بنواس /جندر

' 'سردار جی، میں آپن گانو جات ہیں،'' تاش کھیڈدیاں ہویاں بنتا سنگھ عرف بشیشر ناتھ نے کہیا تاں میں ایس دی گل ول کوئی دھیان نہ دتا۔ مینوں اوس دا اپنی ماں بولی وچ بولنا اکھریا۔ اوس نوں ایتھےرہندیاں ہویاں پینتی سالاں توں زیادا دا سماں ہو گیا۔ جنی وار وی اوس نال ٹیلیفون تے گل ہوئی، اوس میرے نالوں شدھ پنجابی بولی۔ ''میں بنتا سیہوں بول رہیا جی۔ ست سری اکال۔'' اوہ ٹیلیفون 'تے پہلاں ایہی شبد بولدا۔ اوہ اپنے آپ نوں سنگھ اکھوا کے مان محسوس کردا۔ اودوں اوس نوں ساڈے نال لگیاں تِن کُوسال ہوئے سن کہ اِک دن مینوں کہن لگا، ''سردار جی، ہم کو یہاں پے سبھی بھئیا بھئیا کہت ہیں۔ ہم کو اصلی نام سے بلابت نہیں کھے۔ ہمار نام سکھوں والا رکھت۔'' کول بیٹھا میتھوں وڈا گرمکھ بولیا، ''بھئیئے، کدے سنگھ نہیں ہو سکدے۔'' اس اگوں پچھیا، ''یہ کونے بات ہیگا؟ کیا دھرم میں جات-پات ہووترے۔'' میں کہیا، ''ایہ کوئی وڈی گل نہیں۔ اسے سنگراند نوں گردوارے چلانگے۔ گورو گرنتھ صاحب توں واک لے کے تیرا ناں رکھ لواں گے۔'' سنگراند دور سی۔ اوہ مینوں واروار ایس گل بارے یاد کراؤندا رہا۔ میرے بھتیجے دا ناں اسیں گورو گرنتھ صاحب توں واک لے کے رکھیا سی۔ ہو سکدا کہ اس نے ایہ گل اتھوں ای جانی ہووے۔ میں وچ-وچالے اس نوں چھیڑدا، ''ناں سے کیا ہوگا۔ سکھی نبھانا بہت مشکل اے۔'' ایس دا سدھ پدھرا جواب ہندا، ''اپن نام سکھ رکھل۔'' بھاپا چھیڑدا، ''لے، اداں ای ناں رکھ دیتے ہیں۔ ایہ کہڑا کاموں میں کام ہے۔'' اوہ کہندا، ''پکا گردوارے میں رہل۔'' پتا نہیں ایہ گل ایس دے من 'چ کس پا دتی سی۔ اوہ بچیاں وانگوں اسے گل 'تے اڑیا رہا۔

''اوئے بنتیا، توں اپنے پنڈ پکا چلے جانا؟'' تاش دی بازی ختم ہوئی تاں سوہن لال نے پچھیا۔

''ہاں جی، میں اپنے پنڈ مرنا چاہنا۔ اخبار وچ چھپیا کہ خشونت سنگھ نے مرن توں پہلاں کہیا سی کہ ایس دیاں استھیاں 'چوں کش کو اوس دے پنڈ ہڈالی 'چ پا دیو۔ ہن ایہ کم فقیر اعجاز دین نے کیتا۔'' بنتے نے دسیا۔

''اجے توں کِتے نہیں جانا۔ تیرے نال تاں میرا من لگا رہندا۔ تیرے آسرے تاں میں انگلینڈ چھڈ کے ایتھے آیاں۔ آہ سوہن لال کلکتے توں آیاں،'' میں سختی نال بولیا تاں اس اگوں کوئی جواب نہ دتا۔

کلونت نوں گھروں فون آ گیا۔ اوس جان دی کیتی، ''سجنو، جمال پور والا سانڈھو آیا۔ مینوں جانا پینا۔ آپاں ترکالاں نوں بیٹھاں گے۔ میں آؤن لگا بوتل پھڑی آؤنگا۔''

''سردار جی، بوتل نہیں۔ بوتلاں پھڑی لیاؤ،'' بنتے نے کیہا۔

''مینوں پتا۔ توں فکر نہ کر۔ بوتلاں ای لے آؤں،'' کلونت نے جاندیاں-جاندیاں کہیا۔ ہن اسیں تن جنے رہِ گئے سی۔ سیپ دی بازی لاؤن دا مزا تاں چہوں جنیاں نال ای آؤندا ہے۔ دو جنیاں دی کاہدی کھیڈ!

''میںوی ادھر گیڑا مار آواں؟'' بنتے نے پچھیا، ''جے چاہ پینی آ تاں بنا دناں۔ روٹیاں تاں کڑی نے پکا رکھیاں۔ اجے ادھا سفریا میٹ دا پیا۔''

''اسیںبڑے گھولی آں۔ چل بنا ای دے۔ روٹی اسیں آپے کھا لینی۔ ویلے سر مڑ آئیں۔ گلاسی تیرے آئے 'تے ای لاؤنی آ،'' میں کہیا۔

اوہ سانوں چاہ پلا کے اپنے گھرے چلا گیا۔ دن وچ اک ادھ وار اوہ اپنے منڈیاں دے گھر گیڑا مار آؤندا۔ پکا ٹکانا تاں اوس دا اتھے ای سی۔ ساڈا گھر-باہر اس ای سنبھالیا ہویا۔ کسے دے ویاہ یاں کسے ہور پروگرام 'تے جانا ہوندا تاں اوہی میرے نال جاندا۔ میری ٹنڈ چمکدی تے اوس دی پگ۔ اوہ سرجن فوجی وانگوں فکسو لا کے داڑھی بندا۔ اسمانی رنگ دا کڑتا-پجاما پاؤندا۔ گھر کول آ کے ہریک جنا اس نوں ای آواز ماردا۔ مینوں کدے-کدے لگدا کہ ہن میں پرواسی ہاں۔ اوہ اواسی اے۔ میں کسے بارے پچھنا یاں جاننا ہندا تاں اس کولوں پچھدا۔ اس نوں اس گل دا پتا ہندا کہ ساڈے پاسے 'چوں کس دا منڈا یاں کڑی کتھے ویاہی اے۔ کس گھر 'چ لڑائی-جھگڑا چل رہیا اے۔ کہڑا باہر جان لئی پباں بھار ہویا ہے۔ ایہ سبھ کجھ اس دے مٹھڑے سبھاء کرکے سی۔ کوئی کسے کم لئی آواز مار لوے یاں کہہ دیوے، اوہ ہتھلا کم چھڈ کے اس نال تر پیندا۔ اس دا سارے گھراں 'چ آؤن-جان سی۔ خوشی تے غمی 'چ۔ ہن لوک اس نوں بھئیا کہہ کے نہیں، بنتا سنہاں کہہ کے بلاؤندے۔ پینتی سالاں چ اوس دے جسم 'چ اینی کو تبدیلی آئی سی کہ پہلاں نالوں بھارا ہو گیا سی۔ عمر 'چ اوہ میتھوں پنج ست سال وڈا سی پر چھولھاپن جوانی والا ای سی۔ کدے-کدے میں اوس نوں اداس دیکھدا تے پچھدا۔ اوہ کہندا، ''کوئی گل نہیں۔ تہانوں ایویں بھلیکھا پیا۔ مینوں تاں تسیں اداس لگدے ہو'' میں چھیڑدا، ''انگلینڈ دیکھنا؟'' اوہ کہندا، ''ہن کیہ دیکھنا۔ جے دکھاؤنا تاں میرے پوتے نوں دکھال دیو۔ اس دی زندگی بن جاؤ۔'' ''دیکھداں-منڈیں نوں فون کرکے،'' میں اینا کو کہہ کے کوئی ہور گل پچھ لیندا۔

سوہن لال نے ٹیوی تے خبراں لا لئیاں۔ میں اُٹھ کے باہر آ گیا۔ اگست مہینے دے آخری دن سن۔ باہر بدلبائی سی۔ جھونا دھرتی توں تن کو گٹھاں اُچا ہو گیا سی۔ چونہپاسیں ایداں دسدا سی جداں دھرتی نے اپنا روپ بدل کے ہرا-ہرا کر لیا ہووے۔ میں ایویں ای ہوا-کھوری کرن لئی بنھاں توں دی تردا ہویا پھمن کیہ موٹر ول جا رہا سی۔ نال دی نال ای بنتے دی کہی ہوئی گل ، 'میں اپنے گانو جات ہیں' تُردی رہی۔ ایہنیں دنیں میں جھونا لاؤن لئی مزدوراں دی بھال 'چ لدھیانے دے ریلوے سٹیشن تے گیا سی۔ ایہناں دناں 'چ یو.پی. تے بہار توں کم دی بھال 'چ ہیڑاں دی ہیڑ آؤندی۔ گل بات کرو تے پوری دی پوری ٹولی نال ٹھیکا مار لؤ۔ مینوں بشیشر ناتھ دی ٹولی مل گئی۔ کھلھی جیپ 'چ بیٹھا کے اوہناں نوں ٹبے والی موٹر 'تے لیا اتاریا۔ بشیشر ناتھ اوہناں دا ہیڈ سی۔ اس لوڑ انوسار وڈا پتیلا، دو تھالیاں تے پنج گلاس منگے۔ سانوں تاں پنڈ 'چوں مزدور مل نہیں رہے سن۔ نویں آبادی دے گھراں 'چوں بہتے بندے دبئی، سعودی عرب، ماسکٹ، بحرین چلے گئے سن۔ جہڑے بچے سن اوہناں نے پنڈ 'چ کم کرنا چھڈیا ہویا سی۔ اوہ شہر جان لگے سن۔ کئی اپنے آپ نوں مستری اکھواؤن لگے سن۔ ایس سمیں بشیشر ناتھ کوئی ہور چیز وی منگ لیندا تاں ساڈے پریوار نے ہس کے دے دینی سی۔ جھونا لگیا تاں کم گھٹ گیا۔ اس دی ٹولی وی کھسکن لگی کیوں جو کسے کول کوئی پکا کم نہیں رہا سی۔ تناں مہینیاں مگروں جھونے دی وڈھائی ہونی سی۔ اس نوں اسیں اپنے نال پکا ای رکھ لیا۔ اس دی کم کرن دی ریجھ نے بھاپے نوں موہ لیا۔ بھاپے نے اک شام نوں صرور جہے 'چ اپنا حکم سنا دتا، ''کاکا، تم اب کتِے نہیں جانا۔ تم ہمارا پکا کاما۔ روٹی، پانی، دودھ، کپڑا ہم دینگے۔ پیسے تیرے جمع رہنگے۔ جب اپنے گاؤں جانا ہوگا مینوں اک ہفتا پہلے بول دینا۔ ٹھیک ہے نہ؟'' بشیشرناتھ نے ہاں 'چ سر ہلایا۔ بھاپے نے اوس نوں ادھا کو گلاس بھر کے دندیاں ہویاں کہیا، ''کسی کی گالوں میں نہ آنا۔ لوک بہوت کش کہیں گے۔ تینوں چکیں گے۔ یہ ہمارے لوکوں کی عادت ہے۔ سمجھ لے تیرا ایک باپو یو.پی. میں ہے،ایک میں ہوں۔'' گرمکھ نےکہیا ''اوئے لا-بھاپے دے پیریں ہتھ۔ ایہ تینوں ڈولھن نہیں دندے۔''

جدوں بشیشر ناتھ بنتا سنگھ بنیا، اس توں پہلاں ای اوہ ساڈے پریوار دا اہم جی ہو گیا سی۔ اگلے دو سالاں 'چ حالات اجہے بنے کہ مینوں تے گرمکھ نوں اگڑ-پچھڑ باہر جانا پیا۔ بھاپے تے بیبی نوں ماسڑ کول یو.پی. رہنا پیا۔ پھیر گرمکھ نے اپنا پریوار منگوا لیا۔ میرا دوجا ویاہ ہو گیا۔ بھاپے تے بیبی نوں بھین جی نے منگوا لیا۔ پچھے گھرباہر تے زمین بنتے نوں سنبھال دتی۔ اوہ اُنی کرے جاں اِکی، ایہ اوس دی مرضی سی۔ اتواد نوں ٹھلھ پئی تاں اوہ اپنے منڈیاں نوں ایدھر لے آیا۔ وڈے منڈے نے بس اڈے 'تے مچھی دے پکوڑیاں دی ریڑھی لا لئی۔ چھوٹا راج مستری بن گیا۔ بھاپا سولھاں سالاں بعد مڑیا تاں اوہ اس نوں گھر دے جی وانگوں ملیا۔ ساڈے پندرھاں کھیت سن۔ ٹریکٹرٹرالی، جیپ، کار، بارھاں کھیت اتوادیاں، پولیس تے باہر جان دے چکر 'چ وک گئے۔ باقی بچے تن ۔ ساڈے پنڈ چھڈن توں بعد بنتے نے بلداں دی جوڑی نال ٹبے والی زمین واہنی شروع کر دتی۔ تن مجھاں گھردیاں سن۔ پھیر وادھا ہو کے پنج مجھاں ہو گئیاں۔ اوہ دُدھ پاؤن لگا۔ اک شام نوں بھاپے نال گلاسی سانجھی کردیاں ہویاں بنتے نے کہیا، ''سردار جی، کندر ہوریں اپنی رہائش موٹر 'تے لے گئے۔ پنڈ والا گھر ویچ رہے آ۔ میں خرید لواں۔'' بھاپا بولیا، ''آہ وی تیرا ای آ۔ مینوں دس تینوں اتھے رہن 'چ کیہ تنگی آ..؟'' ''سردار جی...،'' اس دی گل وچوں ای کٹ کے بھاپا بولیا، ''سالا سردار جی دا نہ ہووے تاں، باپو جی کہندیاں ہویاں تیری... پاٹدی آں۔'' اس کرسی توں اٹھ کے بھاپے دے گوڈے پھڑ لئے تے کہیا، ''تسیں اینے سالاں مگروں آئے ہو۔ ایسے لئی مونہوں سردار جی نکل جاندا۔'' ''چل-ہن دس۔'' بھاپے نے پچھیا۔ ''منڈے چاہندے آ کہ پنڈ 'چ اپنا مکان ہووے۔ اوہ صلاحَ بنائی پھردے آ کہ کندر کیاں دا گھر خرید لیا جاوے۔'' بنتے نے دسیا تاں بھاپے نے کہیا، ''اچھا، پھیر ایہ گل آ۔ پت میریا، ہن دیکھ اپنے باپو دا جگرا۔ اڈے ول جاندیاں ہویاں پنچائت گھر کول اپنا پلاٹ پیا۔ ہن اوہ تیرا ہویا۔ جدوں مرضی لکھوا لے۔ میرے منڈیاں تے پوتریاں نے ایدھر نہیں آؤنا۔ میں وی آخری بونس دن جیؤں رہیاں۔ پلاٹ 'چ تیرے دوویں منڈیاں دے کھلھےڈلھ مکان بن جانے۔ موہرلے پاسے دُکاناں۔''

موبائل 'تے رنگ ہوئی تاں سوہن لال دا نمبر سی۔ میں پچھیا، ''ہاں جی...؟''

اگوں اوہنے پچھیا، ''کتھے چلے گیاں؟ گھنٹا ہو گیا۔ مینوں تیرا فکر لگا ہویا۔ مینوں سادھو نے دسیا کہ ادھے پنڈ دے منڈے نشئی آ۔ دنے ای پیسے، موبائل کھوہ لیندے۔ ہور نہ کوئی ولیتیا سمجھ کے...۔''

''میںتاں کھیت دے بنے 'تے بیٹھا قدرت دے نظارے دیکھ رہیاں۔''

''آ جا۔ آ جا۔ قدرت دے نظارے دیکھدا-دیکھدا کتے اپنا کونڈا نہ کرا بیٹھیں۔''

میںمڑ آیا تاں اوس دسیا، ''تیرے بھتیجے دا پھیر فون آیا۔ کہندا سی کہ تایا جی نوں نال لے کے گھر ویچ دیو۔ ساڈے 'چوں کسے نے پنڈ نہیں آؤنا۔ ...اسیں ماڑے دناں نوں کداں بھل سکدے آں۔ ...سانوں تاں اجے وی چاچا جی تے اوہناں دے ٹبر دیاں لاشاں... تسیں میتھوں چوری-چوری آ گئے۔ جے دس کے آؤندے تاں میں تہانوں آؤن نہیں دینا سی۔ مینوں سمجھ نہیں آؤندی۔ تسیں پنڈ ول کیوں بھجدے ہو۔ تہاڈے پنڈ دا کہڑا کنڈا چبھیا... کیہ کہندے ہندے... کنڈا نہیں پھانا کہڑا تہانوں ٹکن نہیں دندا۔''

''ہاں یار، میرا پوتا وی ایہی کہندا کہ تسیں ڈرٹی کنٹری کیوں جاناں۔ اتھے تاں کوئی سیفٹی نہیں۔ دوندر کہندی کہ زمین تے گھر ویچ دیو۔ جے نہ ویچی تاں گھر تے زمین بنتے نے نپ جانیں جاں شریکاں نے قبضا کر لینا۔ اوہ بھلی بیٹھی آ کہ ایہی زمین تاں میرے کالجے نوں دھوء پاؤندی آ... وڈا منڈا وی کالھاپیا۔ اوہنوں پیسے چاہیدے آ۔ تن کھیت تے گھر دو کروڑ دے آ۔ اوہ کہندے اسیں کدے وی انڈیا نہیں جانا۔''

''گل تاں منڈیاں دی وی ٹھیک آ۔''

''جے زمینای ویچ دتی تاں میرے کول بچدا ای کش نہیں۔''

''گھر رکھ لئیں۔''

''گھر تاں تیرے والا وی خالی پیا۔ اپنے پاسے 'چوں بہت گھر تاں موٹراں 'تے چلے گئے۔ کش لوکاں نے فرنی 'تے کوٹھیاں پا لئیاں۔ پنڈ تاں خالی پیا۔ اسیں سبھ توں پہلاں باہر مکان چھتے۔ بئی کھتیاں 'چ جان دی سوکھ رہو۔ پنڈ والی گلی بھیڑی سی۔ سامان لیاؤن لیاؤن جان 'چ اوکھیائی ہندی سی۔ باہر کھلھی تھاں سی۔ ہن نہ اتھے کوئی آنڈھ-گوانڈھ آ۔ نہ کوئی منھ-متھے لگن والا۔ اک سماں ہندا سی کہ کسے نوں ٹیریکوٹ دی قمیض یاں بٹناں والی کوٹی دے دیو تاں اوہ تہاڈے مگرمگر دوڑیا پھردا سی۔ ہن سوری دا کوئی پچھدا ای نہیں۔ جے کسے نال شراب دی سُلاہ ماریئے تاں موہریوں جواب ملدا-'دیکھداں۔' کسے نوں کسے دی لوڑ ای نہیں رہی۔ کسے تک کوئی غرض نہیں رہی۔ بنداکرے تاں کیہ کرے۔ ڈردے مارے انھیرا ہوئے 'تے گھروں باہر نہیں نکلی دا۔''

''میںاپنا مکان ویچن لئی کئیاں نوں کہیا پر کوئی گراہک ای نہیں مل رہا۔ جدوں اتواد پھیلیا سی تاں ایس ویلے کئی گھر پنڈ ول دوڑے سی۔ پنڈ دے گھراں 'چ رونق پرتی سی۔ گھراں دے مل ودھے سی۔ ہن کوئی کوڈیاں دے بھاء نہیں پچھدا۔''

''ایہی گلاں تاں سانوں اداس کردیاں۔ ...لے دیکھ، ہن اس بنتے نوں وی اپنا پنڈ چیتا آ گیا۔ گولیاں دی بوچھاڑ 'چ یاد نہیں آیا...۔''

''پتا نہیںایہ بندے دی کیہو جہی بھٹکن آ کہ جتھے جمدا، اتھے ای مرنا چاہندا۔''

''یار میریا، آہ جہڑی زندگی، جنہوں باوا سنگھ 'بڑی کتی شے' کہندا-کہندا تُر گیا، نہ تاں ایہ کسے نوں راس آؤندی آ، نہ ای سمجھ آؤندی آ۔ میرے بابے دا دیش پاکستان سی۔ میرے بھاپے دا انڈیا بنیا۔ پوتریاں دا انگلینڈ تے کینیڈا۔ میں انگلینڈ تے انڈیا 'چ چمگدڑ وانگو ں پٹھا لٹکیا پیاں۔ ترن لگیاں سوچیا سی کہ ہن پنڈ 'چ ای رہنا۔ اتھے ای مرنا۔ روٹی پانی پینشن نال تُریا رہنا... بابا پاکستان 'چ مار دتا سی رولیاں ویلے۔ بھاپا انگلینڈ 'چ مریا۔ بیبی کینیڈا 'چ۔ گھٹو-گھٹو میں جتھے جمیاں، اتھے مراں...۔... چھڈ یار کل دی کل نال دیکھی جاؤ۔ چل اٹھ پیگ لائیے۔'' میں سُلاہ ماری تاں سوہن لال نے نانہہ نہ کیتی جداں اوہ وی اسے لئی تیار بیٹھا سی۔

اسیںدو دو پیگ لا کے جھڑی ول نوں نکل گئے۔ جھڑی تاں ہن ناں دی ای رہ گئی۔ اتھے اک وی بیری، ملھا، کریر تے پھلھا نہیں رہا۔ ہرے-بھرے کھیت سن۔ جتھے کدے ریتا ای ریتا ہندی سی، برساتاں 'چ کائی ہندی سی، ہن اتھے جھونا ہندا۔ جتھے ہرن چھالاں ماردے دسدے سن، اتھوں ہن ٹریکٹراں 'تے لگے ڈیکاں دی آواز آؤندی ہے۔ جتھے سپ، گوہ تے نیولے عام ای دسدے سن، ہن اتھے چوہا تک دیکھن نوں نہیں ملدا۔

گلاں کردیاںکردیاں سانوں پتا ای نہیں لگا کہ کدوں سوئے کول آ گئے۔ اپنی زمین 'چ بہادر کیاں نوں پانی لاؤندیاں دیکھ کے میرا ہوکا ای نکل گیا، ''تائے نے کنی محنت نال ایہناں کھوبھیاں 'چوں بوجھے، ملھے تے جھاڑیاں وڈھیاں سی۔ ٹبیاں نوں پدھرے کرن لئی دن-رات اک کیتا۔ بھاپے نے تڑاں والے گھاہ، برو نوں مساں-مساں ماریا۔ میں آپ ایہناں کھیتاں 'چ حل واہیا۔ ادھر ہندا ای کیہ سی؟ دن رات ریتا اڈدی رہندی۔ ایہ تاں مینوں تے بھاپے نوں پتا کہ اسیں ایہناں کھتیاں نوں کداں کراہیا۔ کنی ریتا چکائی۔ پر دیکھ سمیں دی مار۔ دو سالاں 'چ ای بارھاں کھیت وک گئے۔''

''تہاڈا تاں کھیت وک کے سر گیا، میں اپنا چھوٹا بھرا تے اس دا پریوار گوایا۔ جے اس دن میں سنے پریوار سہریاں دے شنکر نہ گیا ہندا تاں منڈیاں نے سانوں وی گڈی چڑھا دینا سی۔ ہن اسیں کلکتے بنواس کٹ رہے ہاں۔ اسیں اکلے ای کیوں، اپنے پنڈ دے گیارھاں گھر پنڈ چھڈ گئے۔ صرف دو ای واپس مڑے۔''

''بنداکیہ کرے جدوں کتی وی چوراں نال رل جاوے۔''

''میںسچیاں گلاں کر رہیاں۔ پنجاب وچ کنے ہندواں نوں بساں 'چوں کڈھ کڈھ کے ماریا۔ بٹالا، گورداس پور، ترنتارن دے پنڈاں دے پنڈ خالی ہو گئے۔ جے کسے ہندو نے کیس وی رکھ لئے، نیلی پگ وی بن لئی، اس نوں وی منڈیاں نے مار دتا۔ مینوں کوئی دسے، اوہناں نوں کہڑا معاوضا ملیا۔ کہڑا نیاں ملیا؟ اوہناں دا کوئی ناں لے کے ای راضی نہیں۔''

''تیرے تے میرے 'چ اینا کو فرق آ-توں کلکتے بنواس کٹ رہاں۔ میں انگلینڈ 'چ۔ ایہناں نیلیاں تے چٹیاں پگاں والیاں توں کہڑے انصاف دی آس کرداں۔ اسیں تسیں تاں ایہناں دیاں ووٹاں آں۔ ایس توں ودھ کے کش نہیں۔ مینوں لگدا میرے آخری ساہ انگلینڈ 'چ ای نکلنے۔ ہن مینوں پنڈ 'چ رہندیاں ہویاں ڈر لگدا۔''

''پرسوں جدوں میں موہنے دی بند ہٹی اگیؤں لنگھیا تاں میریاں بھباں نکل گئیاں۔ اس منڈیاں دا کیہ وگاڑیا سی۔ اسے لئی ماریا کہ اوہ ہندو سی۔ مونا سی۔ ... اس دی گھروالی نیتی اونا چر ان -جلن نوں منھ نہیں لاوندی سی جنا چر گردوارے جا کے متھا نہ ٹیک لیندی۔''

''ساڈا وی کیہ قصور سی؟ پتا نہیں سچ کیہ سی۔ کہندے ساڈا پھپھڑ پولیس دی مخبری کردا۔ پھپھڑ مکھبریاں کرے تے سزا اسیں بھتائیے۔ ایہ کتھوں دا انصاف آ۔ ایہ تاں اسیں گولیاں توں بچ کے یو.پی. ماسڑ کول چلے گئے۔ اتھوں دو نمبر 'چ انگلینڈ۔ جے اتھے رہندے تاں ساڈا وی ارداسا سودھیا جانا سی۔ اوس ویلے نہ کوئی دلیل سی۔ نہ کوئی اپیل۔ گولی دا راج سی۔''

میتھوں اپنے پر ہن پرائے ہوئے کھیتاں ول دیکھیا نہ گیا۔ میں سوہن لال دا ہتھ پھڑ کے ایس نوں واپسی ول ٹور لیا۔

''کلتار، میں تیہ سالاں بعد پنڈ آیاں۔ مینوں اپنا ای پنڈ اوپرا-اوپرا لگدا۔ اک نویں پیڑی جوان ہو گئی۔ اوہنوں میرے بارے کیہ پتا۔ ساڈی پچھان تاں اروڑیاں دے ٹبر وجوں بنی ہوئی آ۔ کدے ساڈیاں دوہاں بھراواں دیاں دوکاناں ہندیاں سی... جدوں کلکتیؤں تُریا تاں سوچیا سی کہ تہاڈے جاں کسے ہور متر دے گھر دی چھت 'تے سووانگا۔ پر ایتھے آ کے دیکھیا کہ لوک تاں چھتاں 'تے سونا ای بھل گئے۔ میں پپل والے مٹھو کیاں دے گیا۔ اوہناں اپنے ورانڈے 'چ وی گرلاں لائیاں۔ میں پچھیا تاں مٹھو بولیا، 'کیہ دسیئے، ہن تاں اندر وڑھ کے ای سونا پیندا۔ پہلاں باہرلے گیٹ نوں جندرا لائیدا۔ پھیر آہ قینچی گرلاں نوں۔' لوک تاں اپنی مرضی نال سوں وی نہیں سکدے۔''

''سوہن، توں سون دی گل کرداں۔ مینوں پتا لگا کہ ایتھے تاں کوئی اکلا شام نوں اپنی موٹر وی نہیں چلاؤن جاندا۔ جے جاندا آ تاں دو-تن جنے کٹھے جاندے آ۔ پتا نہیں کہڑا سمیکیا موبائل، گھڑی جاں موٹرسائیکل ای کھو لوے۔''

''پھیر توں ایتھوں ٹٹو لین آیاں؟''

''میں کیہ لین آیاں-مینوں نہیں پتا۔ میں ادھر وی کلا آں۔ تے ادھر وی کلا۔ منڈے-بہوآں نال رہندے۔ اسیں دوہاں جیاں نے کنیاں کو گلاں کر لینیاں۔ کھا-پی لینا۔ ادھر آ کے کش دن اپنا-اپنا لگا۔ ہن اوپرا-اوپرا لگن لگ پیا۔ ایہ تاں بنتا چنگا، میرا جی لائی رکھدا۔ ہن توں آ گیاں۔ جھوٹھ نہیں بولدا۔ ہن مینوں رات نوں نیند نہیں آؤندی۔ اک ڈر جہیا لگا رہندا۔''

''جدوں میں 'کلا ہوواں تاں مینوں پنڈ یاد آؤن لگدا۔ میں 'کلے-'کلے گھر، گھر دے جیاں دے چہرے دیکھن لگداں... میں کش وی نہیں بھلیا... کوٹھیاں 'تے پیاں چھلیاں دی راکھی کرنی... اکھنڈپاٹھ دی سیوا... میں کلکتے وی سنگراند والے دن گردوارے جاناں۔ مینوں ہندو دھرم کدے اپنا لگیا ای نہیں۔ گورو گھر تاں میرے خون 'چ رمیا ہویا۔ ساڈا بابا پاکستانوںاجڑ کے آیا سی۔ ایس نوں سارا گورو گرنتھ صاحب منھ زبانی یاد سی۔ اوہ گھاہ کھوتدا-کھوتدا پاٹھ وی کری جاندا۔ ساڈے گھر جدوں وی کوئی بچا پیدا ہندا تاں ایس دا ناں گورو گرنتھ صاحب 'چوں واک لے کے رکھیا جاندا۔ میری بیبی نے ایہی سانوں دسیا سی۔ اسیں ایہ ریت جیوں دی تؤں چلائی ہوئی آ۔ پر سانوں ہندو کرکے پنڈ چھڈنا پیا۔ ایہ کیہو جہیا بنواس ملیا ہے مینوں؟'' کہندیاں ہویاں سوہن لال دی اَواز بھاری ہو گئی سی۔

''میں رہنا انگلینڈ-وچرداڈ پنڈ۔ مینوں انگلینڈ کدے اپنا لگیا ای نہیں۔ میرے پوترے کہہ دندے- 'ساڈا کنٹری یو.کے. آ۔ جدوں مینوں کوئی پچھدا کہ پچھوں کتھوں دے ہو تاں میں اپنا پنڈ پنڈوری دسداں۔'' میں پنڈ ول دیکھیا جتھے گھر گھٹ تے کوٹھیاں زیادہ دسیاں۔

''اِک واری میں اپنی سالی دی کڑی دے ویاہ 'تے ہنومانگڑھ گیا۔ اتھے پیلے-پیلے بیر وکدے دسے۔ میں کلو تلوا لئے۔ پہلا بیر منہ 'چ پایا تاں سواد نہ لگا۔ مینوں یکدم کرتاری دی بیری یاد آ گئی۔ تینوں یاد ہونا کرتاری دی بیری جسی دی کندھ ول پھیلی ہوئی سی۔ گڑے پئے تاں گڑیاں جنے ای بیر ڈگے۔ آپاں پجامیاں دیاں جیباں بھر لئیاں سی۔''

''اک دن پھرنٹ رومٹ 'چ بیٹھیاں ہویاں میں ہس پیا۔ دوندر نے پچھیا، 'کیہ گل ہو گئی؟ بڑے ہس رہے ہو؟' مینوں گڑ دی یاد آ گئی۔ برساتاں 'چ گڑ وگ پیندا۔ پھیر گڑ 'چ سنڈیاں پے جاندیاں۔ باپو گڑ سٹن نہ دیندا۔ ایسے دی دو ویلے چاہ بندی۔ بیبی چنی دے لڑ نال پن لیندی۔ گھسی ہوئی چُنی 'چوں ادھیاں کو سنڈیاں چاہ 'تے تردیاں دسدیاں۔ بندہ نہ چاہ پی سکدا سی۔ نہ چھڈ سکدا سی۔ بس اکھاں میچ کے چاہ پین دی کریندی سی۔ کھنڈ دی چاہ تاں آیاں گیاں لئی بندی سی۔''

''جے کسے نوں نیندآ جانا تاں تھالی 'چ تھوڑھی کو دال تے ادھا کو منڈا بچا کے لے آؤندا۔''

''پھیر وی اوہ سمیں چنگے سی۔''

''تاہیں اجے وی یاد کردے آں۔''

''یار، انڈیا تاں بہت بدل گیا۔ ایتھے موہ پیار والی گل نہیں دسدی۔ لگدا واپس مڑنا پؤُ۔''

''میرا اپنا من کالھا پیا۔ ہن تائی پناں ورگیاں تاں رہیاں ای نہیں جہڑیاں ساہمنے بیٹھا کے پچھن-'پت کیوں ادریا پیاں۔''

''اوداں دی اک بڑی نہیں رہی پنڈ 'چ۔''

''پنڈ بھلدا نہیں۔ گل گھم گھما کے پچھے نال آ جڑدی آ۔ کدے-کدے من کالھا پیندا کہ میں اتھے مراں-ایہناں سویاں وچ ہی، جتھے میرا بابا تے پیو ساڑے گئے سی، میرا مردہ سریر سڑے۔ ہن جے میں اتھے مر گیا تاں پتا نہیں چار جنے سیڑی چکن والے ہوں گے وی کہ نہیں؟''

''میرا وی ایہی حال آ۔''

''چل جے کسے ہور تھاں 'تے مرے تاں وصیت کر جاواں گے کہ ساڈیاں استھیاں نوں ساڈے پنڈ دی گیڑی لوا دیؤ۔'' اسیں دوویں انتاں دے اُداس ہو گئے سی۔

گھر آ کے دودو وڈےوڈے پیگ لائے۔

''بنتے تے ایس دے پریوار نے ساڈی بہت سیوا کیتی۔'' میں سوہن لال نوں دسیا، ''دنے بنتا کھتیاں 'چ کم کردا۔ راتیں ساڈی راکھی۔ اسیں بڑے اوکھے دن دیکھے۔ اک وار پنڈ 'چ لا،لا ہو گئی... آ گئے، آ گئے ہو گئی۔ آیا تاں بکر دا جوائی سی۔ لوکاں سمجھیاکھاڑکو آ گئے۔ ... دو وار تاں ساڈے گھرے وی آئے۔ اک وار تاں بھاپے والی رفل لے گئے۔ نال ای گہنہ-گٹا تے نغدی وی۔ کہندے پنتھ دی سیوا کرنی آ۔ کیہ کردے نانہہ دا مطلب گولی۔ پھیر پھپھڑ والا پنگا۔ سارے ٹبر نے سچے کے گھر وِیہ راتاں لنگھائیاں۔ پھیر پولیس والے! اوہناں تاں کناں نوں ہتھ لوا دتے۔ اوکھے ویلے صرف بنتا ای کم آیا۔ گھر 'چ بنتا رہندا۔ اوہنوں ڈر نہ لگدا۔ پتا نہیں لگدا ہووے پر اس اک وار وی ظاہر نہ کیتا۔ ایہی کہندا، 'جے گولی چلی تاں پہلاں میری چھاتی 'چ لگو۔' آہ گرلاں ادوں لگوائیاں سی۔ جیٹھ-ہاڑ 'چ راتاں نوں پکھے ہیٹھاں پچھلے دلان 'چ سونا! اپروں بجلی کدے آ جاندی، کدے چلی جاندی۔ بنتا حُقا لے کے پشواں دی گیڑی کول منجا ڈاہ کے بیٹھا رہندا۔ جدوں وی اسیں باہرلی بڑک لیندے، اس دے حقے دی گڑ-گڑ دی آواز آؤندی۔ بیبی نوں سگریٹاں تے حقہ پین والیاں نال آکھراں دی چڑ سی پر اس نے اک دن وی بنتے نوں نہ روکیا، نہ ٹوکیا۔ بھاپا وی کہندا، 'ایس بندے نے پتا نہیں ساڈا کیہ لیکھا دینا۔' بی بی کہندی، 'کوئی پچھلے جنم دا سنبندھ ہونا۔' میں سوچدا-پاپیا پیٹ دا سوال ہے۔ بنتے پرتی بھاپے دا موہ ودھدا ای گیا۔ جدوں اسیں چپ چپیتے گھروں نکلے تاں بھاپے نے بنتے نوں کہیا، ''لے بئی بنتیا، آہ گھر-باہر تیرے حوالے آ۔ توں اتھے میرا تیجا پت بن کے رہیں۔ پتا نہیں اسیں مڑ کے آؤنا وی جاں کہ نہیں۔ جے آ گئے تاں بھلی، جے نہ آئے تاں سبھ کش تیرا۔ کتے ساڈے نال اوداں نہ ہووے جداں پاکستان بنن ویلے ہویا سی۔' ساڈا سارا پریوار مونیاں دا۔ کسے نوں کیہ پتا لگدا کہ اسیں سکھ آں یاں کہ ہندو۔''

''کلتار، اینے ماڑے دن رب کسے نوں وی نہ دکھالے۔'' سوہن لال نے بہت ای دھیمی آواز 'چ کہیا، جداں اوہ دن ایس دیاں نظراں اگے مڑ توں ساکار ہونے شروع ہو گئے ہون، ''یار، چھڈ اوہناں دناں نوں۔ کوئی ولیت دی گل سنا...۔''

جدوں بنتا اپنے گھروں مڑیا تاں اسیں دوویں پورے صرور 'چ سی۔ اس آؤندیاں ای پچھیا، ''سردار جی، اج ایس ویلے ہی۔ اجے تاں تن ای وجے آ۔''

''ہنے تُراںتاں نوں وی وج جانگے۔ توں دس لاؤنی آں گلاسی؟''

''اجے نہیں۔ میں پشواں لئی پٹھیاں دا پربندھ کرنا۔ ست وجے توں پہلاں میں نہیں لیندا ہناں-تہانوں چنگابھلا پتا ای آ۔''

''تیری مرضی،'' کہہ کے میں خالی گلاساں 'چ پیگ پا لئے۔

''روٹی وی کھادھی آ کہ نہیں؟'' اوس مڑ پچھیا۔

''روٹی رات نوں 'کٹھی کھا لواں گے۔ بیٹھ جا۔ تیرے نال وی دو گلاں کر لئیے۔'' اوہ ہیٹھاں بیٹھن لگا تاں میں کہیا، ''توں کرسی 'تے بیٹھدا-بیٹھدا اج ہیٹھاں کیوں بیٹھداں؟''

''مینوں پیراں بھار بیٹھ کے مزاآؤندا۔''

''توں کرسی 'تے وی پیراں بھار بیٹھ سکداں۔''

''جی...۔'' اوہ کرسی 'تے بیٹھ گیا۔

''آہ ہوئی نہ گل ۔ ہن دس - توں پنڈ کنِے دناں لئی جاناں؟'' میں پچھیا۔

''پکا ای۔''

''سالا پکے دا نہ ہووے تاں، اوتھےجا کے بھکھا مرناں؟''

''وہ میرا ایک کمرے کا گھر ہووت ہے۔ میاں-بیوی کے لیے بہوت ہووت ہے۔''

''توں چنگی بھلی پنجابی بولدا،بولدا، آہ ہندی جہی کیوں بولن لگ جاناں؟''

''جی... میں تاں ہن ہر سال اپنے پنڈ جاناں۔ بھاویں ہفتے لئی جاواں۔''

''پنڈ جان بارے توں کدوں سوچ لیاں؟'' سوہن لال نے پچھیا۔

''میں تاں تہاڈے آؤن توں پہلاں ای سوچیں بیٹھاں۔ بس- تہانوں اُڈیک رہا سی کہ پھیر نہ الانبھا دیو کہ بشیشرناتھ دس کے نہیں گیا۔''

''آہ بنتا سیہوں بشیشرناتھ کدوں بن گیا ؟ ' '

' 'جی. . . । ' '

' 'چنگا تیری مرضی، اسیں دوہاں یاراں نے اسے پنڈ مرناں۔ توں اپنے پنڈ جا کے مریں۔ ٹھیک آ نہ پھیر؟''

''جی- بلکلٹھیک۔''

''چک - پھیر پیگ ۔''

کلونت نہ آیا۔ اسیں تنے جنے پیگ 'تے پیگ لاؤندے رہے۔ اپنےاپنے جکڑ ماری گئے۔ وچے جہے بنتے نے پچھیا، ''باپو جی نے مرن توں پہلاں کوئی اپنی اچھا دسی سی؟''

''پنڈ نوں یاد کرکے روندا رہندا سی ...پھیر چپ کرکے منھ 'چ بڑبڑاؤندا رہندا سی...۔''

اوس توں بعد بنتے نے کجھ نہ پچھیا۔ کجھ نہ بولیا۔ اسیں دوویں چپ رہے جداں ساڈے کول گلاں مک گئیاں ہون۔ اسیں اک دوجے ول دیکھ لیندے۔ نیویں پا لیندے۔ گلاس 'چوں گُھٹ بھردے۔ گلاس مڑ میز 'تے رکھ دیندے۔ پھیر پتا نہیں بنتے دے من 'چ کیہ آیا کہ اوس تیڑ لایا صافا، سر 'تے لپیٹ لیا۔ مور وانگو پیلاں پاؤن لگا۔ سوہن لال تے میں تاڑیاں مارن لگے۔ نچن لگے۔ بنتا سنگھ کھڑکھڑا کے ہسیا۔ میں بلھاں 'تے پٹھا ہتھ رکھ کے بھب ماری۔ بنتے نے کہیا، ''سردار جی، سردار جی، ہم توں بہوت کرموالا ......... ہمارے پاس ہمارا گانو..... ہم بشیشرناتھ وہیں جا کے مرم... مرم... مرم...۔''