سعید بھٹا:پنجاب دی سیہان دا کھوجی ۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

سعید بھٹا:پنجاب دی سیہان دا کھوجی ۔۔۔۔٭رویل لیکھ٭

محمد حسن رائے

پرکھ پڑچول نوں دو کم جرور کرنے چاہی دے نیں:اک اوہ لکھت دی existing ادب وچ پوزیشن نوں نشابر کرے تے دوجا ایہ لکھت انسانی حیاتی دے شعور لئی کنی فائدہ مند ہو سکدی اے۔۔۔یعنی اوہ سارے وشئے (امکانات) پڑھیاڑ دے ساہمنے لیاوے جہندے تے ٹر کے کوئی کرائیوں رااے پوے۔ایس ٹور دی منزل سچ دی راہ ہووے جہڑی معاشرے نوں انسانیت دی بھلک پاوے۔ایہ بھلک تد ای پے سکدی اے جدوں دھرتی ماں نال ہوئے دھروہ تے چنگیائی نوں اوس تکڑی اچ تولیا جاوے جہدے وچ کوئی نظریاتی،مذہبی،معاشی،معاشرتی،تاریخی,سماجی،لسانی تےکلچرلی ڈر خوف توں کسے قسم دی کوئی جول نہ ہوے۔اگر پرکھ پڑچول جول دا شکار ہووے گی تے اوہ اوسے جول ہیٹھ دب جاوے گی۔دبی ہوئی شئے تاں اکھوں اوہلے ہندی اے۔ایہ تاں انج ای اے "ستا مویا اک برابر" یعنی اکھ توں پرے شے مشاہدے دا حصہ نہیں ہندی۔تے مشاہدہ تخلیقی علم دی جڑ بندا اے۔

ایس لئی پنجاب تے پنجابی بارے کھوج یا پرکھ پڑچول نوں جہڑا مڈھلا کم کرنا چاہی دا اے اوہ جڑاں دی بھال ہونی چاہی دی اے۔بھوئیں اچ جڑ جنی ڈونگھی تے کھلری ہوسی اونی رکھ دی عمر لمی تے چھاں سگھنی ہوسی۔

ہن سوال پھٹدا اے کہ ایہ جڑاں کہڑیاں نیں؟

ایہ پنجاب دا پچھوکڑ،نسل،رہتل،وسیب،ادب،مذہب تے حملہ آواراں جہناں وچ ایرانی،یونانی،عربی،ترک تے انگریزاں دے اثرات وغیرہ نیں۔ایہناں نوں مڈھوں پھڑن تے ہکو تاریخی اکھ نال ویکھن دی لوڑ اے تے ایہ ویکھن Rational بنیاداں تے ہووے۔تد ای پنجاب اپنے نال ہوئے تاریخی دھروہ دا جانو بن کے اپنی سیہان کر سکدا اے۔

میری جاچے پنجاب دی تواریخ دھاڑویاں تے اوہناں دے چمچیاں راہیں صدیاں توں مدھولی جارہی اے۔ایس لئی کھوج کار نوں سمندر اچوں موتی لبھنے پاوندے نیں تد جاکے اوہ رائج بیانیے نوں deconstruct کر سکدا اے۔

پنجابی ادب دے کھوجی لئی ادبی منظر نامے،بولی،تریخ تے ادبی trends دا چنگا سونہاں ہون دے نال نال ادب کا نجھیا ہویا پڑھیاڑ ہونا ضروری اے۔اوہ صاف دل نال پرکھ پڑچول دا کم کردیاں ہویاں لکھت نوں مکھ رکھے۔ایہندے وچ اوہندی اپنی پسند نہ پسند دا پرچھاواں تک نہ دسے۔ایہ تاں اوہ چھری اے جہڑی ہکو ویلے چنگی لکھت لئی ترکھی بن کے اصل کھوئے توں بنی ہوئی برفی نوں آرام نال ٹکڑیاں اچ کٹ دیندی اے تے نالے ہر ٹکڑے دا سواد ہکو جیہا رہندا اے تے بھیڑی لئی ایہ کڈی بن کھلوندی اے۔ جہڑی لکھت تے پرکھ پڑچول کیتی جاوے کھوجی لئی اوہندا مزاج،ماحول،رہتل تے فضاء نوں سمجھنا بہوں ضروری اے۔اوہوا پرکھ پڑچول ادب اچ تھاہر بناسی جہڑی اتلے اصولاں تے پاہرا دیسی۔

پوسٹ کلونیل ملکاں وچ لکھاریاں یا کھوج کاراں دیاں دو قسمیں اگھڑویاں ہندیاں نیں۔پہلی اوہ جہڑی ریاستی بیانیے نوں ریاستی زبان اچ ودھاوا دین اچ آگو دسدیاں نین۔ انج ریاستی چمچہ گیری دا خوب مزااٹھوندیاں، بنوٹی شہرت اچ رہندیاں ہویاں اپنی سیہان توں دور ہو جاندی اے۔دوجی قسم اوہناں لکھاریاں دی ہندی اے جہڑے اپنی مٹی،زبان،رہتل، وسیب تے تریخ دا دم بھرتے نجری آوندے نیں۔ایہ لوک عام لوکائی تے اپنی ماں مٹی دے حق لئی واج چکدے نیں۔ ایس لئی ایہناں دی شہرت اصلی تے لوکائی وچ ہمیش رہندی اے۔جیس اچ ویلا لگن نال ودھادا ہندا جاندا اے۔

سعید بھٹا دوجی قسم دے لکھاری نیں۔

اوہناں دیاں ایس توں پہلاں چودہ کتاباں چھپ چکیاں نیں۔جہناں وچوں بہتیاں اپنے موضوع تے مواد پاروں بھیڑ وچوں نشابر دسدیاں نیں۔ ایہناں دی نویں چھپی کتاب "سنجاپ" اے جہنوں پاکستان پنجابی ادبی بورد لاہور نے چھاپیا اے۔

سنجاپ دا مطلب اے سیہان،ایتھے سوال ابھردا اے کہ کس شئے دی سیہان ؟

ہوند دی سیہان،مٹی دی سیہان یا اوس جھوٹے بیانیے دی سیہان جہڑا جبردستی ایس دھرتی دے مونہہ مل دتا گیا اے کہ پنجاب اجڈاں( غیر تہذیب یافتہ) دا علاقہ جہڑا علم وادب توں بیگانہ ہائی۔

بھٹا ہوراں اپنی ایس کتاب اچ ایہ کوشش کیتی اےکہ ایس بیانیے نوں جواب دتا جاوے۔ جدید تحقیقی اصولاں نوں مکھ رکھدیاں ہویاں اوہناں نے سنجاپ راہیں بڑے ڈھنگ نال رائج بیانیے نون deconstruct کیتا اے۔جیس اچ اوہ پنجاب،پنجابی تے پنجابیت دی اہمیت اتے روشنی پاندیاں پڑھیاڑاں نوں دسدے نیں کہ پنجاب تے پنجابی زبان دی تریخ نوں ڈھیر ساری کھوج دی لوڑ اے۔ اگر سائینٹیفک بنیاداں اتے پنجاب دی تریخ نوں کلونیل تے ریاستی بیانیے دی اکھ توں ہٹ کے متبادل sources یعنی مقامی دی مدد نال comparative اپروچ استعمال کرکے لکھیا جاوے تے سچ دا سچ تے کوڑ دا کوڑ پڑھیاڑاں ساہمنے آجاوے۔سعید بھُٹا نے say دی تھاہر do statement دی تکنیک نوں ورتددیاں ہویاں ایس کتاب اچ بنیادی موضوع کلچرل رزسٹنس (cultural resistances)نوں ساہمنے لیاندا اے۔

سنجاپ، سعید بھٹا دی لنگھے تیہہ(30) ورھیاں وچ لکھے اٹھارھاں مضموناں دا پراگا اے۔ایہناں مضموناں نوں "سارنی" راہیں چار حصیاں وچ ونڈیا گیا اے۔جہدے وچ پاہلے حصے نوں "سدا بہار"،دوجے نوں "ادبی صنفاں"،تیجے نوں "لسانیات" تے چوتھے نوں "ہانی لکھت" دا ناں دتا گیا اے۔

پہلاں تاں سارنی اچ حصیاں دے ناں "سدا بہار" تے "ہانی لکھت" پڑھ کے چس آئی۔جہدا مطلب اے پڑکھ پڑچول دے نال پڑھیاڑ پنجابی زبان دی وی چس مان سی۔جِویں پنجابی زبان بارے رائے محمد خاں ناصر دا آکھنا اے:" پنجابی زبان اگر کسے نوں چنگی طرحاں آوندی اے تے ایس توں چنگی تے سوہنی زبان ہور کوئی نہیں"۔

کتاب دے پہلے حصے "سدا بہار" اچ چار مضمون نیں۔پاہلا "بابا فرید توں پہلاں پنجابی ادب دے مہاڑ" ایس وچ اوہ اوس بیانیے نوں deconstruct کردے نیں جہدے اچ بابا فرید نوں پنجابی دا پاہلا شاعر منیا جاندا اے۔اوہ اپنی پرکھ پڑچول توں ثابت کردے نیں کہ ایس توں پہلاں ناتھ پنتھ تے اسماعیلی لہراں جیہناں دے پنجابی ادب تے جیون اتے گوڑھے پرچھاویں ویکھے جاسکدے ہن۔۔۔نال ای اوہ پنجابی ادب دے کھوجیاں دا گلہ کردے آکھدے نیں:"پنجابی ادب دے کھوجیاں اجے تیکر ناتھاں تے اسماعیلیاں دے کلام نوں سانبھن تے وچارن دا کوئی اچیچ نہیں کیتا"۔ایس لکھت اچ اوہ کلچرل Resistance شعری مثالاں دے کے ساہمنے لاوندے نیں۔

محمد محمد نہ کر قاضی محمد کا وکھم بچار

محمد ہاتھ کرد جے ہوتی لواے گھڑی نہ سار

ہندو دھیاوے دویہرا مسلمان مسیت

جوگی دھیاوے پرم پد جہاں دویہرا نہ مسیت

ایس لکھت دی اخیر تے اوہ اپنے گواچے ورثے نوں پچانن دی بنتی کردے نیں تے آکھدے نیں:"جے اسیں اپنی وسوں تے وسیب نوں کھل دلی نال ویکھیے تاں ایہ اساڈی ادبی تے وسیبی قدراں وچ وادھے دا کارن ہین تے ایہ مان یوگ گل اے "۔

دوجا مضمون "کلاسیکی شاعری وچ ناری واد"اچ اوہ آریا قوم دے مگروں پنجاب اچ وڈیاں تبدیلیاں دی دس پاوندے ہوئے آکھدے نیں:"آریادے آون مگروں اساڈے وسیب وچ وڈیاں تبدیلیاں آئیاں تے مادر سری نظاماں دی تھاہر پدر سری نظاماں نے مل لئی"۔

پنجابی دا کلاسیکی ادب دا سرا مادر سری نظاماں نال جا جڑدا اے ۔جنہوں اوہ رومانوی داستاناں:سسی پنوں،سوہنی مہیوال،مرزا صاحباں تے ہیر رانجھے تے صوفیانا شاعراں بابا گرونانک،شاہ حسین،سلطان باھو،بلھے شاہ تے خواجہ فرید دی شاعری نوں دلیل دے طور تے ورتدے نیں۔"پنجابی دی کلاسیکی شاعری وچ سوانی پوری طاقت نال ساہمنے آوندی اے تے مرد پاتر ایہناں سورمیاں اگے بہوں چھوٹے لگدے ہن"۔

تیجے مضمون "گھم چرخڑیا" اچ اوہ شاہ حسین دی علامت نگاری تے بہوں سوہنا چانن پاوندے نیں کہ"شاہ حسین دی شاعری وچ علامتاں دا ہک وڈا کھلار کھلریا ہویا اے "۔

چوتھا مضمون "پیر محمد ہک نرپکھی مورخ"اچ اوہ پنجابی صنف "وار" دا ویروا کردے نیں۔وار Alternative تاریخی حوالے تے طور تے ورتی جاندی اے۔اوہ لکھدے نیں:"انج مغلاں دی اوہ قوت جہڑی مرکز نوں مضبوط کرن تے دیس نوں اِکمٹھ رکھن دا کارن ہاہن اپنیاں دا لہو وگاون لئی ضائع ہوون لگ پئی"۔

پنجاب نال دھروہ ایہ ہویا کہ ایہنوں حملا آواراں تے اوہناں توں بعد comprador گروہ نیں منفی ہی وکھایا۔ سعید بھُٹا پنجاب دا مثبت روپ قاری ساہمنے لاوندے نیں۔ایس لکھت نوں تاریخی تناظر نال ویکھیئے تے سعید بھُٹا نیں ہک بہترین جدید اسکالر دی طرح کم کیتا اے۔اوہناں نیں لکھت دی rationality تے کوئی وساہ نہیں کھادا۔

دوجا حصہ "ادبی صنفاں"نوں وی تن مضموناں وچ ونڈیا ہویا اے۔پہلا "کافی"جہدے وچ اوہنوں سندھی تے پنجابی دے اوہ دانش ور جہڑے کافی نوں راگ آکھدے نیں تے ایہدی کاڈھ دا سہرا امیر خسرو دے سر بنھیا اے ۔ سعید بھُٹا اتلی گل نوں deconstruct کردیاں ہویاں آکھدے نیں:"اساڈی جاچے کافی یاں بھجناں دی بنیاد لوک گیت ای ہن،جہڑے صدیاں توں ہند واسیآں دے دل دی دھڑکن ہن تے ہن صدیاں دے پینڈے مگروں وکھو وکھ جوہاں وچ اڈو اڈ ناواں (پنجابی،ہندی ،سندھی)نال پچھانے ،سیہانے جاندے ہن"۔

اوہناں اپنی ایس گل نوں ثابت کرن لئی پنجابی دے پاہلے شاعر گورکھ ناتھ توں گل ٹور کے پیر نورالدین سنگر،بابا گرونانک(جہناں نیں اپنے سمے توں پہلاں دے شاعراں دی چون کیتی۔جنوں 1604ء وچ "آدی گرنتھ" وچ شامل کیتا۔جہڑی شاید دنیا دی پاہلی چون ہووے)،شاہ حسین،بلھے شاہ،سچل سرمست،خواجہ فرید ہوراں دیاں کافیاں دیاں مثالاں نال اپنی گل نوں مکھ رکھیا۔

کیا حال سناواں دل دا

کوئی محرم راز نہ ملدا

مونہہ دھوڑ مٹی سر پایم

سارا ننگ نموز ونجایم

کوئی پچھن نہ ویڑھے آیم

ہتھوں الٹا عالم کھلدا

کلاسیکی شاعراں توں بعد اوہناں نیں جدید کافی دے شاعراں تے وی روشنی پائی جہناں وچ شہزاد قیصر،پروفیسر شارب تے نجم حسین سید ہوراں ایس سیانے ویلے دی لوڑ موجب خالص پنجابی دیاں صنفاں نوں نواں بانا پوا کے کمپیوٹرائزڈ سمے وچ جیوندے رکھن دے ترلےمار راے ہن۔

دوجا مضموں "پنجابی بارھاں ماہ دا ادبی پچھوکڑ" وچ اوہ ایس دھرتی دی ادبی ریت تے گل کردیاں ہویاں لوک ادب نوں موہری متھدیاں ہویاں آکھدے نیں:"ایس دھرتی دی ہزاراں ورھیاں پہلاں دی سوجھ تیکر اپڑن دا ہک ذریعہ ایتھوں دا لوک ادب اے "۔ پنجابی لوک ادب دا ہک نویکلہ پکھ اے وے کہ اوہنوں جدوں وی سنو اوہ ہک نویں سواد نال سنائی دیندا اے۔ تے لوک ادب وچ بارھاں ماہ دی صنف دی ہک وکھری چس اے۔ تے نال ایہ کلاسیکی ادب دی نینہہ دا کم کردی اے۔ سعید بھُٹا ایس بارے آکھدے نیں:"ایہدی اک سچی مثال اساڈے لوک گاوناں وچ بارھاں ماہ دی ہوند اے ،جو اساڈے اجتماعی لاشعور دا حصہ اے ۔ایسے لوک گیت دی نینہہ اتے اساڈے کئی کلاسیکی شاعراں فنی فکری عمارت اساری اے ۔

سعید بھُٹا ایس صنف دے اگھڑویں موضوع بارے آکھدے نیں "برہا تے سوانی ولوں عشق دا اظہار ایس دھرتی دی شاعری دے نویکلے گن ہن،جہڑے سنسکرت ورگی کلاسیکی شاعری دا حصہ نہیں بن سکے۔بارھاں ماہ دی شاعری موضوع تے اسلوب پاروں اپنی وکھری پچھان رکھدی اے"۔

تیجا مضمون "وار" اچ سنجاپ دا لکھاری دسدا اے کہ "صنف دا مزاج جنا دھرتی واسیاں دے سبھاواں دے نیڑے ہوسی،اونا ای اوہدے وچ کھلار ،ڈونگھیائی تے لوکائی لئی نیڑتا ہوسی"۔

"وار راہیں ای اسیں اپنی تاریخ،وڈکیاں دے کارنامے تے سورمیاں دی بہادری دا کھلا ڈلھا مہاندرا ویکھدے آن۔

وار دے مڈھ بارے کوئی خاص سال تاں کیہ کسے صدی دا متھنا وی اوکھا اے "۔

"باباگرونانک پنجابی وار دے پہلے باقاعدہ شاعر ہن۔سکھ گورو صاحبان توں پہلاں وار باہر مکھی(مکھ توں باہر) لڑائیاں تیکر محدود ہا،پر اوہناں ایہدا گھیرا ہور موکلا کیتا تے وار نوں اندر مکھی (مکھ دے اندر) لڑائی دے موضوع توں جانو کروایا"۔

آزادی مگروں نجم حسین سید نوں وار دا اہم شاعر مندے نیں تے ایہناں دیاں واراں دا موضوع استحصالی نظام نال ٹکرا ای دسدے نیں۔

تیجے حصے "لسانیات"دا پاہلا مضمون "پنجاب دی بولی وچ ہک نویکلی گرامری بنتر" وچ اوہ پنجابی بولی دی جغرافیائی حدود دی دس پاوندے نیں تے نال دسدے نیں جو پنجابی زبان بارے سبھ توں پہلاں ڈاکٹر کیری ہوراں 1812ء وچ پنجابی گرامر لکھی۔ایس مضمون اچ اوہ بار دی بولی بارے ہک بھرویں گل بات کردے نیں۔اوہ بار دی بولی دے شبد،قاعدے،دوجیاں بولیاں دے پنجابی اتے پرچھاویں دی وی دس پاوندے نیں۔

دوجا مضمون "مڈھلی پنجابی گرامر" ڈاکٹر ارشاد دی کتاب مڈھلی پنجابی گرامر دا ویروا اے۔ایس بارے وچار سانجھے کردیاں ہوئیاں لکھدے نیں:"ڈاکٹر ارشد محمود ناشاد ہوراں دا وادھا ایہ وے کہ اوہناں جدید لسانیات دے ڈھانچے صوتیات ،صرف،نحو تے معنویات نوں مکھ رکھدیاں اپنے وچار اسارےہن۔

تیجا مضمون "وگویں وسیب دی سیاست" وچ پنجابی بولی دا سوال اٹھان آلے سوجھواناں جہناں وچ قاضی فضل حق،باوا بدھ سنگھ،گوربخش سنگھ،جوشوافضل الدین،بھولاناتھ وارث،ڈاکٹر فقیر محمد فقیر،محمد آصف خان،سبط الحسن ضیغم تے شفقت تنویر مرزا ہوریں دا ذکر کردے نیں۔مڑ انگریز دے پنجابی بولی نال دھروہ تے جھات پاندے نیں،پنجابی توں دوری دی وجھا ،ریاست دی ایس معاملے وچ مڈھلی غلطی،اچالے وچ پنجابیاں نال ہوئے دھروہ بارے لکھدیاں ہویآں آکھدے نیں:"اسیں وڈے وسیب،وڈی گنتری تے اچیچے ورثے دے وارث ہوندیاں وی ایہناں دے متھاج بنے ہوئے آں۔ایہ پرجواے وسیباں تے سوجھاں نوں قومی آکھ کے وڈیاوندے ہن تے دیسی رنگارنگی بارے "مقامی"ودگے شبد گھڑ کے نکرے لاون دا آہر کیتا ہویا اے۔ایس توں اڈ گلوبلائزیشن،دہشت گردی تے بالی وڈ نوں تنقیدی اکھ نال ویکھن دا جتن کردے نیں تے سرمایہ دارانہ نظام نوں ننگا کردے نیں۔آخر تے جڑت دا درس دیندے نیں۔

سنجاپ دا آخری حصہ "ہانی لکھت" اے۔جہدے وچ اوہناں اٹھ پنجابی پراگیاں جہڑے اوہناں دی حیاتی اچ چھپ کے ساہمنے آئے تے اوہناں دے قلم نوں لکھن تے مجبور کیتا۔ایس حصے دی پاہلی لکھت "کستوری دا بھار" اچ اے۔ ڈی۔ اعجاز دیاں مڈھ بنھ کتاباں کال بلیندی تے چانچے چھتے نوں پڑھیاڑاں ساہمنے کھولیا۔کال بلیندی وچ اوہناں 1857ء دی جنگ بارے ڈھولے اکھٹے کر کے تے اوہناں نوں چھاپ کے تاریخ نوں نویں سریوں ویکھن دا درس دتا۔اوہناں گورے دی کوڑ کہانی نوں ٹھل چاں گھتیا۔"چانچے چھتے درداں وگدے دریا دی کہانی اے ،جہدے وچ حسن تے عشق،پھوٹا تے وچھوڑا ٹھلدے پین"۔چانچے چھتے بار دے لینڈ سکیپ دی شاعری اے ۔ ایہ دوویں لکھتاں صنفاں دے سردار ڈھولے دیاں چوناں ہیں۔

دوجا مضمون "شارب:اساویں وسیب توں ان ڈٹھے دی بھال تیکر"اچ اوہ نویں شاعری دے فکری تے فنی پکھوں گل ٹور کے پچھمی لہراں ہیٹھ لکھن آلے ادب دی نندیا کردیاں ہویاں اوہناں کلاکاراں دی آدر کردے نیں۔جیہناں دے کلا دا سوما دھرتی دی ککھوں پھٹیا اے ۔ایہناں شاعراں تاں ماں بولی وچ نویں تجربے کرکے ایہدی جیبھ نوں نویکلے سواداں توں جانو کروایا اے پر پنجابی شاعری نوں سیانے پڑھن ہاراں دی گھاٹ اے ۔

"پروفیسر شارب ہوریں دی شاعری دیاں جڑھاں دھرتی وچ ہوندیاں دی تخلیقی تجربیاں تے فکراں دی رنگارنگی نال نویکلی بہار لیاوندیاں ہن"۔ایہ شارپ ہوریں دے فن تے خاص کر اوہناں دی کافی تے بھرویں جھات پاوندے ہوئے آکھدے نیں "استعاراتی ڈھنگ دا ورتارا لوک روایت دی چوری وچ گنھیاہویا اے ۔اوہناں دی امیجری شعری تاثر پیدا کردی اے"۔"اوہناں دی شاعری پڑھیاڑاں نوں گوریاں دیاں بار وچ کھٹوائیاں نہراں توں پہلاں دے پنجابی کردار دی نویں ہوند توں جانو کرواندی اے۔اوہناں دیاں کافیاں وچ انتاں دی تھڑ تے کرلاٹ تاں ہوندے ہن،پر اوہ مسکینی تے نمانے پن تیکر نہیں ڈگدے۔اوہ انسانی وقار نال اپنا دکھ بیان کردے ہن":

گدیاں دے اساں وارث جمے

اساں مڑ وی اوت نکھتیاں

پھیر وی داج نصیب نہ ہویا

بھاویں بھر بھر کتنیاں کتیاں

بوڑ جگر دی کالی رات اچ اساں چھجی چنی رنگنی

سیونی ساڈی ساری سکدیاں لنگھنی

شارب ہوراں دی شاعری وچ فکری پکھ نالوں احساساتی رنگ بہتا گوڑھا اے۔انسانی وجود تے اکلاپا شارب دی شاعری دے اگھڑویں پکھ نیں۔

تیجا مضمون "ادھ" مظہر ترمذی دی کتاب ادھ جہڑی اوہناں دیاں چونہہ کتاباں دی چون تے کجھ نویں نظماں رلا کے چھاپی گئی اے ۔اوہناں دی شاعری وچ پنجابی بولی نال ہون آلا دھروہ، ونڈ دے پھٹ،اکلاپا،اداسی،پردیس تے سفنے دے امیجز اگھڑویں ملدے نیں۔ ایس پراگے دی اچیچی گل ایہ اے کہ نویں شعری رویاں دے ہوندیاں وی پنجابی شعری سبھا نوں نال لے کے ٹردی اے ۔ایہو سبھا ای پنجابی نظم نوں سمکالی شعری ریتاں توں وکھراوندا اے ۔

چوتھا مضمون "ون ہیٹھ اگی ہوئی ٹاہلی" رائے محمد خاں ناصر دے شعری پراگے "ہونگ" جہدے وچ پنجابی لوک صنفاں بولی، ماہیا،ٹپہ تے اشلوک ہن۔ ایس لکھت اچ اوہ پنجابی شعری ریت دے پچھوکڑ،صوفی شاعراں دا پنجابی ول آون دی وجھا ،انگریز راج تے مسلماناں دا موقف،پنجاب وچ نظام تعلیم تے انگریز دا جدید نطام تعلیم توں گل ٹوردیاں ہوئیاں پاکستان دے نظام تعلیم اچ پنجابی دا ماجھی لہجہ لاگو ہون دی وجھا ساہمنے لاوندے نیں۔آزادی مگروں انگریزی ادب دے اثر ہیٹھ پنگریاں بنتراں افسانہ تے نویں نظم دوہاں وچ پنجابی لکھاریاں دی ہک پیڑی لکھیا۔دوجے اوہ لکھاری جہناں دیسی بنتراں نوں ویلے دے مہاڑاں نال لیا کھلارن دے جتن کیتے۔اجوکے شاعراں مشتاق صوفی،غلام حسین ساجد،پروفیسر شارب تے رفعت عباس کافی پراگے چھاپ کے نویاں پیڑھیاں کان پورنے پائے۔

"پر ہن بار اچ سورج اگ پیا۔رائے محمد خاں ناصر ہوراں پنجابی وچ پیر کیہ رکھیا بار وچ بہار آگئی۔جتھے پنجابی پیگھ دیاں لاہاں ہلاریوں ترٹیاں ہان،اوہناں وت ستی جگائی چاں۔وڈکی شاعری دا پنڈ وی لہندی ہا۔بابے شاعراں پرچلت فلسفیاں،وچار دھاریاں، جیون دے وسباں کسباں تے کوڑ سچ نوں بریک بدھی نال چھانیا ہا،جیہدے سٹے وچ سدیوی شاعری ہوند وچ آئی تے وادی سندھ دا مان یوگ ورثہ بن نتری۔ماضی دا ایہ وسب ایس جوہ دا جدی ورثہ ہا۔کالونی گیری دے کوہیڑ وچ ہر شے لک گئی ہا تے سوی صدی مگروں بار وچ وت سوجھلا ہویا"۔

"رائے محمد خاں ناصر ہوریں وڈکے شاعراں یاں سمکالیاں دے مگر نہیں ٹرے سگوں اپنی وکھری ہوند دی پچھان کروائی اے "۔

کانے کانے کانے

چھتاں راتیں چن سیکیا،کدھاں لے ٹریاں افسانے

چھتاں راتیں چن سیکیا

شالا موتاں نہ آون

چلھیاں چ دبھ اگدی،جدوں بلدیآں بجھ جاون

شالا موتاں نہ آون

سواہ نوں آکھ انگاریا،توں جھٹ ہک ہور اڈیک

ہک تیرا ہوون کارنے،میں بھانبھر چھڈے ڈیک

جندے مریے پھلاں دے سر چڑھ کے

نی آنی تریل بنیئے

"اصل وچ رائے محمد خاں ناصر دا موضوع،بولی،بنتر،وسیب،جذبہ تے لینڈ سکیب انج ہک دوئے وچ گنھے ہوئن کہ ایہناں نوں وکھ کر کے نہیں ویکھیا جاسکدا۔ایہ تخلیق دا اجہیاہڑھ اے کہ جہڑا پڑھن ہاراں نوں نال روڑھ لے جاندا اے ۔اوہ اپنی گل نوں سمکالیاں توں وکھراون کان اجیاے رنگ لیاوندےہن جیویں بھانبڑ چھڈے ڈیک،آساں بالن کیتیاں،پیریں ہسن چنڈیاں،شام دے آہلنے،چھتاں وچوں بھوئیں کردی،ون ہیٹھ اگی ہوئی ٹاہلی،ہڈک کھڈونیاں ورگی تے کدھاں اتے لے ڈولدے انج ورتے ہن کہ شعر دی چس دون سوائی ہوویندی اے ۔اساڈی جاچے تاں ایہ امیجز پہلے پنجابی شاعری وچ کدائیں نہیں دسدے،پر اوہ تاں ایس نرولتا دیاں پنڈاں بنھی بیٹھن"۔

پنجواں مضمون "تسی دھرتی" زاہد حسن دے ناول تسی دھرتی تے اے۔"ایہ ناول انہویں تے ویہویں صدی دے پنجاب دے وسیب تے وسوں اتے اسریا اے ۔ایہ تاریخ دے تریئیں سمیاں انگریزی راج توں پہلاں دا پنجاب،راج دے پنجاب تے مگرلے سمے نوں کلاوے وچ لیا ہویا اے "۔ایہ دسدا اے کہ پانی خوشحالی دا کارن بندا اے ۔ایس خوشحالی دا ازلی ویری دھاڑوی اے ۔

سعید بھُٹا دی معلومات موجب ایہ پہلا ناول اے جہڑا کسے بار واسی بار بارے لکھیا اے ۔

چھیواں مضمون "ملکاں نی جاتکی تے پروین ملک" پروین ملک ہوراں دی ہڈبیتی "کسیاں دا پانی" بارے اے۔ سعید بھُٹا لکھدے نیں:"جیونی دا پنڈا بھاویں ماجھی اے پر ایس حصے دے پاتراں دے آپتی مکالمے چھاچھی وچ ہن۔بولی دا ایہ ذائقہ ماکھی دے مٹھاس توں گھٹ نہیں۔بولی تے دانش ہک مک ہوئے پین۔ایویں ہک تردی جیہی مثال ویکھو:

"مینڈیا بچیا! جے آپے چج نہ سکھو تاں دنیا بہوں مندوں کر کے سکھینی اے"۔

پروین ملک دے بقول اوہنوں وی شناخت ملی اے ۔اوہنے لہور دی مٹی نوں چھ لاشاں دے کے ایس شہر اتے اپنا حق جتا لیا اے ۔

ستواں مضمون "ساجد دی کھاجن" غلام حسین ساجد دی کہانی "کھاجن" جہڑی اوہناں دی کہانیاں دی کتاب "نیندر بھنی رات" وچوں اے ۔ بقول سعید بھُٹا : "کھاجن پہلی نظریں بھولی لگدی اے پر اندروں گناں دی پوری اے ۔انج دی کہانی ای پرکھ دے پسینے کڈھدی اے "۔

اٹھواں مضمون "پورنے:ہک ویروا" حسین شاہد دی کتاب "پورنے" بارے اے۔حسین شاہد ہوریں پنجابی دے سرکڈھویں نقاد ہین،جہڑے سمکالی پنجابی پارکھاں مگر نہیں ٹرے سگوں پنجابی پرکھ نوں نویاں راہواں وکھائیاں ہن۔اوہناں ہک ذمے دار نقاد وانگوں سمکالی لکھاریاں نوں اوہناں دیاں تھوڑاں دی چنتا کروائی اے ۔اوہ نویں تنقید توں متاثر ہن،پر ایتھے وی اوہناں یورپی نقاداں دی جگالی نہیں کیتی سگوں نرا سوجھ نوں مکھ رکھ کے پنجابی دی کلاسیکی شاعری دی قدر دا تعین کیتا اے ۔اوہ نرول پنجابی دی وکالت کردے ہن۔"پنجابی پرکھ دی عمر بھاویں اینی وڈی تاں نہیں ہوئی،پر وت وی "پورنے دے مطالعے مگروں اسیں ایہ آکھ سکدے ہاں کہ درسی تے مکتبی تنقید دی دھند وچ ایہ سورج دی رشم نہیں تاں دیوے دی لاٹ ضرور اے "۔

"ہانی لکھت" دے اٹھے مضمون پنجابی شعری صنفاں ڈھولا،کافی،نظم،بولی،ماہیا،ٹپہ،اشلوک،ناول،ہڈبیتی،کہانی تے پرکھ پڑچول بارے نیں۔ایہ پراگے جدید پنجابی ادب دیاں مختلف شکلاں تے موضوع دی رنگا رنگی نوں ساہمنے لاوندیاں نیں۔اج دا پنجابی لکھاری جنہوں سعید بھُٹا نیں اپنی پرکھ پڑچول آلی تکڑی وچ تولن توں بعد اپنے قلم راہیں اوہناں دے فنی گناں،ادب اچ تھاہر،خالص زبان تے روشنی پاوندیاں ہویایاں ایہناں پراگیاں نوں اسی(80) توں بعد اچ چھپن آلے پراگیاں وچوں موہری رکھیا تے نویں پڑھیاڑان لئی راہواں نوں سوکھا کر چھڈیا۔ سعید بھُٹا رنگے لکھاری تیجی دنیا دے ملکاں لئی اک تحریک دی حثیت رکھتے نیں۔جہناں دی لکھت پڑھیاڑ اتے ڈونگھا اثر چھڈدی اے۔سنجاب اوہ ٹورا اے جہڑا پنجابی ادب دیاں جڑاں لبھدا ہویا اج دے ادبی رکھاں توں پڑھیاڑآں یا عام لوکائی نوں جانو کراندا اے۔ اوہ ایہ دسن دی کوشش کردے نجری آوندے نیں کہ تسی پنجابی اپنے شاندار پچھوکڑ توں لے کے اج دے دیہاڑ تک پنجابی جائے لکھاری جہڑے اپنی کلاسیکی ریت دے نال نال ویلے دے ہتھوں آون والے بدلاو تے اوہندے نتیجے وچ پروان چڑھن آلی سوچ نوں نویاں ادبی صنفاں وچ لیا کے پنجابی ادب دی شان بنا راے ہو۔صرف اوہناں دے کم نوں پڑھن تے پرکھ پڑچول دی تکڑی تے تولن دی لوڑ اے۔ایہ فن پارے کسے وی زبان دے وڈے ادب توں گھٹ نہیں۔ساڈی بولی تے ساڈے ادب نوں پنجابی پیڑھی دے اوس پڑھے لکھے طبقے دی لوڑ اے۔جہڑا نویں پنجابی ادب دا سائنٹیفک بنیاداں تے پرکھ پڑچول کرکے مقام ساہمنے لیاوے تے عام لوکائی نوں ایس دا جانو بنا سکے۔