آزادی دی آشا دا گلپ بمب:'گوراں نال اُلاہمے'تے 'ایرکھا '

اعجاز، پنجابی بولی دا پروفیسر تے شاعر، کہانی کار، ناول کار، سمیکھیاکار، ترےماسک پتریکا / سمیل / دا سمپادک (ایڈیٹر)اے اتے لپی انترکار وی اے۔ بھارتی پنجاب وچ اوس نوں کہانی کار وجوں جانیا تے پڑھیا جا رہیا اے ۔ اوس دے ہن تک دے دو کہانی سنگریہ 'گوراں نال الاہمے 2017' تے 'ایرکھا2022' لپی انتری گرمکھی وچ سال 2022 دوران پرکاشت (شایع)ہوئے ہن۔

پاکستانی پنجابی ساہت دے کھیتر وچ اعجاز 2010 توں شاعری نال ساہتک سفر آرنبھ کرکے ہن نوں دس کتاباں راہیں جانیاپچھانیا نوجوان ساہتکار اے ۔ اوہ اپنے کہانی سنگرہیاں دے جویں، 'امرتسر دیاں گلیاں نوں چیتے کر کر روندی "گوراں نال الاہمے" دی مکھ پاتر اپنی دادی 'عیشاں بی بی' تے اوہدے صدق دے ناں' تے دوجا کہانی سنگریہہ وریام سندھو نوں......, سمرپن کردا اے۔ ایس وچوں اوس دی وڈیریاں دے پرتی ستکار دی بھاونا چھلکدی وکھائی دیندی اے ۔ ایہ جاپدا اے کہ اجیاے اپنے ویکتیتو دے سنبندھ کارن ہی اعجاز دیاں کہانیاں وچ بھارت دی1947 ویلے ہوئی ونڈ نال جڑے پرسنگ پیش ہوئے ملدے ہن۔

اُپر کاے ہوئے دے نال سنبندھت کرکے اعجاز دیاں کہانیاں دا گلپ بمب سمجھن لئی میری سمیکھیا حاضر اے ۔

دو کہانی سنگرہیاں دیاں کل تئی کہانیاں دے ادھٔین راہیں پراپت چیتناچوں پہلے ورگ وچ 9،10 کہانیاں دیش دی، منکھتا دی تے دوجے ورگ وچ 7،8 کہانیاں عورت دی، انجھ ایہ ستاراں اٹھاراں کہانیاں غلامی یاں کہہ لؤ پرتنتر دے چنھاتمک کہانی سرلیکھاں ذریعے، کہانی دی برتانتک گولائی ذریعے انت نوں کل ملا کے آزادی دی آشا دی رت ورگا گلپ بمب سرجدیاں محسوس ہوئیاں ہن۔

چنھاتمک سرلیکھ بھاوَ چنہ دا مطلب سنکیت اے تے آ+تمک = آتمک دا ارتھ روحانی جاں رہس مئی اے ۔ سو، رہس مئی نوں سمجھن لئی رہس پورن بھاوَ بھید بھریا اے ۔ ہن سمجھن والی گل دا پہلا پرشن ایہ اے کہ چنھاتمک سرلیکھ وچ کہڑے سنکیت والا بھید بھریا اے ؟

کہانی سنگریہہ'گوراں نال الاہمے'دیاں کہانیاں چوں پہلی/ کھلا اسمان/ اے ۔ ایس کہانی دے پاتراں دا کارج اک ورودھی جٹدھی ذریعے تناء تے ٹکراء دی ستھتی سرجدا اے ۔ جس توں انگریزاں دی غلامی توں آزادی حاصل کرن دے بدلے دا تشدد ساہمنے آؤندا اے ۔ جویں کہانی کالےپانی دی جیل تے اوس دی سختی دے ویروے روبرو کردی اے ۔ کہانی دے تن کانڈ ہن۔ پہلا کانڈ تاں وارتک نما ورناتمک برتانت اے ۔ جس چوں سرکار دی کارگزاری جھلکدی اے ۔ ایہ غدری قیدیاں دے ویروے توں دیش دی آزادی توں پہلے سمیں ول اشارہ کردی اے ۔ ایس وچ تناءٹکراء نہیں اے ۔ ایہ کہانی نہیں جاپدا۔ ایس وچ پاتر تے گھٹنا تے ستھان نہیں اے ۔ عام جانکاری اے ۔ کانڈ دو دا پہلا لما واک کہانی نما اے ۔ ایس توں اگے اوہی وارتک نما ورنن اے ۔ کانڈ تن کہانی بنیا اے ۔ ستھان، ستھتی اے ۔ پاتر ہن۔ تناءٹکراء اے ۔ گھٹنا اے ۔ ایس طرحاں اک لکیری جٹل برتانت دی سرب گیاتا برتانتکار راہیں پیشکاری نال چلدیاں انت چنگا لگا اے ۔ جویں سوکھے شبداں وچ 'کھلا اسمان ' دا ارتھ انجھ پرگٹایا اے ، 'اوہ جہڑا قید وچ اے، اوہ ٹھنڈی آہ بھردیاں اپر کھلے اسمان ول ویکھدا اے تے آپ مہارے اوہدا ہؤکا نکل جاندا اے۔ اوتھے آزاد فضا وچ بہت سارے پکھیرو اک دوجے نال کلولاں کردے، اڈاریاں بھر راے نیں۔ ' *1

ایسے سنگریہہ دی دوجی کہانی/ آوازاں / اے ۔ ایہ بہووچن اے ۔ جدوں کہ کہانی آواز دا چنھاتمک ارتھ موکھک بول ہن۔ ایہ بول اک دوجے نال سانجھے کردیاں سنبودھنی اشارہ تیجے ول ہون دا سپشٹ پتہ پاٹھک نوں محسوس ہوندا اے ۔ کہانی کار نے اجہیا برتانت کیوں اساریا اے پرشن دا اُتر کہانی دے اک دو ویرویاں دیاں اداہرناں راہیں سمجھن دی کوشش کردے ہاں جویں، '-1- پہلی آواز : اسیں رفیوجی آں۔ ... ایتھے اسیں خش حال زندگی گزارن آئے ساں۔ اودوں سانوں ایہ تھوڑا پتا سی کہ ایتھے تاں ساڈے نالوں وی مندے حالات نیں۔ ہن اسیں واپس وی نہیں جا سکدے۔...۔ دوجی آواز : ایہ کسے نال کوئی گل نہیں کردی۔ ایہ ہر پل انجے سہمی سہمی، گم سم تے ڈری ڈری رہندی اے۔....۔ بڑی گنی عورت سی جی ایہ ....ایہدا گھروالا اوتھے یونیورسٹی وچ پروفیسر سی۔ پچھلے تیہ سالاں وچ میں کدے اوہدے متھے اُتے تیوڑی نہیں ویکھی۔..... پروفیسر صاحب دی لاش بواے وچ ای سی۔...۔ تیجی آواز : میں ایہ لباس کسے نوں دھوکھے وچ رکھن لئی نہیں پہندا۔...... ویکھن والی اکھ دھوکھا کھا جاندی اے کہ میں پٹھان ہاں یاں مہاجر۔...۔ چوتھی آواز : بھاء جی! اوتھے کوئی وی سورکھیت نہیں اے۔ اسیں کھل نال اوتھے اپنی بولی نہیں بول سکدے ۔....۔ پنجویں آواز : ایتھے سانوں ریڑھیاں لاون والیاں نوں وی....اوہ آؤندیاں ای پلاں چھناں وچ اڈا لے جاندے ہن، ساڈی دیہاڑی بھر دی وٹک۔...۔٭2

ایہ پنج طرحاں دیاں وکھ وکھ گھٹناواں والیاں میں مولک چرتر والیاں آوازاں اگے تن چارن کانڈاں ذریعے اپنی گل دے پہلو پیش کردیاں ہن پر، ایہناں دا آپسی سانجھ دا اک کیندری (مرکزی)نقطا وی اے ۔ جس توں سنکٹ دی جڑھ بارے سنکیت کھلدا اے ۔ اوہ اک دیش اے ۔ جس دے واسی ون سونے ہن۔

تیجی سرب گیاتا برتانتکار راہیں پیش کہانی'وارتا 'اے ۔ 'ہر اک چنتاوند، ہر کوئی پریشان، سکھ تے سکون ناں دی شے کسے نوں بھورا وی نصیب نہیں نیں' * 3 ایہ واک آرنبھ، مدھ تے انت وچ دہرایا گیا اے ۔ ایس دے نال عورت، کامریڈ، ادھیاپک آدی دے لمے بول بھاویں بھاشن نما نے جو جاگیرداری سماج دے کارن عام لوکاں دا ماڑا حال دسدے ہن۔ ایہ اک لگاتار چلدی وارتا اے ۔ جس دے کانڈ ہن۔ آوازاں ہن....' نظام ہی گندا اے۔ ماڑیاں دی کدے سنی نہیں جانی۔ جمہوریات اغوا ہوئی پئی اے ٭4 ...جگیردار ہی انقلابی بن کےناٹک کردے نے۔ عام لوکاں وچ وڑ کے اوہناں نوں غلط پاسے توردے نے...۔ *5

ایہ سرل، سپشٹ تے سہج پر کیندرت وارتا اے ۔

اگلی کہانی'بھلیکھا'وی سرب گیاتا برتانتکار دی پیشکاری نال چلدی چنھاتمک طریقے دی گھٹ شبداں وچ وڈی کہانی اے ۔ ایہ وی ورناتمک برتانت اے ۔ جس وچ 1947 توں پہلاں دے راج، انگریز نیلیاں اکھاں والے۔٭6

جو ونڈ توں بعد ادھالا، پت لٹ تے بعد وچ اوہناں دی اولاد نامنے والی بنی بارے دسدی اے ۔ پھر کجھ نہیں۔ جس دا بھلیکھا جیون دی فلاسفی جاپدا اے ۔ ایس توں بعد کہانی'کرائے دا مکان '*7

جو اپنے روپک والے سرلیکھ طرحاں غلامی جیہا جیون اے ۔ جس دا سنکھیپ تے سنکیتک بیان سرب گیاتا برتانتکار نے پیش کیتا اے ۔ ایہ وی گھٹ شبداں وچ وڈی کہانی اے ۔ ایہ وی ورناتمک برتانت اے ۔ جس وچ کرائےدار دی آنچلکتا پیش اے ۔ کویں بچ بچ رہنا پیندا اے ۔ آخری واک تک حیرانی جنک برتانت اے ۔

ایس پہلے ورگ دی آخری چھیویں کہانی'گوراں نال الاہمے'وی سرب گیاتا برتانتکار راہیں پیشکاری کردی کانڈ وائیز، آوازاں انوسار ہی ایہ ورناتمک کہانی اے ۔ پوتے، دوہتی تے پتر تے نونہہ دے بیان ہن۔ انجھ کولاجکاری وِدھی وجوں دادی، نانی تے ماں تے سس دے سروپ وچ گوراں نال الاہمے پیش ہوئے ہن۔ جس وچ آزادی توں پہلاں انگریزاں بھاوَ نیلیاں اکھاں والیاں دی غلامی سی تے آزادی توں بعد آپنیاں کالیاں اکھاں والیاں دی غلامی سی تے اے ۔ تبدیلی نہ ماتر ہی اے ۔ جس وچ پڑھنا، لکھنا تے نوکری ہی اے ۔ کاوک واک بنتر تے پرتیک مئی شبداں وچ بنتی وارتک باکمال اے ۔ چار ہفتے پہلاں منجی اُتے وڈیری عمر دی عورت لیٹی ہوئی سی۔٭8 ایس دا گھروالا پہلاں مر گیا سی۔ اوس عورت ہوندیاں وی مرداں والا جیون جیونیا سی۔ جس دا وستھار سہت ورنن اے ۔

اپروکت ورگ دیاں کہانیاں طرحاں دوجے کہانی سنگریہہ'ایرکھا'چوں، 'چترکار'ست کانڈاں وچ بے چینی تھیم دوآلے چنھاتمک چتر اے ۔ جو دیش دے حالات میں مولک چرتر والے مرد برتانتکار راہیں ورناتمک بیان منووگیانک جگت درش مولکش بنا کے پیش کردا اے ۔ اجیاے چتر راہیں چترکار لوکاں دیاں سمسیاواں پیش کر رہا اے ۔٭9

کہانی'کرتا 'وی ست کانڈاں وچ سپنیاں وچ سپنے پیش کردی اے ۔ ایہناں ادھین میں پاتر اپنے پچھوکڑ دے وڈیرےکون سن جاننا چاہ رہیا اے ۔ کرتے دا ذکر دیر بعد پیش ہوندا اے ۔ ایہ شاہی کرتا صندوق وچ رکھیا اے ۔ جس نوں پہن کے ریاست دا حکمران بن سکدا اے ۔ فقیر ذریعے کرتا لکڑدادے نوں ملیا سی۔ کرتا پہن کے مصیبت سمیں کرشمہ کردا سی۔٭10 اپروکت ورناتمک برتانت دی پیشکاری سرب گیاتا برتانتکار کردا اے ۔ کہانی دا برتانت اتسکتا تاں پیدا کردا اے پر ایہ روچکتا دی گھاٹ والا اے ۔ ایس توں اگلی کہانی'کولاج'میں مولک چرتر والی عورت ذریعے دو کانڈاں وچ تصویراں نوں ویکھ پرشن پیدا ہوئے نے کیوں کہ تصویراں پرتیک آتمکک ہن۔ کتے صاف تے کتے دھندلے چتر کجھ فلاسفی وی جویں'تصویر ساہمنے کھلو کے گلاں نہیں کروگے ۔ اپنا کوئی جھوٹھا یاں سچا راز فاش نہیں کرےگی۔ بچی دا دھی دا کہنا کاش ایس وچوں کجھ بھیڑے تے بھدے رنگ ہمیشالئی نکل جان تے ایہو ہور کنی سوہنی لگے۔٭11

انج ایہ فلاسفی پیش کردی اے ۔

سرب گیاتا برتانتکار والی'پرچھاویں' کہانی چار کانڈاں راہیں پاٹھک من وچ اتسکتا پیدا کردے پرشناں اُتراں ذریعے، جس وچ وار وار جھاؤلے پینے،خواب آؤنے اجہی ٹٹ بھج ہوئی مانسکتا پیش اے ۔جس دے اندر پنڈ، کھیت، بوہڑ، بھوت، کٹے ہتھ والا بندہ بدلا لین دی ٹھان دا اے ۔ چور لبھن واسطے زرائت کڈھی جاندی اے ۔ زرائت کڈھن والا کہندا اوس نے جھوٹھ بولیا سی پر چور دسیاں نشانیاں نال پھڑیا جاندا اے ۔ ایوں آپاورودھی پر سنکھیپک سچ دی جگت وی کہی جا سکدی اے تے غیروگیانک وی بندی اے ۔ نتیجا، پاٹھک اپنی من مرضی دا کڈھ سکدا اے ۔ ایہ کہانی وستھار وچ کیندر بندو توں ارےپرے ہو کے پڑھن یوگتا مدھم کر دیندی اے ۔

دوجے ورگ وچ عورت دی شخصیت اُتے کیندرت کہانیاں'چوں، 'نینوں میں بسے نند لال'وستھارت ویرویاں راہیں ریاستی جن جیون وچ اتہاسک پاتر ہن۔ جس وچ 1497 عیسویں دی کہانی اے ۔ نیانی عمر وچ ویاہ ول دھیان تاں ماں ولوں بھگوان دی مورتی نوں لاڑا کہن دی اسچرجتا ذریعے پیش یتھارتھ ساری کہانی اُتے چھایا ہویا اے ۔ جس راہیں نیانی توں سیانی ہوئی تے اصلی ویاہ ہویا اتے پھر ریاست دے وارث دی لوڑ نال کہانی اگے ودھدی اے ۔ دھیمی گتی وچ چلدی کہانی راجے دے گھر دھی جمن دی خشی توں خش نیں پر بھگوان نوں لاڑا منن والی بہو دے پلیٹھے بچے نے محل وچ رہس سرجیا ہویا اے ۔ بہت سارے ویرویاں وچوں لنگھ کے انت اوہ بہو میرا بائی اتہاسک پاتر وجوں ساہمنے آؤندا اے ۔ جس نے بھگوان نوں لاڑا منیا اے تے ایس کارن دنیاں چھڈّ دتی سی نال بند انت ذریعے ناولی کہانی دا پربھاو چھڈ جاندی اے ۔

ایس توں بعد کہانیاں میں مولک چرتر والے مرد پاتر راہیں'بانجھ 'تے 'باجی'ہن۔

'بانجھ 'اپنے سپشٹ سرلیکھ پر آرنبھ دے وچ 'اوہدے کول نہ جایا کر ؟ توں اوہدے ورگی روگن بننا اے ؟٭12

اپروکت پرشن ذریعے کجھ اسپشٹتا توں اگے سدھا بانجھ شبد راہیں مدعے دے رہس نوں کھول دین نال اتسکتا گھٹاؤندی اے ۔ اولاد نہ ہون دا مسئلہ اے ۔ ٹیسٹاں تے گود بچہ لین دی سوچ آدی دے ویرویاں نال انت 'مینوں میرا بال چاہیدا اے، میرا اپنا خون۔'٭13

پر مرد بانجھ اے دا اتر وی رہس کھولدا اے ۔ ایوں مانسکتا دی ٹُٹ بھج پیش ہوئی اے ۔

کہانی'باجی'دا مکھ پاتر باجی ناں دی عورت ہی اے ۔ جدوں کڑیاں نوں بہت گھٹ پڑھایا جاندا سی اودوں باجی پڑھ لکھ گئی سی۔ نوکری نہیں ملی تاں گھر وچ ہی ٹیوشن پڑھاؤندی اے پر، سمیں سر ویاہ نہ ہون کرکے چڑچڑے سبھاء دی اے ۔ کہانی کار نے اوس دی مانسکتا پھڑی اے ۔ باکمال منووگیانک چھوہاں ہن۔ رِچھ دے تماشے دا ویروا پرانے سمیں دی جتھے پرتیندھتا کردا اے اوتھے پرتیک آتمکک روپک وجوں پیش کرن دا اک جتن ہویا اے ۔ جدوں کہ کہانی دا انت تیز گتی تے ادھورےپن والا مینوں محسوس ہویا اے ۔

ایس توں اگلی کہانی اے 'ولگناں وچ گھریا جیون'ست کانڈ ہن۔ نوکری پیشہ کڑی منڈے دی شہری رہنی بہنی دی پیار کہانی اے ۔ ویک انڈ اے ، پستک پیار اے پر لیکھک ہی پڑھدے ہن ٹپنی نویں تے اج دے سمیاں دی اے ۔ تلناتمک ویرویاں نال عورت دی غلامی تے آزادی دا مسئلہ وی اے ۔ منڈا سکھ اے ۔ کڑی عیسائی اے پر، پیار قدرتی جیوک لوڑ اے ۔ ساریاں کھلاں ماندے ہن۔ کڑی گربھ وتی اے ۔ منڈا، گربھ پات چاہندا اے تاں کہانی تناءٹکراء نال تکھی بندی اے ۔ منڈا تاں ہور کدھرے ویاہ کروا رہیا اے ۔ ایس طرحاں انت مردپنا بھارو اے ۔

ایس توں اگلیاں کہانیاں جویں'دِھی'، ناری واد 'اپنے سرلیکھ طرحاں عورت دی غلامی دا سپشٹ روپ دکھا رہیاں پرتیت ہوندیاں ہن۔

کہانی سنگریہ دے نامکرن والی کہانی'ایرکھا'وی کڑی منڈے دی کہانی اے ۔ پرانے سمیں نوں کجھ کو روپانترن کرکے جویں جنڈ ہیٹھ گھوک ستے مرد دے کول جاگدی بیٹھی عورت دے ہتھ وچ پستول اے ۔ ایہ سین مرزاصاحباں بارے خیال من وچ لے آؤندا اے ۔ اک واک 'کملیئے بندے توں وڈا ناگ تے پیسے توں وڈا شینہ کوئی نہیں۔'٭14

ایس طرحاں کہانی دی عورت بندے نوں طاقتور مندی اے ۔ مرد نوں فقیر دا تھاپڑا اے دی شکتی دا پچھوکڑ وی اے ۔ اوہو ہی مرزےصاحباں والی نامعمولی بدلاؤ ذریعے پیش ہوئی پہلاں وانگ ہی کہانی اے ۔

اپروکت وچارچرچار توں سٹہ ایہ نکلدا اے کہ غلامی آزادی دے ورودھی جٹ نوں کتھانک دے تھیم راہیں چنھاتمک موٹفاں دے پرتیک مئی ارتھاں ذریعے پہلے ورگ دیاں نوں دس کہانیاں منکھ دیاں دیش نال جڑیاں بھاوناواں یعنی کہ عزت، آبرو، مان، ستکار تے ساکھ دا مسئلا۔ دوجے ورگ دیاں ست اٹھ کہانیاں عورت دی آدمیت دے ویکتی گت مدعا اے ۔

ایہناں ساریاں کہانیاں دا گلپ بمب سنتالی دی ونڈ دے آرپار تےقومیت اُتے کیندرواد تے کھیتری واد دے سنکلپاں نال سنواد رچاؤن دا وستویتھارتھ اے ۔ ایس وستویتھارتھ وچ وستوچونو، برتانتک سنرچنا اتے کتھادرشٹی مدھ ورگ دی اصلیت تے سپنیاں ذریعے سنکٹ تے چنوتی دا روپ غلامی توں آزادی بھاوَ قید توں بےقید، پرتنترتا توں ستنترتا تے کھلے سبھاء تے خودمختیاری دے بدل وچ پیش کردی اے ۔ جس وچ دیش، سماج تے ویکتی دی پچھان پئی ہوئی اے ۔

نوجوان کہانی کار اعجاز نے اپنے دوویں کہانی سنگرہیاں دیاں بہتیاں کہانیاں گھٹنا پردھان برتانت وچ پیش کیتیاں ہن۔ ایہناں دا برتانت ناول دے کانڈاں دی طرز اتے واروار روبرو ہویا اے ۔ ایہ طرز سنچار جگتاں دے پکھوں جتھے وکھ وکھ آوازاں نوں تے اپ سرلیکھاں نوں اک سر بناؤندی اے ایتھے برتانت دی روانی وچ کجھ رکاوٹ وی بندی اے ۔ سدھارن پاٹھک دی برتی ٹٹدی اے ۔ ایس توں علاوانویں وشےتے سنچار جگتاں دے پکھوں ہور چنگا تے نویکلا آؤن والیاں کہانیاں اندر ہووے دی آس رکھنی بندی اے ۔

'پاکستانی پنجابی کہانی دی کلاتمک یوگتا نالوں وی ودھیرے مہتتا اوس دے تھیم گت پاساراں کرکے اے ۔ جس وچ پاکستانی سماج دیاں وشیش پرستھتیاں اجاگر ہوندیاں ہن۔ سیماواں دے باو جود پاکستانی پنجابی کہانی نے اپنیاں اتہاسک چنوتیاں پرتی بھرواں ہنگارا بھریا اے ۔ '*15

اعجاز دیاں کہانیاں موجودہ سنکٹ نال پچھوکڑ نوں لے کے سنواد رچاؤندیاں ہن۔ جتھے نواں مدھ ورگ سنکٹاں تے سپنیاں دے انوکول اپنے آپ نوں پنر پربھاشت کرن دی پرکریا وچ پیا ہویا نظر آؤندا اے ۔ ایہ مدھ ورگ ویہویں صدی دے ستویں دہاکے توں کہانی کار رفعت توں لے کے دسویں دہاکے وچ افضل توصیف، توقیر چغتائی، الیاس گھمن راہیں لنگھدیاں خالد فرہاد دھالیوال ذریعے سامنتی سماج تے عورت دی غلامی وچ وچر رہیا اے ۔ جس نوں کہانی کاراں نے مانوی دائرے وچ پیش کیتا اے ۔ ہن اکویں صدی دے سائیبر یگ اندر وی پاکستانی مرد کیندرواد اے تے عورت پڑھ لکھ کے وی کیندرہین اے ۔ جس بارے کہانی کار اعجاز وی کہانی کہہ رہیا اے ۔ ہاں، جس وچ پہلے دہاکیاں دے طرحاں آزادی دی آشا ضرور اے ۔

حوالےتے ٹپنیاں

1۔کہانی سنگریہہ'گوراں نال الاہمے 'چیتنا پرکاشن لدھیانہ، 2022(پہلی وار)ص 30

2۔اوہی، ص 31,32,33

3۔اوہی، ص105,107,109,113

4۔ اوہی ، 107

5۔ اوہی، 108

6۔ اوہی، ص 114

7۔اوہی، ص 120

8۔ اوہی، ص 125

9۔کہانی سنگریہہ'ایرکھا' کیلیبر پبلیکیشن پٹیالہ، 2022(پہلی وار )ص 28

10۔ اوہی، 49

11۔ اوہی، پ 57

12۔ اوہی، ص 7

13۔ اوہی،

14۔ اوہی، ص 62

15۔پنجابی کہانی دا اتہاس ،بلدیو سنگھ دھالیوال، پنجابی اکادمی دلی 2021 (چوتھا ایڈیشن) ص 237

(ماسک پتریکا/ اپنی آواز ،سمپادک: لکھوندر سنگھ جوہل)