این جی او دا پنجابی خلاف گند تے مِٹھا زہر۔۔۔۔٭رویل کالم٭

این جی او دا پنجابی خلاف گند تے مِٹھا زہر۔۔۔۔٭رویل کالم٭

ڈاکٹر جمیل احمد پال

پنجابیاں نوں اپنی زبان توں دُور کرن، ایہناں دی ماں بولی اردو بناون یاں فیر زبان دی ونڈکاری کر کے نکیاں نکیاں بولڑیاں وچ ونڈن واسطے ایس ویلے ہزار طریقے ورتے جا رہے نیں۔ کجھ اردو بولیندڑ، متعصب،پنجابی دشمن، پاکستان سرکار تے اوہدے کئی ادارے، تے آپ پنجابی، سارے ای ایس عمل وچ شریک نیں۔ ایہناں بارے ریسرچ کیتی جاوے تاں اک پوری کتاب لکھی جا سکدی اے۔ اک طریقا ایہ اے کہ پنجابی زبان نال ہمدردی دا اظہار کردے ہویاں، گلاں گلاں وچ پنجابیاں دے ذہن اندر زہر گھولیا جاندا اے۔ اوہناں دی زبان نوں گھٹیا، پچھڑی ہوئی یاں فیر مَردی ہوئی ثابت کیتا جاندا اے تاں جے پنجابیاں دے حوصلے نیویں ہو جاون۔ روز دیہاڑے کوئی نہ کوئی شرلی چھڈی جاندی اے۔کیہ سرکاری ادارے تے کیہ غیر سرکاری ادارے (این جی اوز) نتھا سنگھ اینڈ پریم سنگھ، ون اینڈ دی سیم تھنگ نیں۔

ہُنے فیس بُک ویکھ رہیا ساں کہ اک پوسٹ اُتے نظر پئی۔ عنوان انج سی:

”لسانی ہجرت2023: پنجابی اپنی ماں بولی کو گھروں سے نکال رہے ہیں“

ایس لکھت دے نال اک سکیچ وی اے جہدے وچ اک گھر بنیا ہویا اے، گھر دے اندر پہلاں ”پنجابی“ دا لفظ لکھیا نظر آوندا اے، اک ہتھ نمودار ہوندا اے تے پنجابی نوں چٹکی مار کے باہر سٹ دیندا اے، فیر دُوجا ہتھ تلی اُتے ”اردو“ رکھ کے لیاندا اے تے پنجابی دی تھاں رکھ دیندا اے۔ ایہ عمل مسلسل چلدا اے۔

ایس انتہائی زہری سکیچ نوں ویکھن والے ناجاگرت عام پنجابی نوں اپنی زبان ہور وی ایویں کویں لگن لگدی اے۔ کوئی پنجابی سیوک ہووے تاں اوہدا خون کھولدا اے۔

سکیچ دے تھلے لکھے فقرے انج نیں:

پانچ سالوں میں 25 سے 30لاکھ پنجابیوں نے اپنی مادری زبان پنجابی سے بدل کر اردو کر لی; سرائیکی اپنی مادری زبان پر قائم رہے۔

لوک سجاگ کا مردم شماری2023 کے اعداد و شمار کا تجزیہ۔

پنجابی اپنی مادری زبان چھوڑ رہے ہیں۔

یہ کوئی نئی یا حیران کن بات تو نہیں لگتی لیکن گذشتہ پانچ سالوں میں اس رجحان میں غیر معمولی تیزی آ گئی ہے……

پہلاں ایہ غور کر لئیے کہ پنج سال وچ، چلو 25نہیں 30 لکھ ای ہر سال من لوو، دی گنتی مطابق 15سال لگن گے، اک کروڑ پنجابیاں دے اپنی زبان چھڈن نوں۔ تے اگلے 15سالاں وچ پنجابیاں دی (مضمون وچ دسی گئی) 12 کروڑ آبادی ودھ کے 24 کروڑ ہو چکی ہووے گی۔ اوہناں وچوں پنجابی چھڈن والے اک کروڑ کڈھ دیو تاں پنجابی کنے رہ جان گے؟ جی 23 کروڑ۔

تے مضمون نگار سانوں کیہ تاثر دینا چاہندا اے؟ کہ پنجابی بس گئی کہ گئی۔ مُک گئی۔ بس سرائیکی بچ گئی۔

ساڈے سیانے پڑھنہار تاں مضمون دی اُٹھان دے اندازتوں ای سمجھ گئے ہون گے کہ منصور دے پردے وچ خدا کویں بول رہیا اے۔ لکھاری نیں جناب طاہر مہدی جہناں بارے دسیا گیااے کہ ”ایک انتخابی تجزیہ نگار ہیں، انہیں صحافت کا وسیع تجربہ ہے اور وہ سیاسی اور سماجی امور پر گہری نظر رکھتے ہیں“

این جی اوز دا مسئلا ایہ اے کہ اوہناں نوں جہڑا راتب ملدا اے، اوہناں نے اوہ حلال کر کے وکھانا وی ہوندا اے۔ چیتے رہوے کہ اسیں ”حلال کر کے وکھانا“ آکھیا اے، ”حلال کر کے کھانا“ نہیں آکھیا۔ ”لوک سجاگ“ اک اجہی این جی او اے جہڑی پنجابی دے نیڑے نظر آوندی اے پر ایہدے ولوں پنجابی تے پنجاب بارے خیر دی خبر گھٹ ای آوندی اے۔ پنجاب دے ٹوٹے کرن بارے ایہ اپنے خبرنامے ”پنجابیکا“ وچ کئی وار شرلی چھڈدے رہے نیں۔ قیمتی آرٹ پیپر اُتے چار رنگاں نال چھپن والاایہ ’پنجابیکا‘ اصلوں ’پنجاب دشمنیکا“ اے۔ اک ادھا مضمون ہولی، دیوالی بارے، کدی پتنگ تے بسنت بارے لیکھ تے باقی اپنا پنجاب دشمن گجھا پراپیگنڈا…… پیسے پورے ہو گئے۔ پنجاب تے پنجابی دشمنی اج کل ودھیا کاروبار اے۔ ایہدے وچ منافع ای بہت اے۔

مال کھان دے ایس عمل وچ بہت ساریاں پرائیویٹ یونیورسٹیاں وی شامل نیں۔ لاوارث پئی پنجابی بارے کوئی پراجیکٹ بنایا، باہروں گرانٹ لئی تے کاغذی ریسرچ تے ٹیبل ورک کر کے کھا پی چھڈی۔ ایہو جہی اک یونیورسٹی توں مینوں اک کڑی دا فون آیا، اوہ ”اڑلام“ بارے ریسرچ کر رہی سی جد کہ اوہنوں اڑلام دی اواز بارے تاں کیہ، پنجابی بارے وی کجھ پتا نہیں سی۔ اوہ ادھ انگریزی رَلی اردو وچ گل کر رہی سی تے میں پنجابی وچ جواب دے رہیا ساں۔ یقینن اوس کڑی نے ہُن تک اپنی ریسرچ پوری کر لئی ہووے گی تے یونیورسٹی دے پروفیسراں تے سوجھواناں نے پیسے ہضم وی کر لئے ہوون گے۔ ایہو یونیورسٹی کئی سال پہلاں پنجابی شاہ مکھی نوں یونیکوڈ وچ وی شامل کروا چکی اے تے ایہو جہے ای کسے سیانے نے گوگل ٹرانسلیٹر وچ وی پنجابی شامل کروا کے پیسے کھٹ لئے نیں۔ میدان خالی پیا اے۔ زمین خالی پئی ہووے تاں اوتھے جھاڑجھنکار ای اُگدا اے جہدے وچ سپ ٹھونہے واسا کر لیندے نیں۔

مدتاں پہلاں جدوں انساناں دے کوئی اصول ہوندے سن، اودوں ساڈے بہت سارے لبرل (اودوں ”ترقی پسند“ اکھواندے سن) وی کجھ اصول رکھدے ہوندے سن۔ ضیاء دور دے بعد کجھ تاں کوڑے کھا کے تایب ہو گئے، کجھ باہر نس گئے تے باقی سارے دے سارے این جی اوز نوں پیارے ہو گئے۔ اوہناں نوں پتا لگ گیا کہ امریکی ڈالر دا مُل بہرحال روسی روبل نالوں ودھ اے۔ وڈے وڈے اصول پرستاں نوں این جی اوز اندر جا کے ڈالر کماندے ویکھیا تے اوہی فیشن ہُن تک چل رہیا اے۔ اپنے آپ نو ں پنجابی دا سکّا ظاہر کرو، اوہدیاں بد نصیبیاں اُتے اٹھ اٹھ اتھرو وگاؤ، وچوں ایہدیاں جڑاں وڈھو تے مال کھاؤ۔ پنجابی دے حقوق، ترقی پسندی،اصول پرستی، سارے دا سارا اپنی موت آپ مر چُکیا اے۔ ہُن جے پنجابی دی گل کیتی وی جاندی اے تاں گوز شتر وانگ گل کسے پاسے نہیں لائی جاندی سگوں کنفیوژن کھلاریاجاندا اے۔ پنجاب دے جنوبی علاقیاں وچ کم کرن والیاں این جی اوز، لوکائی سیوا دا کم تھوڑا کردیاں نیں، نفرت زیادا کھلاردیاں نیں۔ وڈا کارناما تے ایجنڈا اِکو اے: مقامی تے ”شوہدے پناہگیر“ وچکار دشمنی ودھا کے پنجاب دی ونڈ دی راہ ہموار کرنا۔ مقامی اوہ اے جہڑا تن سو سال پہلاں ایتھے آیا تے پناہ گیر اوہ جہڑا ڈیڈھ دو سو سال پہلاں آیا۔

صرف جنوب وچ ای نہیں، این جی اوز تے ساڈے قیمتی اداریاں ولوں رَل مل کے پنجاب دے شمال وچ وی بہت ساریاں ”زباناں“ تیار کیتیاں جا چُکیاں نیں، اوہناں دی لگوتی دا عمل وی جاری اے۔ مقصد صرف پنجابی نوں دھکا دینا اے۔

اُتے جس مضمون دی گل کیتی اے، اوس مضمون وچوں اِک کاتر ویکھو:

”جنوبی پنجاب کے تینوں ڈویژنوں اور سرگودھا ڈویژن کے ماسوائے ضلع سرگودھا کے تینوں اضلاع (بھکر، میانوالی اور خوشاب) میں سرائیکی بولنے والوں کی متناسب تعداد میں کوئی کمی نہیں آئی۔ یہاں اردو بولنے والوں کی متناسب تعداد میں اضافہ معمولی ہے اور وہ یہاں کی پنجابی بولنے والوں کی آبادی میں متناسب کمی سے مطابقت رکھتا ہے۔ یعنی یہ کہا جا سکتا ہے کہ سرائیکی بولنے والوں نے اپنی مادری زبان کو چھوڑ کر اردو کو اختیار نہیں کیا۔

ہور ویکھو:

2017 سے قبل مردم شماری 1998 میں کی گئی تھی۔ 1998 میں اردو بولنے والے پنجاب کی کل ابادی کا 4.5 فیصد تھے جو 2017 میں 4.9 فیصد ہو گئے جسے غیر معمولی تبدیلی نہیں کہا جا سکتا ……

اک ہور ویکھو۔

2017 میں پنجابی اور اردو کے علاوہ دیگر تمام زبانیں بولنے والے (بشمول سرائیکی) پنجاب کی کل آبادی کا 25.5 فیصد شمار ہوتے تھے جبکہ 2023 میں ان کا حِصّا 25.8 فیصد ہو گیا۔ یہ فرق اتنا معمولی ہے کہ یہ پنجابی بولنے والوں کی تعداد میں کمی اور اردو بولنے والوں کی تعداد میں اضافے کی بنیاد پر قائم کی گئی ہماری اس توجیہہ کو رد نہیں کر سکتا کہ پنجابی اپنی مادری زبان چھوڑ رہے ہیں۔

سارے مضمون وچ انجے ای لفظاں دے ہیر پھیر تے جادو گری نظر آوندی اے۔ اگے چل کے اک اک ڈویژن تے شہر دی گل کیتی گئی اے۔ فرماندے نیں:

اپنی مادری زبان بدلنے والے پنجابیوں میں سے کم ازم کم ہر تیسرے کا تعلق ضلع لاہور سے ہے۔ یہاں ان کی تعداد کا تخمینہ 11 لاکھ ہے یعنی ضلع کے ہر دسویں فرد نے 2017 اور 2023 کے درمیان اپنی مادری زبان بدلا لی۔

ایس بارے گل نہیں کیتی گئی کہ لاہور شہر وچ 11 لکھ توں زیادا تے افغانی تے پٹھان ای آ وسے نیں۔ کیہ اوہ اپنی مادری زبان پنجابی لکھوان گے؟

خیر اگے ویکھو۔

ضلع ملتان میں بھی یہی رحجان سامنے آتا ہے۔ یہاں بھی ہر دسویں پنجابی نے اپنا اندراج اردو سپیکنگ کے طور پر کروایا لیکن ضلع میں سرائیکیوں کی متناسب تعداد جوں کی توں رہی۔ گویا اردو کا انتخاب کرنے والے محض پنجابی ہی ہیں، سرائیکی ان میں شامل نہیں۔

آکھو سبحان اللہ۔ اِکو شہر، اِکو جہے لوک۔ پر اک طبقے نے زبان بدل لئی، دوجا اینا اصول پرست تے پکا کہ زبان اُتے قایم اے۔

ہور اگے ویکھو۔

جنوبی پنجاب کے ضلع بہاولنگر کی 95فیصد آبادی پنجابی بولنے والوں کی ہے لیکن وہاں بھی اپنی مادری زبان کو چھوڑنے کا رجحان سامنے نہیں آیا۔

کمال اے ناں؟ سارا پنجاب اپنی پنجابی چھڈ رہیا اے پر بہاولنگر دے سارے پنجابی حاجی نیں۔ (ہسو نہیں۔) سارا مضمون ای انج دے قیمتی اعداد و شمار نال بھریا پیا اے۔ تے ثابت صرف ایہ کرنا مقصود اے کہ پنجابی اپنی زبان تیزی نال چھڈ رہے نیں جد کہ سرائیکی اپنی زبان اُتے قایم نیں۔

مضمون دے پچھے اوہی لوک نیں جہناں نوں پنجاب تے پنجابی دا ناں سُن کے دندل پے جاندی اے۔ کدی اوہ پنجاب نوں ”پنچاپ“ لکھدے تے چبا چبا کے بولدے نیں، کدی داتا صاحب دے متھے ایہ فرمان لاندے نیں کہ ”لاہور، ملتان دے مضافات وچ اے“ مضافات شہر دے دوالی پنڈاں نوں آکھیا جاندا اے جد کہ دوہاں شہراں وچکار فاصلا 333 کلومیٹر۔ داتا صاحب تاں بہت سیانے بزرگ سن پر اجوکے سجناں دی مت ماری جاوے تاں 333 کلومیٹر اُتے وی ”مضافات“ ہو سکدا اے۔

ایہناں ذہنی مریضاں کولوں کسے وی چنگی گل دی توقع نہیں کیتی جا سکدی۔

پورے لیکھ دا تت ایہ اے کہ پنجابی لوک اپنی زبان چھڈ رہے نیں۔ پر سرائیکی اپنی زبان اُتے قایم نیں۔ پنجابیاں ولوں زبان چھڈن دا عمل بہت تیزی نال ودھ رہیا اے۔ نور خاں شاہین ملک یاد آوندے نیں۔ اوہناں نے زبان دے حوالے نال یونیسکو دے اک پراجیکٹ ولوں سرکاری ادارے ”تحقیق و ترقی نصاب“ ولوں ریسرچ کروائی تے اوہدے نتیجے رپورٹ دی شکل وچ لکھے۔ سرکاری کاغذاں وچ کدھرے اوہ رپورٹ پئی ہووے گی جہدے مطابق ”پورے پنجاب وچ اپنی زبان نوں گھٹیا سمجھ کے چھڈن دا عمل سبھ توں زیادا پنجاب دے جنوب تے جنوب مغرب دے علاقیاں وچ ہو رہیا اے۔“ تے ساڈی این جی او فرما رہی اے کہ اوہ لوک ای صرف اپنی زبان اُتے پکے نیں۔

تسیں عام ویکھیا ہووے گا کہ لاہور وچ تسیں اوہناں علاقیاں دے کسے بندے نال گل کردے او تے اگوں اوہ جواب اردو وچ دیندا اے۔ تسیں اوہنوں آکھو کہ توں اپنی زبان بول، تے اگوں جواب ملدا اے ”وہ آپ کو سمجھ نہیں آئے گی“ ہاں جی، اوس ولی اللہ نوں پتا ہوندا اے کہ جے اوہ مادری زبان بولے گا تاں سانوں سمجھ نہیں آون لگی۔ احساس ء کمتری دی انتہا اے۔

مِیسنے پن دی مثال وی سُن لوو۔ رشید احمد طاہر بھٹی مرحوم پنجابی دے لیکچرر ہوندے سن۔ گورنمنٹ کالج ساہیوال وچ میں اوہناں دا سنگی ساں۔ اوہناں نے اک واری دسیا کہ اوہ کسے مشاعرے وغیرا وچ ملتان گئے۔ اوتھے دے اک دو بندے مہمان نوازی دا عظیم وکھالا کردے ہویاں اوہناں نوں مخاطب ہوئے ”آپ پنجاب سے آئے ہیں؟“

رشید طاہر ہوری دسدے نیں کہ میں اگوں چِڑ کے آکھیا: "تو یہاں میں دُبئی میں بیٹھا ہوا ہوں؟ یہ بھی پنجاب ہی ہے۔“

نفرت تے تعصب دی انتہا، بندے نوں انھا کر دیندی اے۔ اوہ فرض کر لیندا اے کہ پنجاب ونڈیا جا چُکیا اے۔ فیر اوہ سوچدا اے کہ جے میرے علاقے وچ بارش نہیں ہوئی تے ایہدی وجھا وی پنجاب ای اے۔ پنجابیاں نے سارے بّدل لاہور وچ ای وسا لئے نیں۔ جے میرے علاقے وچ لوک جاگیرداراں کولوں جُتیاں کھاندے، ذلیل ہوندے نیں یاں پیر ہوری مریداں دِیاں دھِیاں گھر پا لیندے نیں تاں ایہدی وجھا وی پنجاب ای اے جہڑا جاگیرداراں تے پیراں دے ذہن اُتے قبضا کیتی بیٹھا اے۔

پنجابی ہووے یاں اوہدے وچوں 1962 وچ پیداکیتی گئی کوئی وکھری قوم، ایہ کویں ہو سکدا ا ے کہ پنجاب دا رہن والا ہووے (ناں بھاویں کوئی وی وٹا لوے) تے اپنی مادری زبان (جو وی اوہدا ناں دیوے) دا اینا ہیجلا ہووے کہ فخر نال بولے تے چھڈ کے خُش نہ ہووے۔ (اک فیصد نوں وکھرا کر دیو) ایہناں اُتے اِکو پنجابی مثال پوری آوندی اے…… ”اِکو مُڈھ کماد دا تے ……“

آنٹی این جی او نوں غلط فہمی ہوئی اے۔ زبان چھڈن دے معاملے وچ سارے پنجابی اکو نیں۔ اِس پرچم کے سائے تلے، سارے پنجابی ایک ہیں۔لفظ پنجابی نوں چِڑدے او تاں پنجاب واسی آکھ لوو۔

(شکریے نال روز وار ”لوکائی“ 24 ستمبر 2024)