منٹو۔۔۔۔٭رویل کالم٭

منٹو۔۔۔۔٭رویل کالم٭

سعادت حسن منٹو/ ترجماکار: شکیل احمد

منٹو دے بارے اَج تک بہت لکھیا تے کہیا جا چکیا اے۔ ایس دے حق وچ گھٹ دے خلاف زیادہ۔ ایہ لکھتاں نوں ساہمنے رکھیا جاوے تے کوئی وی دانشور منٹو دے متعلق ٹھیک رائے نہیں دے سکدا۔ میں ایہ مضمون لکھن بیٹھا تے سمجھیا کہ منٹو دے متعلق اپنے وچار دا اظہار کرنا بہت اوکھا اے۔

لیکن اک حساب نال سوکھا وی اے ۔ ایس وجھا توں کہ مینوں منٹو نال نیڑتا دا شرف حاصل رہیا اے۔ ناے سچ پُچھو تے منٹو دا میں ہم زاد آں۔

ہُن تیک ایس شخص بارے جو ویکھیا اے ۔ مینوں ایس تے کوئی شک نہیں پر میں ایہ سمجھدا آکہ جو کچھ ایہناں مضموناں دے وچ پیش کیتا گیا اے۔ حقیقت دا ایس نال کوئی سنبھد نہیں ۔ کجھ ایس نوں شیطان آکھدے نیں تے کجھ گنجا فرشتہ ذرا روکُو میں ویکھ لاواں کیتے اوہ کم بخت ایتھے سن تے نہیں رہیا۔ نہیں نہیں ٹھیک اے۔ مینوں یاد آگیا کہ ایہ وقت سی جدوں اوہ پیار کردا سی۔ ایہنوں شام چھے وجے توں بعد کوڑا شربت پین دی عادت سی۔

اسیں اکٹھے جمے تے خیال ایہ کے اکٹھے ای مراں گے۔ ایہ وی ہو سکدا ایہ کہ سعادت حسن مر جاوے تے منٹو نہ مرے۔ ہمیشا مینوں ایہ سوچ بہت دُکھ دیندی سی۔ایس لئی کہ میں ایس دے نال اپنی دوستی نبھان وچ کوئی کسر چُک نہیں رکھی۔ کے اوہ جیوندا رہیا تے میں مر گیا تے انج ہووے گا کہ آنڈے دا خول تے سلامت اے پر اوس دے اندر دی زردی تے سفیدی غائب ہو گئی اے۔

میں ہور تمہید وچ جانا نہیں چاندا۔ تہانوں صاف کہندا کہ منٹو ایسا ونٹو ایسا بندا نہیں ویکھیا ۔ جہنوں اگر جمع کیتا جاوے تے اوہ تن بن جائے ۔ مثلث دے بارے اوہنوں چوکھا علم اے۔ میں جاندا آکہ اجے ایس دی تثلیث نہیں ہوئی۔ ایہ ایہوجے اشارے سی جو صرف سوچ رکھن والے تے سنن والے ای سمجھ سکدے نیں ۔ ایس طرحاں تے منٹو نوں میں اوس دی پیدائش توں ای جاندا آں ۔ اسیں دوویں اکٹھے ای اِکو وقت 11 مئی 1912ء وچ پیدا ہوئے ۔ ایس نے شروع توں ای کوشش کیتی کہ اوہ آپ نوں کچھوا بنائی رکھے، جہڑا اک وار اپنا سر تے دھون اندر کر لوے تے تسیں لکھ لبھدے رہوں تے اوہدا کوئی پتا نہیں لبھدا ۔ میں وی آخر اوہدا ہم زاد آں ۔ میں اوس دی ہر لُکی ہوئی شے دا مطالعا کر ای لیا۔

ہن میں تہانوں دسدا کہ ایہ "خرذات" افسانہ نگار کیویں بنیا۔ نقاد بڑے لمے چوڑے مضمون لکھدے نیں ۔ اوہ سارے علم دا ثبوت دیندے سن۔ "شوپن ہار" ، "فرائڈ"، "ہیگل" ، "نٹ شے" ، "مارکس" دے حوالے دیندے سن ۔ پر حقیقت توں چوکھا دور سن۔

منٹو دی افسانہ نگاری دو متضاد عناصر دے جھیڑ ےدے کارن نیں۔ ایس دے ابو جو خُدا نے اوس نوں بخشے، بہت سخت سن تے اوس دی ماں جی بے حد نرم سن ۔ ایہناں دوہاں دِھراں اندر پِس کہ ایہ کنک دا دانہ کس شکل وچ نکلیا ہوووے گا ۔ ایس دا گویڑ تسیں لا سکدے او ۔

ہن میں اوہدی سکول دی زندگی ول آندا واں۔ اوہ بہت ذہین تے چالاک منڈا سی۔ ایس زمانے وچ اوس دا قد ودھ توں ودھ ساڈھے تن فٹ ہوے گا۔ اوہ اپنے پیو دا آخری بال سی۔ اوہدے کول ماں پیو دی محبت تے موجود سی پر اوس دے تِن وڈے بھرا جہڑے عمر وچ اوس توں چوکھے وڈے سن تے ولایت وچ علم حاصل کر رہے سن۔ اوہناں نال اوس نوں کدی ملاقات دا موقع نہیں ملیا۔ ایس کئی کہ اوہ سوتیلے سن۔ اوہ چاہندا سی کہ اوہ اوس نوں ملن۔ ایس نال وڈے بھرا ورگا سلوک کرن۔ ایہ سلوک اوس نوں اوس ویلے نصیب ہویا ۔ جدوں دُنیاِئے ادب اوس نوں وڈا افسانہ نگار من لیا ۔

ہن اوہدی افسانہ نگاری بارے سنو۔ اوہ پہلے درجے دا فراڈ سی۔ پہلا افسانہ اوس نے بعنوان " تماشا" لکھیا جہڑا جلیا نوالہ باغ دے خونی حادثے دے متعلق سی۔ ایہ اوس نے اپنے ناں توں نہیں چھپوایا ۔ ایہ سی وجھا سی کہ اوہ پُلس دی حراست توں بچ گیا۔

ایس توں اوس دے مزاج وچ رنگ بدلن والی لہر نے جنم لیا کہ اوہ ہور علم حاصل کرے۔ ایس دا ذکر دلچسپی توں خالی نہیں ہوے گا کہ اوس نے انٹرنس دا پرچا دو وار فیل ہو کے پاس کیتا۔ اوہ وی تیجی ڈوِژن نال تے تہانوں ایہ سن کے بے حد حیرانی ہووے گی کہ اوہ اردو دے پرچے وچوں فیل ہویا۔

ہن لوک کہندے نے کہ اوہ اردو دا بہت وڈا لکھاری اے تے میں سن کے ہس دا واں ۔ ایس لئی کہ اردو ہن وی نہیں آندی ۔ اوہ لفظاں دے پچھے انج بھجدا اے جیویں کوئی جال والا شکاری تتلیاں دے مگر تے اوس دے ہتھ وچ نہیں آندیاں ۔ ایہ کارن سی کہ اوس دی لکھتاں وچ خوبصورت لفظاں دی تھوڑ سی۔ اوہ لٹھ مار اے۔ ہر بندے نے لٹھ اوس دی دھون تے پئے اوس نے بڑی خُشی نال برداشت کیتے۔ اوس دی لٹھ بازی عام محاوریاں وانگوں جٹاں دی لٹھ بازی نہیں اے۔ اوہ بناوٹی تے پھکی اے۔ اوہ اجہیا بندا اے ۔ جیہڑا صاف تے سِدھی سڑک تے نہیں چلدا سگوں تنے ہوئے رستے اُتے چلدا اے ۔ لوک سمجھدے نیں کہ ہن ڈگیا پر اوہ قسمت دا مارا اَج تک نہیں ڈگیا۔ شاید دے جاوے تے فیر پُٹھے منہ ڈِگ پئے تے فیر نہ اٹھے۔ میں جاندا کہ مر دے ویلے اوہ لوک آکھن گے کہ میں ایس لئی ڈگ پیا سی گرواٹ دی پریشانی ختم ہو جاوے۔

میں ایس توں پچھے آکھ چکیا کہ منٹو پہلے درجے دا فراڈ ایس دا ہور ثبوت ایہ کہ اوہ اکثر آکھدا سی کہ اوہ افسانہ نہیں سوچدا۔ آپ افسانہ اوس نوں سوچدا اے۔ ایہ وی اک فراڈ اے۔ کیوجے میں جاندا آں کہ جدوں اوہنوں افسانہ لکھناں ہوندا سی تے اوس دی اوہی حالات ہوندی سی۔ جدوں کُکڑی نے آنڈا دینا ہوے۔ پر اوہ ایہ آنڈا لُک کے نہیں سبھ دے ساہمنے دیندا ۔ اوس دے یار سجن بیٹھے سی اوس دیاں تِن کڑیاں شور پا رہیا سی۔ پر اوہ اپنی مخصوص کرسی تے بیٹھا انڈے دئی جاندا اے۔ جہڑا بعد وچ چُوں چُوں کردے افسانے بن جاندے نیں۔ اوس دی بیوی اوس توں بہت ناراض اے ۔ اوہ اوس نوں اکثر آکھدی سی کہ توں افسانہ نگاری چھڈ دے کوئی ہٹی کھول کے پر منٹو دے دماغ وچ جہڑی گل کھول اے۔ اوہدے وچ منیاری دے سامان توں کئی ودھ سامان موجود اے ۔ ایس لئی اوہ اکثر سوچدا سی کہ میں کدی کوئی ہٹی کھول وی لئی تے کیتے انج نہ ہوئے کولڈ سٹوریج یعنی سرد خانا نہ بن جاوے۔ جتھے اوس دے سارے خیالات تے افکار جم نہ جاون ۔ میں ایہ مضمون لکھ رہیا پر مینوں ڈر ایہ کہ کیتے منٹو ناراض نہ ہو جاوے۔ اوس دی ہر چیز برداشت کیتی جاسکدی پر ناراضگی برداشت نہیں ۔ ناراضگی دے عالم وچ اوہ بلکل شیطان بن جاندا اے۔ پر صرف کجھ منٹ تے اوہ چند منٹ اللّٰہ دی پناہ۔

افسانہ لکھن دے معاملے وچ نکھرے ضرور کردا اے۔ میں جاندا آں کہ اوس دا ہم زاد آں کہ اوہ فراڈ کر رہیا اے۔ اوس نے اک وار آپ لکھیا سی۔ کہ اوس دی زبان وچ بے شمار افسانے پئے ہونے حقیقت اوس دے الٹ اے ۔ جدوں اوس نے افسانہ لکھنا ہوئے تے رات نوں سوچدا سی تے اوس دی سمجھ وچ کجھ نہیں آوے گا۔ سویرے پنج وجے اُٹھے گا تے اخباراں دے افسانیاں دا رس چُوسن دا خیال کرے گا ۔ اوس نوں ناکامی ہوے گی۔ فیر اوہ غسل خانے جاوے گا ۔ جتھے اوہ اپنے سر نوں ٹھنڈا کرن دی کوشش کرے گا کہ اوہ سوچن دے قابل ہو جاوے پر ناکام رہے گا ۔ فیر اوہ اپنی بیوی نال خاہ مخاہ لڑائی شروع کر دے گا ۔ ایتھے وہ وی ناکام ہوے گا۔ فیر باہر پان لین چلا جاوے گا۔ پان اوس دے ٹیبل تے پیا رہے گا۔ کہانی دا موضوع اوس دی سمجھ وچ فیر وی نہیں آوے گا۔ آخر کار اوہ انتقامی طور تے قلم اپنے ہتھ وچ لے گا تے 786 لکھ کے جہڑا پہلا فقرا اوس دے ذہین وچ آوے گا ۔ اوس توں افسانے دا آغاز کرے گا۔ "بابو گوپی ناتھ" ، "ٹوبہ ٹیک سنگھ" ، "ہتک" ، "ممی" ایہ سبھ افسانے ایس نے ایس ای فراڈ طریقے نال لکھے نیں۔

ایہ گل بڑی عجیب اے کہ لوک ایس نوں بڑا غیر مذہبی تے فحش انسان مندے نیں۔ ایس لئی کہ اوہ اکثر اوقات بہت وڈی مسئلیاں تے قلم چکدا اے تے اوہی الفاظ اپنی لکھت وچ ورتدا اے۔ جہناں اتے اعتراض دی گنجائش ہوندی اے ۔ میں جاندا آں کہ جدوں وی اوس نے مضمون لکھیا۔ پہلے صفحے دے درمیان وچ 786 ضرور لکھیا ۔ جس دا مطلب بسم اللّٰہ ۔ ایہ شخص جہڑا اکثر خدا توں مُنکر نظر آندا اے ۔ کاغذ تے مومن بن جاندا اے۔ ایہ اوہ کاغذ منٹو اے۔ جس نوں تسیں کاغذی بادام وانگ اُنگلیاں وچ توڑ سکدے او۔ نہیں تے اوہ لوہے دے ہتھیار توں وی ٹُٹن والا بندا نہیں۔

ہن میں منٹو دی شخصیت ول آندا۔ جہڑا چند لوکاں نے بیان کیتا اوہ چور اے۔ جھوٹھا اے۔ دغا باز اے تے مجمع گیر اے ۔ ایس نے اپنی بیوی دی غفلت دا فائدا چکدیاں ہویا کئی سو روپے چکے سن۔ ادھر اَٹھ سو لا کے دبی تے چور آکھ نال ویکھ دا رہیا کہ کِتھے رکھے نیں تے دوسرے دن اوس وچوں سبزا غائب کر دِتا۔ ایس بچاری نوں ایس دی خبر ہوئی ۔ اوس نے نوکرانی نوں بُرا کہنا شروع کر دتا۔

مشہور ایہ کہ منٹو سچ بولدا اے پر میں ایس نال اتفاق کرن لئی تیار نہیں ۔ اوہ پہلے درجے دا جھوٹھا۔ شروع شروع تے ایس د جھوٹھ گھر چل جاندا سی۔ ایس لئی کہ ایس وچ منٹو دا خاص ٹچ ہوندا سی۔ لیکن بعد وچ اوس دی بیوی نوں پتا چل گیا۔ ہن تک مینوں جو کجھ وی کہیا جاندا اوہ جھوٹھ سی ۔ منٹو جھوٹھ ضرورت دے مطابق بولدا سی۔ مگر ایس دے گھر والے مصیبت ایہ کے ہر گل جھوٹھ سمجھن لگ پئے۔ ایس تِل دے وانگوں کسے عورت نے گلھ تے بنا رکھیا ہوئے۔

اوہ اَن پڑھ اے۔ ایس لحاظ نال اوس نے کدی مارکس دا مطالعا نہیں کیتا۔ فرائڈ دی کوئی کتاب اَج تک اوس دی نظر وچ نہیں لنگھی۔ ہیگل دا اوہ صرف ناں ای جاندا اے۔ ہیولک ایلس نوں اوہ صرف ناں نال آج جاندا اے۔ مگر مزے دی گل ایہ کہ لوک میرا مطلب نقاد ایہ کہندے نیں کہ اوہ ایہناں ساریاں مفکراں توں متاثر اے ۔ جتھوں تک میں جاندا منٹو کسے دوسرے شخص دے خیال توں متاثر ہوندا ای نہیں۔ اوہ سمجھ دا اے کہ سمجھان والی سارے "چغد"نیں۔ دنیا نوں سمجھاناں نہیں چاہیدا خُد سمجھنا چاہیدا ے۔

خُد نوں سمجھا سمجھا کے اوہ ایسی سمجھ بن گیا جیہڑی عقل و فہم تو دور اے۔ کئی وار اسیں اوٹ پٹانگ گلاں کردے آں کہ مینوں ہساوے میں تہانوں پورے پک دے نال کہہ سکدا کہ منٹو جس اتے کئی فحش نگاری دے سلسلے وچ کئی مقدمے چل چکے نیں بہت طہارت پسند اے۔ پر میں ایہ وی کہے بغیر نہیں رہ سکدا کہ اوہ اجہیااے جہڑا خُد نوں سمجھاندا رہندا اے ۔

٭٭٭٭٭