ جتھے مرد کہانی کاراں نے جینڈر پار درشٹی تحت ناری من دیاں ان گاہیاں کوندراں تے جھات پوائی ہے اوتھے ہی ورتمان پنجابی گلپ وچ پرواسی چیتنا نوں غیر پرواسی لیکھکاں نے وی اپنی سمرتھا انوسار (لگدے واہ) پیش کرن دے اُدم کیتے ہن۔ پچھلے کجھ سالاں توں دلت تے پرواس دے مدعے ایہناں ورگاں دی جنم جات گھیرا بندی توں باہرلے کتھاکاراں ولوں وی بہت سشکت لہجے وچ پیش ہوئے ہن۔ سکیرت دی کہانی ‘اوہ، تے اوہ’ ( سرجنا، جنور مارچ 2022) غیرقانونی پرواس دے ٹاپو نما جیون دے سنتاپ نوں پیش کردی رچنا ہے۔ کہانی دا اُتم پُرکھی پاتر مدھ ورگی پریواراں دیاں روائتی دشواریاں توں بے پرواہی والا جیون بتیت کردا اپنی گھمکڑی جیون شیلی وچ سپین پجدا ہے جتھے لٹیریاں دے ٹولے وچ شامل اک پنجابی بندے نال اوسدا ٹکراء ہو جاندا ہے۔ اتم پرکھی پاتر آپ اکلی زندگی ہنڈھاؤن دے باوجود اکلتا نوں حاوی نہیں ہون دیندا پر سپین وچ ٹکریا غیر قانونی پنجابی اپنی وِتھیا (بپتا) سنا کے اوسنوں سُن کر دیندا ہے۔ میریؤ اے بنیا اُکت پنجابی غیر قانونی ڈھنگ نال یوگوسلاویہ دے رستے فرانس پجیا ہوندا ہے جتھے اچن چیت ہوئے قتل توں بھگوڑا ہو کے سپین بھٹکدا ہے۔ میریؤ اے اپنے وطن تے پنڈ نوں یاد کردا لیکھک برتانتکار نوں انڈیا پج کے اوسدے گھر گیڑا مارن دی عرضوئی کردا ہے۔ کہانی دنیا دے انیکاں دیشاں وچ در بسر کر رہے تے ماپیاں ولوں مرمُکے غیر قانونی پنجابیاں دیاں تمام دشواریاں نوں گلپ بھاشا دی سنکوچتا (شرم، سنگا)، سنجمتا (سہجتا، بردباری) تے رمزی انداز وچ روپمان (متشکل) کر دیندی ہے۔ سکیرت پنجابی کہانی وچ کتھا وستو (موضوع، مدعا) دی چون تے برتانت بھاشا دی سہجمئی ورتوں کرکے نویکلا کتھاکار ہے۔ ایس کہانی وچ وی ‘اوہ’ پاتر دا ‘اوہ’ نال انتر دسدیاں غیرقانونی پرواس دیاں ونسگتیاں نوں کتھا بھاشا دی ہنری ورتوں نال پیش کیتا ہے۔

پنجابی کہانی کاراں وچ بال پاتراں دے منو ویہار تے گبھریٹ عمر دے ودیارتھی جیون دی سنویدنا نوں پیش کرن وچ اک جھاکا رہیا ہے۔ منووگیانیاں (نفسیات داناں) انوسار مانوی شخصیت بالپن دا ہی وستھار (توسیع) ہوندی ہے۔ دیشاں ودیشاں وچ رچیا جا رہیا پنجابی گلپ ساہت بال منو وگیان دی پیشکاری توں سکھنا رہیا ہے جسدے انیکاں کارن ہن۔ پنجابی کہانی وچ وی بال پاتراں تے گبھریٹ عمر ورگ دے منو سنسار دی حاضری الپ ماترا (تھوڑی تعداد) وچ ہے۔ بلویر پروانہ دی کہانی ‘مما سمجھدے کیوں نہیں' (تاسمن، اکتوبر دسمبر 2022) وچ شہر دے مدھ ورگی جیون دی اپبھوگتاوادی تے تیز طرار جیون شیلی وچ بال مانسکتا تے ہوندی ادکھ ہنسا (غیرمرئی تشدد) دا پروچن (ڈسکورس) پیش ہویا ہے۔ ورتمان دی اپبھوگتاوادی سنسکرتی وچ بچیاں دے معصوم بچپن دا وکھنڈن ہونا کہانی دی وستو بن کے پیش کیتا گیا ہے۔ کہانی دا پاتر ایکم کانوینٹ سکول دا پاڑھا ہے جسنوں اپنے گھر وچ ماسی تے اوسدے پتر ورن دا لگاتار رُکے رہنا اپنی آزادی وچ خلل جاپدا ہے۔ اصل وچ ایہ کہانی اینے کہے نالوں انکہے ول زیادہ رُچت (راغب) ہے۔ ایہ انکہا پکھ مدھ ورگی گھراں دی روٹین بدھ جیون شیلی وچ بچیاں دی ان دیکھی توں پیدا مانسک گنڈھاں نال جڑیا ہے۔ فاسٹ فوڈ تے فاسٹ جیون شیلی دے گھیریاں وچ گھریا ورن سکول- گھر- ٹیوشن دے گیڑ چکر توں باہر نکل کے آزادی، محبت تے کھلے پن نوں مانن لئی تڑفدا نظر آؤندا ہے۔ بال زندگی نوں وڈیاں ولوں ڈرائیو کرن دے سنکٹ کہانی دے نکے نکے کتھا ویرویاں وچ پیش ہوئے ہن۔ بلویر پروانہ دیاں اجہیاں کہانیاں شہری تے قصباتی جیون شیلی دے اپبھوگتاوادی چرتر نوں چھوٹے چھوٹے گھٹناواں پرسنگاں وچوں ادگھاٹت کردیاں اپنی پڑھن یوگتا قئیم رکھدیاں ہن۔ آرتھک وشویکرن دے ایس اپبھوگی تے بازار مکھی دور وچ بال مانسکتا دے نال نال اُچیری سِکھیا حاصل کردے ودیارتھیاں دے منکھاں توں پروڈکٹاں وچ وٹ جان دا دکھانت بھوپندر سنگھ مان دی کہانی ‘اک مزار ہور (شبد، اپریل ستمبر 2022) وچ پیش ہویا ہے۔ سکھیا دا وپاریکرن (تعلیم دا تجارت بنن) تے نجی کرن (پرائویٹائزیشن) جس قسم دے سماجک سنکٹاں (بحراناں) نوں پیدا کر رہیا ہے کہانی کار بھوپندر سنگھ مان ایس ورتارے نوں بہت سوکھمتا (باریکی) نال پیش کردا ہے۔ مدھ ورگی نوکری پیشہ ورگ اپنے بچیاں سکولی پدھر توں ودھ توں ودھ نمبراں دی پراپتی (حصول) دی چوہا دوڑ وچ پا دیندا ہے۔ ایہی ودیارتھی پرائیویٹ سیکٹراں وچ تنخواہاں دی تھاں پیکجاں دی دوڑ وچ پے کے سماجک سروکاراں تے نیتک جیون مُولاں (اخلاقی قدراں قیمتاں) توں وانجھے ہو جاندے ہن۔ ستیش تے سوتا دمپتی (ٹبر) جوڑے دا پُتر راہل آئی ٹی کمپنیاں وچ ودھ توں ودھ پیکجاں دی نٹھ بھج وچ غلطان اپنے سماج، سنسکرتی (گڑھتل) تے قدرت توں وی ٹٹ جاندا ہے۔ اوہ لو ان ریلیشن وچ رہندا ڈبل انکم، نو کڈز، پیسہ، ٹارگٹ تے پیکج دیاں گھمن گھیریاں وچ وِچردا بھاوناہین (بے حس) جیون جیوندا ہے۔ کارپوریٹ جگت مُنکھ نوں جس طرحاں دے پڑھے لکھے کل پُرزے بنا کے چلاؤندا ہے، راہل اوسدی پرتیندھ (نمائندہ) مثال بن دا ہے۔ لیکھک ایس ورتارے نوں دولے شاہ دے چوہیاں دے پرتیک (علامت) نال پیش کردا ہے۔ دولے شاہ دی مزار تے جس طرحاں خاص قسم دے لوہے دے جنگلیاں تے ٹوپاں وچ مند بدھی بچیاں دے سریرک انگاں نوں بے ڈھنگے کیتا جاندا ہے تاں جو اوہ مزار تے آؤندے شردھالوآں دی ودھ توں ودھ بھیکھ حاصل کر سکن۔ کارپوریٹ جگت وچ اجیہے سِکھیا تنتر وی منکھ نوں دولے شاہ دے چوہے بنا کے اوسدی نیتکتا (اخلاق)، قدراں قیمتاں، جیون مُولاں تے سنویدنا نوں ختم کر دیندے ہن۔

پنجابی کہانی دے سرجناتمک دھراتل اُتے لیہندے پنجاب دی کہانی دا اپنا ذائقہ ہے۔ پاکستانی پنجابی کہانی لماں سماں اپنے امورت واد، سنجمی (گھٹے دبے) برتانت تے وکھرے پرتیک وِدھان دوارا اسلامی سنسکرتی والے جگیرو سماج دیاں وسنگتیاں دے پرگٹاوے وچ رہی ہے۔ سیاسی جیون اُتے طنز ایس کہانی دا اہم خاصہ رہیا ہے جو کہ چڑھدے پنجاب دے کتھا سنسار دا بھرواں حصہ نہیں بن سکیا۔ الیاس گھمن دی کہانی ‘بابا بوہڑ والا’ ( شبد، اکتوبر دسمبر 2022) وچ بہو راشٹری (ملٹی نیشنل) کمپنیاں ولوں قدرتی وسیلیاں دی انی لٹ توں پیدا بہوں پرتی سنتاپ نوں پیش کردی ہے۔ کہانی وچ دیش دے سیاسی آگوُ اپنی بھل بناؤن لئی تیل کھوہاں دی پٹ پٹائی دا کم تیز کرکے سمچی عوام نوں ووٹاں تے وکاس (ترقی) دے نام تے گمراہ کردے ہن۔ دھرتی دے سینے چیر کے پیٹرولیم پدارتھاں دیاں لبھتاں لبھن لئی کروڑاں ڈالراں دے ٹھیکے دتے جاندے ہن تے سمچی خلقت اندر جیو جنتوآں، پراتن (قدیمی) درختاں سمیت ساری قدرت نوں اجاڑیا جاندا ہے۔ کہانی دے اُتم پُرکھی پاتر تے پیٹرول کمپنیاں دا کرمچاری ایس ورتارے نوں نیڑیوں دیکھدے ہن جیہناں دے مناں وچ پراتن بوہڑ ہیٹھاں بیٹھے بابے دا گواچیا عکس زندہ ہوندا رہندا ہے۔ ایس لمی کہانی دی سمچی لکیری بنتر لوک دھارائی درشن دے حوالیاں والی ہے جس وچ قدرت تے عام لوکائی اُتے کاٹھی پا کے اپنیاں پونجیوادی لالساواں (سرمایہ درانہ حرصاں) پوریاں کرن والے کارپوریٹی گھرانیاں تے سیاسی جماعت دے کرور منصوبے نشر ہوئے ہن۔ زندگی تے موت دے دارشنک (فلسفیانہ) سوالاں نوں پیش کردی شہزاد اسلم دی کہانی ‘موت دا سفنا' (شبد، اپریل ستمبر 2022) لہندے پنجاب دے دیہاتی تے شہری سماج دے سماجک سبھیاچارک تناواں نوں وی چِترت (منقش) کردی ہے۔ کہانی دا اُتم پُرکھی پروفیسر پاتر اپنے ودیارتھیاں نوں شیکسپیئر دا ناٹک ہیملٹ پڑھا رہیا اے جس وچ زندگی دیاں دشواریاں اگے ہارے بندے ولوں موت نوں سوکھا تے سہج سمجھن دی دھارنا قائم ہوندی ہے۔ ‘میں’ پاتر کینسر دی بیماری نال جوجھدے اپنے پیو دے علاج لئی جتن شیل (کوشاں) ہے پر آخر ہار ہنبھ جاندا ہے۔ اپنی منبچنی (خودکلامی) وچ اوہ پیو دی سہج موت دا اچھک (خواہش مند) ہے پر خود پیو دی موت دی کامنا (آرزو) کرن تے گناہ بودھ (احساس گناہ) دا شکار وی ہے۔ منکھی سبھاء دی دودھاری خصلت اُتے اُسردی ایہ کہانی ‘وکست’ شہر تے ‘پچھڑے' پنڈ دی زندگی بھوگدے مکھ پاتر دے منو دونداں (ذہنی الجھناں) نوں وی پیش کردی ہے۔ شہر وچ کندھاں اوہلے ڈبدے سورج تے پنڈ وچ لوکاں دے نال نال تردے سورج ورگے واک (جملے) کہانی اندر نویں ارتھ (معنی) بھردے ہن۔ پاکستان دے سمبھاونا (امکانات) بھرپور کہانی کار خالد فرہاد دھاریوال دی کہانی ‘سلامی’ (پرتیمان، اکتوبر دسمبر 2022) دیش دی آزادی دے آر پار دے برتانتک لوکیل اُتے اُسری ہے۔ انڈین بریٹیش آرمی وچ بینڈ ماسٹر وجھوں سیوا نبھاؤن والے پیارے لال ولوں وائسرائے نوں سلامی نہ دین تے نوکری توں فارغ کر دتا جاندا ہے۔ اوہ آزادی دیاں تحریکاں وچ جوجھن والے سنگرامیاں نوں سلامی دین دی پرمپرا شروع کر دیندا ہے پر دیش دی آزادی اُتے پسری فرقہ پرستی اوسنوں اپرام (بے چین) کر دیندی ہے۔ آزادی مگروں ‘دیسی انگریزاں' دی رجواڑا شاہی، بابو شاہی کلچر تے جگیرو سوچ والی افسرشاہی وچ ایس سلامی لئی ودھدی بُھکھ اوسدی نراشا وچ ہور وادھا کر دیندی ہے۔ اپنی عمر دے انتلے ورھیاں وچ اوسنوں ایس سلامی لئی ‘مردہ’ سماج سیوکاں دی تھاں ‘جیوندے جاگدے’ منکھتاوادی (انسانیت پسند) سوچ دے پہرے دار عبدالستار ایدھی دی فلیکس ہی ڈھکویں جاپدی ہے۔ دھاریوال دی کہانی راجسی (سیاسی)،سبھیاچارک (ثقافتی) تے سماجک پربندھاں دے منکھ مارو کردار اگے گمبھیر سوالیہ نشان چھڈدی ہوئی پرتیکول حالات وچ وی جاگدے تے ججھارو پاتراں دی گیلری سرجدی ہے۔ سنگرہ وچ چوتھے پڑاء دی کہانی دے اہم کتھاکار جسویر رانا دی کہانی ‘180 منٹ دا آتنک کال’ (سرجنا، جنوری مارچ 2022) شامل ہے۔ رانا نِمن تے مدھ ورگی کسانی دے وِکرال سنکٹاں نوں پیش کرن دے نال نال سماج دی مُکھ دھارا توں خارج پاتراں دی کھنڈت سنویدنا دا کشل (باصلاحیت) پیشکار ہے۔ اوسدی کہانی سماج دے پاتال وچ سلگھدے مدعیاں نوں بودھک پدھر اُتے نجٹھدی بے حد جاگروک تے چنتنی پاٹھکاں دی توقع کردی ہے۔ اوسدے کتھا سنسار وچ ایبسرڈ واد، بہوں ارتھی پرتیک پربندھ (کثیر معنوی علامتی نظام)، پاتراں دے اوچیتنی بول تے بھاشا دی بہوں پاساری ورتوں شامل رہندی ہے جس نال اوہ سنگھنی تے جٹل (گنجھلک) برتانت بنتی والی کتھا سرجدا ہے۔ ‘180 منٹ دا آتنک کال’ کہانی وی جسویر رانا ولوں پینڈو سماج دے گم نام تے ان پچھاتے یتھارتھ وچلے آتنک (خوف) نوں پیش کردی ہے۔ کہانی دی کیندری پاتر گلاب کور دھی جوائی دے پریوار دے ہوندیاں وی پتر دی ان ہوند کارن ہاشیئت زندگی بھوگدی نیم پاگلاں والی منو ستھتی ہنڈھاؤندی ہے۔ کہانی وچ لوک/پرلوک دے سنسار دیاں وِکرال (بھیانک) جھاکیاں نوں جسویر سنگھ رانا نے اپنے جانے پچھانے کتھا انداز وچ پیش کیتا ہے۔ گلاب کور دی سماجک بے گانگی تے اکلتا دی جون اوسدے چیتن من نالوں اوچیتن من اُتے زیادہ حاوی ہے جسنوں لیکھک نے گلاب کور دے سفنیاں، نیم بے ہوشی تے من بچنی دیاں برتانت جُگتاں نال پیش کیتا ہے۔ مرد پردھان سماج وچ عورت دی ہاشیئت ستھتی اینی پیچیدہ ہے کہ اوسدا اوچیتن پیو، پتر تے پتی دی ادھینگی وچ ہی اپنے آپ نوں ‘سمپورن’ سمجھدا ہے۔ جوائی بھاگ سنگھ دوارا وی اوہ مرد دے گھر وچ گھمدے پھردے پرچھاویں نال ‘دنیا’ وچ اپنی ‘جڑ’ لگن والی بھرم چیتنا وچ رہندی ہے۔ کہانی وچ پاتراں دے سپن سنسار دے بھیانک دِرش تے اردھ چیتن من دیاں کرور علامتاں لیکھک دی چنتنی، بودھک تے طلسمی سرجنکاری دا کمال ہن۔

کُل ملا کے سال 2022 دیاں ایہ 14 کہانیاں اپنی کتھا وستو، برتانتک سنرچنا تے درشٹیکون دے پکھ توں وکولترے کتھا بمب گھڑدیاں ہن۔ ایہناں کہانیاں نے چوتھے پڑاء دی پنجابی کتھا یاترا نوں نویں دِشا (سمت) دتی ہے۔ ایہ رچناواں پنجابی جیون یتھارتھ دی نویں روء نوں پرگٹاؤن وچ اپنی بھومکا نبھا رہیاں ہن۔ سمکال وچ ساہ لیندے ورتمان دی ایہ کتھاکاری اپبھوگتاواد دیاں گنجھل دار جیون علامتاں، عورت مرد سبندھاں دیاں ورجت (ممنوعہ) سُراں تے ہاشیئت دِھراں دے لکے یتھارتھ نوں جٹل کتھا جُگتاں نال پرگٹاؤن والی روائتی سُر توں بہت حد تک مُکت ہن۔ مدھ ورگی زندگی دا اُتشاہی خاصہ، ہاشیئت ورگاں (پچھڑے طبقیاں) دی نوَ سنویدنا (جدید حسیست)، محبتی پلاں دی کردارکشی، پرواسی جیون یتھارتھ دے نویں پرتیمان (نقش) تے لہندے پنجابی سماج دے برتانت دیاں نویاں کروٹاں نوں پیش کردیاں ایہ رچناواں ورتمان پنجابی کہانی دی کشل کولاجکاری ہن۔ ایہناں کہانیاں نے سمکالی پنجابی کہانی وچ پنجاب دے دِسدے سماجی یتھارتھ دی پیشکاری لئی پاتراں دی منوبھومی نوں ورتن والی برتانتکاری توں وکھرا پوچ کڈھیا ہے۔ ہن دی کہانی آواس تے پرواس دیاں نویاں برتانتک لوکیل اُتے واپر رہی ہے۔ نویں کتھا وستو تے وکھرا شلپ (اسلوب) پربندھ ایس برتانتاری دا کیندر بن رہا ہے۔ کُل مِلا کے پنجابی کہانی اپنے نرنتر سفر وچ ہے۔ کلا دے کھیتر وچلا ایہ سفر نروگھن (بغیر رکاوٹ) چلدا ہے۔ آؤن والا سماں پنجابی کہانی برتانت لئی نویاں سمبھاوناواں والا ہووے گا۔ ایسے کرکے پرسدھ کہانی کار کلونت سنگھ ورک نے کہانی کاراں نوں ‘سکاؤٹ' کیہا ہے جیہڑے لگاتار پہاڑاں دیاں اُچیاں تے ان گاہیاں ٹیسیاں سر کرن دے نویں تجربے رکھدے ہن۔ سال 2022 دے ایہ چوداں سکاؤٹ وی پنجابی پاٹھکاں نوں کتھاکاری دے ان گاہے دِسحدیاں نال جوڑ رہے ہن۔

(ایہ لیکھ ‘سلامی’ دے سرناویں ہیٹھ چھپی سال 2022 دیاں چونویاں کہانیاں دی کتاب دا دیباچہ ہے۔)

ڈاکٹر. جے بی سیکھوں

صدر شعبہ پنجابی، پوسٹ گریجویٹ سری گورو گوبند سنگھ خالصہ کالج، ماہل پور (ہشیارپور)