امیج تے استعارے دی شاعری"ہِڈک"۔۔۔۔۔٭رویل کالم٭

امیج تے استعارے دی شاعری"ہِڈک"۔۔۔۔۔٭رویل کالم٭

انور زاہد

شاعری کرشمہ اے، کرشمہ سازی نرا مصرع سدھا کرن آلے کسے آلھسی، تُک بند دے وس دا روگ نہیں ۔ شاعری نوں کرشمہ بنن آسطے شاعر دی ہوند دا ہِک ہِک گُن تے ہِک ہِک جَھلْ اپنے اَکھراں وچ نچوڑنا ہُندا اے، تاں ای تاں آہندن بئی شاعری اُوہا کُجھ اے جو شاعر آپ اے۔مطلب جِنج دا بندا اُنج دی شاعری یاں انج آکھو، جڈا بندا اوڈی گَل. پر گل آپ تاں کرشمہ نہیں ہوندی..، گل کرشمہ کنج بندی اے؟ اِس بُجھارت نوں سودھن توں پاہلوں آہ سطراں ویکھو:

" ساؤن دا بَدّل بیلی بَنیا

بَلدیاں دُھپاں نال لڑائیاں

ایہندی پاروں چِھڑ گَئیاں نیں

روز مِلن لَئی ویڑھے وڑدا

روز میرے چُلھے دا بالن

گِلّا کر کے ٹُر جاندا اے "

"اُچی جائے نیون لگایا" دے سرناویں ہیٹھ چھپی نکی جہی ایہ نظم، ساندل بار دے شاعر رائے محمد خاں ناصر دے پاہلے پراگے" ہرکھ" دیاں پنیاں وچ چھپی اے۔

ایہناں سطراں دی پڑھنت تھوڑے گوہ نال کریے تاں سانوں ، ( ساؤن، بدّل، بیلی، ویڑھا، دُھپاں، بالن، چُلھا، آؤن آلے دا آؤنا، بالن گلا کرنا، ٹر جانا.... نکیاں نکیاں علامتاں، ساڈے ذہن دے کینوس تے نقطیاں آنگ ہک دوجے دی رعایت تے مناسبت نال انج ابھردیاں نیں جو وسیب دے ہک اچیچا پکھ تصویر بن ہو کے نشابر ہو کھلوندا اے. مڑ لفظاں دے کیمرے راہیں چِھکی ہوئی ایہ تصویر کنی بلار ،کنی نشابر تے کنی ٹٹار اے جو چپ ای نہیں کردی. تصویر جڈی وی جاندار ہووے جے بولے ناں تاں کرشمہ نہیں بندی۔ کرشمہ بنن لئی مورت نوں بولنا تے چت نوں اُنگلوں پھڑ کے نال ٹورن دا اَپا کرنا پوندا اے۔ جہڑا سوکھا کم نہیں ۔ بے جوڑ رشتیاں تے لَگ دیاں اوکڑاں دی ایہ کہانی دَسدی اے جے اُچی تھاہرے نیوں لگ جاوے تاں ڈاڈھے سجن دی مہر وی ماڑے آسطے اوکڑ توں گھٹ نہیں ہُندی۔ ماڑے دا ہر ساہ نبھن تے نبھاؤن دی سولی تے ٹنگی کے لگھدا اے... اِس گَل نوں اسیں جِناں وی کھولئے، جہڑی چَس تے ابلاغ اُتلیاں سطراں وچ اے اوہ انج بیان وچ نہیں آؤندا۔ گل کرن دا ایہو فرق شاعری اے، جہڑا گل نوں نری گل دے پکھ توں چا کے کرشمہ بنا دیندا اے، اس لئی ہر شاعری کرشمہ اکھواؤن دی حقدار نہیں، شاعر اجہیا کیہ کردا اے جُو گل تصویر بن کے بولن لگ پوندی اے۔ ایہ سوال اج توں سو سوا سو ورھے پاہلوں. اودے لاہندی دنیا دے وڈے شاعراں تے پارکھاں، ( ایذراپاونڈ تے ٹی. ایس. ایلیٹ ورگیاں دی آگوائی وچ چکیا تے ایہنوں ہک تحریک بنا دتا. ایہ تحریک لاہندے جگ وچ " امیجزم" دے سرنانویں ہیٹھ مشہور ہوئی ۔ اوہناں دے آکھن موجب شاعر اکھراں راہیں نقش اُلیکدا، مڑ نقش نوں مجاز دے معنیاں دی زبان دے کے استعارا بنا دیندا اے۔ گل استعارے دے بت وچ وڑی تے کرشمہ بن گئی۔ اِس استعارے دا ناں اوہناں امیج رکھیا تے اس فن نوں امیجری آکھیا .... Imagery، پر اس آسطے ( ایذراپاؤنڈ دے آکھن موجب) " Right Word for the right image" دا ہونا بہت ضروری اے. کیوں جے امیج سازی نرا فوٹواں چھکن آلا بے روح کیمرہ ورک نہیں . امیج استعارا بن کے جی اُٹھدی اے. تے انج کرشمہ بن جاندی اے.

پنجابی زبان ادب دے وڈے تے عظیم ادب خزانیاں نال مالامال اے۔ جنہاں وچ کلاسیکی پنجابی شاعری خاص طور تے حوالے دی شئے اے. وڈے شاعر ازلاں توں ای اپنی شاعری نوں امیجز نال شنگھاردے تے سواردے آئے نیں۔ پنجابی شاعری دا ایہ خزانا imagery دیاں شاندار مثالاں نال بھریا پیا اے.... ہیٹھاں پنجابی زبان دے موہری شاعراں وچوں کُجھ دے کلام دی ہک ہک ونگی، ایہ ویکھن لئی بئی اوہناں اس کلا دا ورتاراکنج کیتا اے.

1۔بابا فرید

رُت پھری ون کنبیا، پت جھڑ سے جھڑپائیں

چارے کُنڈاں ویکھیاں تھاہر کداؤں ناہیں

ہاتھی سوہن انباریا، پچھے کٹک ہزار

جاں سِر آوے اپنے، تاں کو میت نہ یار

کَدھی اُتے رکھڑا، کِچرِک بنھے دھیر

کچے بھانڈے رکھئیے کِچرک تائیں نیر

لوڑے داکھ بجوڑیاں، کِکر بیجے جٹ

ہنڈے اُن کتائے دا، پیدھا لوڑے پَٹ

میری جاچے جڈی تگڑی چترکاری بابا جی دے کلام وچ اے. اوہندی مثال گھٹ کدائیں ملسی

2۔شاہ حسین

مائے نی میں کیہنوں آکھا

درد وچھوڑے دا حال نی

دکھاں دی روٹی پیڑاں دا سالن

آہیں دا بالن بال نی

دھواں دُھخے میرے مرشد والا

جاں پھولاں تے لال نی

تصویر نہیں جیوندا جاگدا منظر شاعر ساڈے ساہنویں لیا کھلاریا اے....... قاری شعر سُن نہیں رہیا کسے فلم دا سین ویکھ رہیا اے...... مڑ معرفت دے لطیف موضوعات، اَن ڈٹھے، بےصورت، بے رنگ، نظر دی گرفت وچ نا آؤن آلے دلبر نوں مجاز دیاں علامتاں راہوں مصور کر کے ساڈے ورگے عامیاں آسطے وی سمجھن سوکھا کر دتا ہے..... ایہ امیج راہیں ڈولے گئے استعارے دا کمال اے.

3۔بلھے شاہ

" اِک رانجھا مینوں لوڑی دا "

سارا عرفان ساری حقیقت رانجھے دی ہک علامت دے مجاز وچ مجسم ہو گئی....کرشمہ ہور کہنوں آکھی دا اے.

اس کا مُکھ اک جوت ہے، گُھنگھٹ ہے سنسار

گُھنگھٹ میں وہ. چھپ گیا، مکھ پر آنچل ڈار

5۔ سلطان باہو

الف اللہ چنبے دی بوٹی مرشد من وچ لائی ہُو

نفی اثبات دا پانی ملیا ہر رگے ہرجائی ہُو

لُوں لُوں دے مُڈھ لکھ لکھ چشما ہک کھولاں ہک کجاں ہوں

6۔ خواجا غلام فرید

پیلوں پکیاں وے

پکیاں نیں وے آ چنو رل یار

کئی بگیاں کئی ساویاں پیلیاں

کئی رتیاں کئی پھڑیاں نیلیاں

7۔ میاں محمد بخش

لوئے لوئے بھر لئے کڑیے جے تدھ بھانڈا بھرنا

شام پئی بن جام محمد گھر جاندی نے ڈرنا

نیچاں دی اشنائی کولوں فیض کسے نہیں پایا

کِکّر تے انگور چڑھایا ہر گُچھا زخمایا

تسیں ویکھیا ساڈے کلاسیکی شاعر خیال نوں چوڑے چاہڑن دے فن اس فن کیہ طاقت دے بہوں چنگے جانوں ہاہن. اوہ جاندیاں بجھدیاں یاں ان بھول وچ گل تے سوچ نوں شنگھارن دا ایہ کم زبان، بیان، تے انگ دے ونو ون ورتارے راہوں کردے رہے۔ اوہ جیہڑیاں کلاواں نال اپنی گل نوں شنگھارن دا اَپا کردے نیں اوہناں وچوں ڈھیر اچیچی کلا لفظی تصویر کشی یا امیج سازی دی اے۔ پچھلی صدی وچ ایس کلا دی ورتوں وچ بہوں اچیچ آگئی اے۔

جویں پاہلوں گل ہوئی امیج سازی کوئی سادا فوٹو چھکن ورگا مشینی کم نہیں ، سگوں ہر امیج استعارا بن کے ای شاعری بندی اے۔ شاعر دا کمال ایسے گل وچ اے بئی اوہ امیج تو استعارابناون وچ کِنا کامیاب ہویا۔

ہُن اسیں رائے محمد خاں ناصر دی نظم الے پرت جانے آں. تے ویہنے آں اوہناں اِس کلا دا ورتارہ کنی کاراگری تے کِنے کُو چلتر نال وکھایا اے.

اس نظم وچ منظر اے ہک گھر دا، بدل جہندے تے مہربان اے، دُھپ اُس دے ویڑھے توں دور تے بدظن راہندی اے، جدوں کہ مینہ دے ویلے کویلے وسن نال چُلھے دا بالن ہمیش گِلا، جس وجہوں روٹی ٹُکر وچ اکھیائی،. سبق ایہ بئی آپنے توں وچ ی تھاں نیوں وچ کیہ کیہ اوکڑ تے کنی اوکھیائی اے.

ایس نظم دا موضوع کجھ اوکڑاں

1. ملن آلا (بدل) برابری نہ ہون وجہوں کسے پچھ دس دی قید دا پابند نہیں . جدوں چاہوے ویڑھے وَڑ آؤندا اے. گھر آلیاں دے کسے عذر دا لحاذ نہیں .

2. اوہندے لئی گھر آلے دے مزاج طبیعت دا کوئی بوہا ڈھک نہیں سکدا. ڈاہڈ جدوں چاہوے کدھ ٹپ کے آ وڑے. بدل نوں ویڑھے وچ وڑن لئی کنڈی کھڑکاؤن دی لوڑ نہیں .

3.کوئی ویلے کویلے دی اچیچ، نہیں ، جویں آؤنا اونویں مرضی نال اللہ تیری یاری، ہوڑ ہٹک کوئی نہیں .

4.روز وسدا اے.پر وسن نال نرا چلھے دا بالن ای گلا ہندا.

5.ایہ تعلق ہک فریق لئی مسلسل بےسوادی دی وجہ اے.پر ڈاڈھے نوں ایس گل دی کوئی پرواہ نہیں ۔

نظم دی اخیرلی سطر وچ جے ایہ نیو لاؤن دا مطلب پنڈے دا تعلق اے تے جنسی تعلق دے سارے اشارے شاعر نے علامتاں راہیں مصور کر کے رکھ دتے نیں. روز ملن لئی ویڑھے وڑدا....... روز میرے چلھے دا بالن......... چلھا جنسی اعضاء دا بڑا ننگا استعارا اے. مڑ صرف بالن نِرا گلا کرکے ٹُر جان دا مطلب اوہنوں ایس سنجوگ وچ پارٹنر دی جذباتی تسکین دی تکمیل دا اکا خیال نہیں ہندا........ ایس وجہوں ایس نظم دیاں اخیرلیاں دو سطراں گلہ وند اداسی دی ہوک نال بھریاں ہویاں نیں.

ایہ ناصر ہوراں دے پراگے ہرکھ وچوں لئی گئی ہک ونگی اے. ہرکھ تصویراں تے استعاریاں نال انج بھری پئی اے جویں ایہ شاعری دی کتاب ناں ہوے، مصور دی گیلری ہووے۔ میں بس غزل دا ہک شعر نمونے طور پیش کراں گا:

خورے لئے ہنیر کیہ ٹریا

اتھرو نیں تے رکھ دا مونہہ

ہرکھ مگروں ناصر دی کتاب " ہونگ " آئی۔ ایہ کتاب بولیاں، ماہئیاں، ٹپیاں تے دوہیاں دا پراگا ہائی۔ ایہ چارے صنفاں شاید پنجابی زبان دیاں امیج سازی نال سب توں ودھ مناسبت رکھن آلیاں صنفاں نیں۔ ہونگ دی ہک ہک بولی ماہیا ٹپا تے اشلوک قاری نوں کسے آرٹسٹ دی گیلری وچ لئے جاندے نیں۔ کجھ مثالاں ویکھو پر یاد رہوے بئی ایہ بنا کسے اُچیچ دے نرا چیتے دی لو وچ جو یاد دے ہتھ آیا سو تہاڈے سامنے رکھ دتا۔

بولی

جدوں کنڈ سجناں ول ہوئی۔۔۔۔۔اُجاڑ الّے منہ ہو گیا۔

نی میں ون ہیٹھ اُگی ہو ٹاہلی۔۔۔۔لوکی مینوں دھی آکھدے

ماہیا

اجے پانی نہیں مویا

بھوئیں دے سینے تے ویکھاں چانن مڑ ہویا

ٹپا

کانے کانے کانے

چھتاں راتیں چن سیکیا۔

کدھاں لئے ٹریاں افسانے

اشلوک

ہُن بور آکھ ہنیریے توں اپنا آپ سنبھال

مڑ چنگے بھا جا تلسیں جے راہسیں ٹاہنی نال

اُنج پنجابی شاعری وچ بابا فرید توں لے کے شاہ حسین۔ وارث تے بلھے شاہ۔ خواجا غلام فرید مٹھن کوٹی۔ مولوی عبدالستار۔ مولوی غلام رسول عالم پوری۔ میاں محمد بخش ہوریں امیجز نال پرچی اینی شاندار شاعری تِخلیق کر گئے نیں بئی مغربی شاعر امیجزم دی ایس تحریک دے آگو ہو کے وی ایتھوں تائیں ناں پُجے ہون گے۔

" ہڈک" محمد خاں ناصر دی تیجی کتاب اے، ہڈک دا ویروا کیتا جاوے تے ہک تردی جھات ای دسن لئی کافی اے. بئی ناصر نے اس پدھر تے پیر کتھوں تیک ودھائے تے گل کنی کو اگانہہ ٹوری اے۔ ہِڈک خالص نظم دی کتاب اے۔ہڈک وچ چھپی ہر نظم ہِک امیج اے۔ تے امیج نوں شاعر بڑی چابکدستی نال استعارے وچ التھ دتا اے. تاہیوں تاں ایہ کتاب وی شاعری توں ودھ کسے آرٹ گیلری دا منظر ناما بن گئی اے۔ ایتھے تائیں آؤندیاں ناصر ایس فن نوں ہور سُنکھا تے منورنجن آلا کردتا اے۔

جویں اسیں جاننے آں، محمد خاں ناصر کول جے کرن لئی گل ہندی اے تے اُس گل نون کرن دا سُچج تے ول وی سائیں وافر دتا ہویا اے۔ وسیب نال جڑت ناصر دی اوہ طاقت اے۔ جہنیں اوہندی شاعری دے رکھ نوں ہوند دی پاتال تائیں جڑاں دتیاں نیں۔ ہڈک دی نکی جہی ہِک نظم جس دا سرناواں " تریہہ " ہے. اس نظم دیاں سطراں وچ چترکاری وی ویکھو تے اکھراں راہوں لیکیاں مورتاں دا بول بچن وی۔ کسے خیال دی لو ابلاغ دے چاننے نال رل کے کیہ کیہ چمتکار کر سکدی اے اوہندا نمونا، .

تریہہ

لَپ ہِک ریت تَلی تے دَھرکے

ڈٗبدے چَن دا کَنبن جَر کے

میں دریا دی چَھل دے اُتے

اڈیاں بھار کھلوتا ہویا

پباں اَلوں ویکھی جاناں

صدیاں دا پَدھ سیکی جاناں

اجے وی کڑمی مٹھ تلی نوں

پھدن توں کیوں ڈردی پئی اے

انگلیں تو کجھ منگدی پئی اے

حیاتی کیہ اے. حیاتی دی گذران کنی اوکھی تے کنج توکھلے نال بھری ہوٹی اے اس نوں بیانن دیاں مثالاں سانوں دنیا دے وڈے ادب وچ مل جاسن پر اُتے دتی نظم وچ جس تصویر دے استعارے راہیں ایہنوں بیان کیتا گیا اے اوہ سبھ تو‍ ں وکھرا تے نویکلا اے.

چھلاں ماردے دریا دا ڈولدا منظر........ چھل نوں بیڑی مَن کے اَڈیاں بھار اوکڑ کے کھلا مَنُکھ، تلی تے دھری ویلے دی ریت نوں سنبھالدا، ہوند دے ڈبدے چن دا ڈولدا عکس پانی وچ تکدا...... حوصلہ توڑدے ایس منظر توں آپدے یقین نوں ڈبن توں بچاؤن تے...... دھیان ہٹاؤن آسطے پباں الوں ویکھن لگ پیا اے....... اوتھے سگوں حوصلہ توڑن آلا دا نقشہ اے.... پانی دی چھل کنی ناپائیدار تے کنی بے چین ہندی اے. مڑ پانی اتے کھلون جے ممکن اے تے کڈا وڈا مدار پنا یاں روحانی تصرف اے......... جو وی سمجھو...... مڑ کِردی ریت، وگدے پانی وچ چن دے عکس دا کنبن... قاری پریشان تے فکر وند ہُندیاں ہویاں وی منظر دا سواد مانن لگ پوندا اے..... تے ہوند دیاں اوکڑاں تے کڑتن بھل کے نظم دے چمتکار وچ کھب جاندا ات....گل اجے ایتھے مکی نہیں ...... ایس سارے منظر دی حوصلا ڈھاؤن آلی تصویر وچ وی ہوند اپنے مطالبات توں دستبردار نہیں ہوئی......... اجے وی کڑمی مٹھ.... پھدن توں ڈردی وی پئی اے....... انگلیں توں کجھ منگدی وی پئی اے...... مطلب منکھ ہوند دیاں اوکڑاں اگے ہن وی ہتھیار نہیں سٹے......... کمال نظم اے تے کمار امیجری اے

ہُن اسیں ہِک ہور نظم پڑھنے آں جس دا سرناواں وی امیج دے استعارے نال گھڑیا ہویا اے، اتوں متن رنگاں دی نیرنگی نے گلزار بنا دتا اے۔

ٹُھوٹھا

چِھجئے شامیں تیری چادر

دی بُکل وچ ، اَکھیں ویہندیاں

روز نِماشاں توں جَھٹ پاہلوں

چانن لُکن لگ پوندا اے

نھیرا ڈھکن لَگ پَوندا اے

جنج نوں اپنے اَگے لا کے

ہر جِھیتر دا بھارا چا کے

اُس ویڑھے دیاں کَچیاں کَدھاں

کَچے پَکے اوہلے آلیاں

جِنہاں اُتوں دَھکو دَھکی

روز ہَنیرا ٹَپ آوندا اے

موت دا گھیرا ٹَپ آوندا اے

رات دا بُوہا شام دے ویڑھے

کُھلدا کُھلدا کُھل جاندا اے

ٹُھوٹھے دا سَب پِنیا شِنیا

ہِکے وَاریں ڈُلھ جاندا اے

ٹھوٹھا پِنن آلا بھانڈا اے. منگتے دا استر، جے گوہ کریے تاں بندے دی جھولی وچ ہر نعمت خالق ازل دا دان اے. بندا بس ٹھوٹھا لئے کے اوہندے در تے کھلوتا ہویا منگتا......... منگتا جہندے کول آپدا کجھ نہیں . ٹھوٹھا وی نہیں . ہوند دا ویڑھا حیاتی دی سویر نوں شام ہندا ویہندا راہندا اے....... ٹُھوٹھا سویروں لا بھرین لگدا اے تے شام نوں ہکے آری مودھا ہو جاندا اے، اس توں اگانہہ بس رات، کالی تے توکھلیاں آلی. اِس وجہوں منکھ کلپنا کردا اے بئی رات کدی نا پوے... شاعر نے منکھ دی حیاتی دا سارا پدھ چہوں سطراں وچ مِن دِتا اے.. ایہ سنسار ہوند دی ہک حویلی دا نقشہ اے.......جہندے وچ ہر پل شام دا ویلا اے. حویلی دا چار چفیرا ہنیریاں ملیا ہویا اے. ویڑھے دیاں کدھاں کچیاں نیں کچیاں کدھاں دا اولھاپکا کتھوں ہونا ایں، اس لئی ایہ بوہا ہولی ہولی کھلدا جاندا اے، اس ہولی ہولی کھلن دا عذاب ویکھن آلے دی جند دا بھوگ اے جس دا نتیجہ ویہلے کاسے دا روگ اے. نظم دا مزاج کِنا پر سوز تے سوگ نال بھریا ہویا اے۔

ہن ہک امیج جس دا آنند نہ لینا تے نظر انداز کر کے لگھ جانا میری جاچے بڑی نا انصافی دی گل اے.

نظم دا سرنانواں اے

" تند میل"

ساون دے وِلھے چن نوں راتیں

کنھیں ٹنگیائے سُکن پاروں

کلم کلے ویڑھے دے وچ

کلم کلی اوسے تار تے

جہندے اُتے اج تائیں خورے

کنے میل کچیلے تھگڑے

دھوپ کے سکن بدلے ٹنگے

میل نوں تھکن بدلے ٹنگے

تندیں میل جے پئے جاوے تے

ساؤن دی رُت ہوند دے وِلھارے دی رُت اے. جہندے وچ ہر شئے سِلھی ہوئی لگدی اے. راتیں تریل رج کے پوندی اے. چاننی رات پُرے دی وا یا گِھم، لیڑا لتا ہر شئے اس نمی موجب سلھی تے میلی. نتیجا ایہ بئی احساس تائیں اس سلھ دی اوازار پہچ ہندی اے. ہن ویکھن آلی اَکھ لئی ہر منظر ولھیا ہویا تے میلا اے، اس کیفیت وچ چانن میلا، چن ولھارے پیا ہویا، اس رُت وچ دھو کے سُکنے گَھتے کپڑے وی چھیتی نہیں سُکدے. اس ماحول وچ چن نو‍ں سکنے پاؤن دا منظر،

ایسے طرحاں ہڈک دیاں نظماں

دوہک بھاکاں۔ ہڈک۔ بوہا۔ ساہکدا انکھی۔ بُوبُو۔ واج۔کتھوں اوہ گڈوئے لبھاں۔ توڑی۔ تلکن۔ تے اخیر تے

گون

چڑیاں نوں کیہ جاگ ہن آونی

رات دی کالی ککھ دا اوہلا

اکھوں وڈا ہو کھلوتا اے

اکھ دا اوہلا ہون دا اوہلا اے

نیندر فجراں باہجھ کیہ جاگے

چڑیاں گون بھلا کی کڈھن

تسیں جاندے او، فطرت دے نیڑ نال پرچی زندگی، رات دن تے شام سویر دی ونڈ وچ سوندی باہندی اے، ہوند دی اکھ اگے اوہلے دی اوٹ دا ناں رات اے. اوہلے لیہن دا نان دن. اکھ جاگدی اے تے چڑی چوہکدی اے. ایہا چوہک شاعری اے جس شعور دی سویر دا مہاندرا اُلیکنا ہندا اے. مطلب ایہ شاعری اے. امیج تے استعارے دی شاعری.

٭٭٭٭٭