”دیوا تے دریا“ افضل احسن رندھاوا دا پہلاپنجابی ناول اے۔
ایہ پہلی وار ستمبر 1961ءوچ چھاپے چڑھیا اَتے اوس سال دا پنجابی دا بہترین ناول قرار پایا۔ فیر ایہدی پرسنسا وِچ کدے کمی نہیں آئی۔ دُوجی وار روزناما ”انجام“ پشاور نے ایہنوں قسط وار چھاپیا۔ تیجی وار ایہ گُرمکھی لِپّی وچ جالندھر توں چھپیا۔ فیر بعدوں ساڈے پاسے شاہ مُکھی لِپّی وچ سبھ توںپہلاںپنجاب پبلشرز لاہور اَتے ہُن2018ءوچ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لاہور والیاں نے ایہنوں دوبارا چھاپیا اے۔(1)
ایس توںاَڈ ایہ ناول اُردو اَتے سندھی زبان وچ وی ترجما ہوچکیا اے۔ ایس ناول دا اُردو ترجما زاہد حسن اَتے سندھی، یوسف سندھی ہوراںدا کیتا ہویا اے۔”دیوا تے دریا“ ناں دے ایس ناول نوں افضل احسن رنداھاوا دیاں جگت دُھمیاں لکھتاں وچ بنیادی حیثیت حاصل اے۔ شاید ایسے پاروں ایس دے ہُن تک کئی ایڈیشن چھپ چُکے نیں اَتے ایس ناول دے پنجابی زبان وچ شاہ مکھی تے گُرمکھی دوہاں لِپیاںوچ چھپن توں وکھ ہورناں زباناں وچ وی تراجم ہوچکے نیں۔
تاریخی پکھوں ویکھیے تے ایہ ناول سن سنتالی دی پاک بھارت خونی ونڈ دے گھٹ ودھ تقریبن تیرھاں سال مگروںچھاپے چڑھیا۔ ایس ناول دے چھپن ورھے افضل احسن رندھاوا دی اپنی عمر گھٹ ودھ پنجی25سال دے لگ بھگ سی۔ اِنج سن سنتالی دے خونی گھلوگھارے سمے جدوںپنجاب دی ونڈ ہوئی، اودوں افضل احسن دی عمر دساں ورھیاں دے نیڑے تیڑے سی۔
”دیوا تے دریا“ افضل احسن رندھاوا دی پلیٹھی دی پنجابی لکھت اے جہڑی پہلی وار سٹھ دی دہائی وچ چھپ کے ساہویں آئی۔ ایس وچ اوس پہلی وار پنجاب دی پینڈو وَسّوںدے دُکھاں درداں، انکھ تے دلیری، محبت تے نفرت، غیرت تے انتقام نوں موضوع بنایااے۔ ایہ نہیں کہ ایس توں پہلاں پنجاب دی پینڈو رہتل بارے پنجابی زبان تے ادب وچ کُجھ لکھیا نہیںگیا، ایس سلسلے وِچ اوسراں تے پنجابی ادب وچ کئی لکھتاں لکھیاں گئیاں ایپر جس طرح افضل احسن رندھاوا نے اوس سبھ کاسے نوں ”دیوا تے دریا“ وِچ اُلیکیااے، اوس پینڈو جیون دی ایڈی بھرویں مثال ایس توں پہلاں دے پنجابی ساہت وچ ہور کدھرے کسے لکھت وچ نہیں ملدی۔ ایس بارے گل بات کردیاں ہویاں محمد آصف خاں ہوراں ایس ناول بارے لکھیا اے:
”میراں بخش منہاس ہوراںپینڈو جیون دے اک پکھ دا نقشا کھچ کے ناں کھٹیا سی، پر افضل احسن ہوراں سارے پینڈو جیون نوں ناولٹ دے کلاوے وچ لے لیا اے۔ ایہ ٹھیک اے پئی ناولٹ دے پاتر سکھ مذہب نال تعلق رکھدے نیں، پرایہ پاتراج وی ایتھے وَسدے رسدے نیں جہناں دے کسے وی پنڈ دی ایہ کہانی ہوسکدی اے۔ جہناں دے اپنے مان تران، رِیتاں، سوچن دا انداز ہوندااے....۔“ (2)
”دیوا تے دریا“ پنجاب دے سندھو تے رندھاوے دو مخالف جٹ قبیلیاں دی دشمنی تے مشتمل کہانی اے۔ ایس ناول وچ اجاگر سنگھ رندھاوا اَتے کرتار سنگھ سندھو دی خاندانی ویرتا دی کتھا بیانی گئی اے۔ سردار اجاگر سنگھ رندھاوے دے دو پتر ہَن.... شمشیر سنگھ تے ہر بچن سنگھ۔ جدوں کہ اوہدے مخالف سردار کرتار سنگھ سندھو دے چھ پُت نیں۔ ایہناں دوہاں خانداناں دی آپسی لڑائی (دشمنی)دے مڈھ بارے لیکھک نے اپنی ایس لکھت وِچ کوئی بھرویں دَس نہیں پائی۔ ایپر ایہناں دوہاں ٹبراں دے آپسی لڑائی جھگڑے توں اکثر ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ دشمنی پنجاب وِچ شریکے برادری دی کئیاں نسلاں تیک چلن والی لڑائی ورگا اِی کوئی جھگڑااے۔ ایہ تے ایویں ٹیوا اِی اے ایس بارے ناول نگار نے کوئی حتمی گل سانجھی نہیں کیتی جہدے چانن وچ ایہ آکھیا جاسکے کہ ”دیوا تے دریا“ وِچلے دو جٹ قبیلیاں: سندھوواں تے رندھاوایاںوچ ایس آپسی لڑائی جھگڑے دا مُڈھلا کارن کیہ سی؟ ایس بارے گل کردیاں ہویاںناول وچ اِک تھاں کرتار سنگھ سندھو دی دھی روپو، شمشیر سنگھ نوں بس اِینا آکھدی ہوئی دِسدی اے:
”وے نالے چور تے نالے چتر.... نالے تُساں میرے چاچے نوں وڈھیا سی تے نالے ہُن آہندے او بھئی اسیں صلح کیوں کریئے، صلح کیتیاں بندا نِکّا نہیں ہو جاندا۔“(3)
ایتھے وی روپو، دے چاچے نوں وڈھن توں وکھ ایس بارے لیکھک نے کُجھ نہیں درشایا کہ روپو، دے چاچے نوں وڈھن یاں جانوں مارن دا کارن کیہ سی؟ ایس لئی کہانی وچ جس دشمنی اَتے لڑائی نوں بنیادبنا کے ایہ ساری کتھا اُساری گئی اے اوس دی کدھرے کوئی دَس نہیں پیندی۔اوہ نکی وڈی کوئی وی اجہی گل یاںلڑائی ہوسکدی سی جس نوں مڈھ بنا کے رندھاوے تے سندھو جٹ دوہاں دھراں دی آپسی لڑائی نوں چتریا جاسکداسی۔ ایپر لیکھک نے ایس بارے اپنے ایس ناول وِچ کوئی گل وِی سانجھی نہیں کیتی۔ البتا اپنی ایس لکھت وچ اجاگر سنگھ رندھاوا اَتے کرتار سنگھ سندھو دی دشمنی توں پہلاں دے سمے اتے گٹھ جوڑ بارے گل کر دیاں ہویاں افضل احسن رندھاوانے اوہناں دوہاں دے خانداناں دے آپسی میل جول تے مل ورتن دی دَس ضرورپائی اے:
” ۔۔سردار اجاگر سنگھ رندھاوا تے دریا سی دریا.... جدھر نوں روڑھے پے گیا تے فیر اوہدا راہ پہاڑ وی نہیں ڈک سکدا۔ گل مونہ وچوں نکل جاوے سہی۔ غلط ہووئے بھاویں ٹھیک۔ اوہ سنڈھے وانگوں سنگ اڑا کے کھلو جاندا۔ تے جتھے کھلو جاندا ہوندا سی اوتھے بھاویں مر جاوے اوس کدے پیراں دی مٹی نہیں سی چھڈی۔ سچی گل تاں ایہ اے پئی ایہو اِی اوہدے وچ سبھ توں وڈی صفت سی تے ایہو ای سبھ توں وڈا بھیڑ۔ ایسے ای وصف توں اوس بڑی نیک نامی کھٹی تے ایس ای بھیڑ توں اوہنے ڈاڈھے گھاٹے کھادے۔ ایدوں وڈا گھاٹا کیہ ہونا اے پئی اوہ سندھواں ورگے سجناں نوں گنوا بیٹھا۔ رندھاوے تے سندھو آپس وچ اِنج اکٹھے ہوندے جویں اوہ ماں جائے ہون پر پاٹے تے اِنج پاٹ گئے جویں دریادے کنڈھے جہڑے کدے نہیں ملدے۔ اجاگر سنگھ رندھاوا تے کرتار سنگھ جہڑے ٹُکر وی اِک دوجے دے بِناں نہیں سن کھاندے ہوندے اِک دوجے دی رَت دے تریہائے ہوگئے۔ شروع شروع وچ تے لوک آہندے ہوندے سن چلو کوئی گل نہیں گھڑے کول گھڑا پیا اِک دوجے نال کھہ ای جاندااے پر ایہ دوگھڑے تے کھہنوں ہٹے ای نہیں۔ عمراں لنگھ گئیاں پر ایہ دشمنی گھٹی نہیں سگوں ودھدی گئی....۔“ (4)
حیرانی والی گل ایہ وے کہ ایس پورے ناول وِچ کدھرے وی سندھو اَتے رندھاوا قبیلے دے بھائی چارے دی اِک وی مثال نہیں ملدی اَتے نہ اِی اجاگرسنگھ یاں فیر کرتار سنگھ دے شریکاں نوں کدھرے شریکا کُٹدیاں یاں اک دوجے دا پکھ پُوردیاں وِکھایا گیا اے۔ اپروکت درج اقتباس وِچلے روپو، دے جہڑے چاچے دے قتل یا لڑائی نوں مڈھ بنا کے ایس ناول دی کہانی دی نینہ اُساری گئی اے۔ اوس بارے وی ایس ساری کتھا وِچ کدھرے کوئی ڈُھکویں جانکاری پڑھن والے دے پِڑ پَلّے نہیں پیندی۔اجہی صورتحال نال نجٹھن لئی ناول کار نوں نفسیاتی حقیقت پسندی دے حامل عالمی ناول دے دو صدیاں دے معیار اَتے تخلیقی تجربے توں لابھ لینا چاہیدا سی۔پر ایس پکھوں ویکھیے تے ایس ناول دی کہانی وِچ ایہ تے اِنج دیاں ہور نِکیاں نِکیاں گھاٹاں قاری نوں کُجھ سوچن تے مجبور ضرور کردیاں نیں۔ ایس بارے ناول دی جگت رِیت دے اُگھے ناول کاراں وچوں میلان کنڈیرا، ناول دے فن بارے بہوں سوچت جاپد ااے۔اجہی صورتحال توں بچن لئی یا فیر اوس نال نبرد آزما ہوون لئی اوہ ناول دی تاریخ نوں ساہویں رکھدیاں ہویاں کسے وی پاتر دی اُساری ویلے ناول کار نوں تن اہم گلاں مُکھ رکھن دی صلاح دیندااے۔ اوہدی جاچے دُنیا بھردے سبھ ناول کاراں نوں کسے وی پاتر دی اُساری ویلے ایہ تن اہم گلاں ضرورچیتے رکھنیاں چاہیدیاں نیں:
پہلی گل ایہ کہ لکھاری نوں کسے وی کردار بارے زیادا توں زیادا معلومات فراہم کرنیاں چاہیدیاں نیں۔ اوہدے جسمانی حلیے بارے، اوہدے گل بات کرن دے سلیقے بارے، اوہدے دوجے انسانی جئیاں نال روز وار دے ورتارے بارے۔۔۔
دوجاناول کار نوں کسے وی پاتردے پچھوکڑ بارے قاری نوں آگاہ ضرورکرنا چاہیدا اے۔ ایہ اوس دا بنیادی فرض اے، کیونجو ایتھے (ناول دی کہانی وِچ) کردار دے اجوکے روزوار دے ورتارے دی جھلک وِکھائی جارہی ہوندی اے۔ ایس لئی قاری نوں اوس خاص پاتر دے پچھوکڑ بارے کسے قسم دی دوچتی دا شکار نہیں ہونا چاہیدا۔
تیجی اہم گل کسے وی کردار دی مکمل آزادی اے۔ یعنی مصنف اپنے خیالات دے نال اوتھوں مکمل طور تے غائب ہووئے، تانجو اوہ قاری نوں پریشان نہ کرے، جہڑا خُد نوں التباس دے سپرد کرنا چاہندااے اَتے حقیقت نوں افسانا سمجھنا چاہندااے۔(5)
میلان کنڈیرا دیاں ناول دے فن بارے ایہ تن کاڈھاں اوہ اہم فارمولے ہَن جہناں نوں مُکھ رکھ کے افضل احسن رندھاوا اپنے ایس ناول وِچلیاں اجہیاں گھاٹاں نوں پوریاں کرسکدے سن۔پر خورے کیوں اوہناں دا ایس پاسے دھیان تک نہیں گیا۔
”دیوا تے دریا“ ناں دا ایہ ناول اُجاگر سنگھ رندھاوا دے بیلی تے یار باش حاکو کھرل دی اِک شکایت توں شروع ہوندا اے جس وِچ اوہ اجاگر سنگھ رندھاوا دے پُتر شمشیر سنگھ اَتے اوس دے دشمن کرتار سنگھ سندھو دی دھی روپو،دی چوری چُھپے مِلنی دی گل کر دااے۔ اجاگر سنگھ دے دماغ وچ اوس دی ایہ شکایت اوہنوں دھی بھین دی گالھ وانگ لگدی اے ۔ اوہ اوس توں شمشیر اَتے روپو، دی مِلنی بارے ذرا ویروے نال پُچھدااے تے اوہ، اوس اُتے سچ دی مُہر لاندیاں ہویاں اوس اگے، تاجے نائی دا ناں لے لیندا اے، جہنے باہر بسنتر(برساتی نالے) کنڈھے گھاءکھوتر دیاں، پریوں کماد نیڑیوں ایہ سارا واقعا واپردا، اپنی اکھیں ڈِٹھا سی ۔ اجاگر سنگھ، نِکے عیسائی دے ہتھ سُنیہا گھل کے، تاجے نائی نوں اپنی حویلی وچ بُلالیندااے۔ تے اوہ آن کے اپنی جند چھڈان ماریوں اوس اگے جھوٹھ بول دیندا اے کہ اوس روپو، دے نال شمشیر سنگھ نوں نہیں، بلکہ روپو، دے بھرا راجندر نوں ویکھیا سی۔ اوہ آکھدااے کہ راجندر دا قد بُت وی شمشیر ورگا اِی اے ایس لئی اوہنوں شمشیر دا جھﺅلا پیا۔ ایتھے اِک ہور گل اچنبھے والی.... اوہ ایہ پئی جس واقعے بارے حاکو کھرل اپنے پَگ وٹ بھرااجاگر سنگھ نال سانجھ پاﺅندااے مڑ اَگے جاکے ناول دی کہانی وِچ اوہ تاجے نائی نوں اوس بارے اجاگر سنگھ اَگے جھوٹھ بولن لئی کیوں آکھ دیندااے؟ افضل احسن نے حاکو کھرل دے مونہوں شمشیر سنگھ نال گل بات دے دوران ایس حیرت دے مونہ توں گُھنڈ چُکن دا اپرالا ناول دے دوجے حصے وِچ کُجھ ایسراں کیتا اے:
”اوئے چنا! ہوش کر.... توں آکھنا ایں ایہ وی کوئی گل اے؟ بھایا اجاگر سنگھ تاں ایہ سُن کے ہوا دے گھوڑے تے چڑھ گیا سی تے جے ایہ گل کرتار سنگھ یاں روپو، دے چھے بھرا سُن لین جہڑے سنڈھیاں وانگوں پَلے ہوئے نیں تے فیر ایہدا نتیجا کیہ نکلے.... خون خرابا.... پر کیہ کھٹی اے.... ایہو جہیاں گلاں تے خون خرابا کرن دی.... تینوں میں اَگے وی آکھیا سی پئی جہڑے پنڈ نہ جانا ہووئے اوہد ا راہ نہیں پُچھی دا....۔“
”بھایئے نوں کِہنے دَسیا سی؟“ شمشیر نے مری آواز وچ پُچھیا۔
”اوئے توں گل چھڈ۔ اوہدی تاں میں تاجے کولوں اِی تسلی کروا چھڈی سی۔ پئی اوہ شمشیر نہیں، روپو، دا بھرا راجندر سی.... پر چن ایہو جہیاں گلاں کدی لُکدیاں نہیں ہوندیاں.... اج نہیں تاں بھلکے نکل آوے گی۔ تے دوویں گھر اُجڑ جان گے۔ پُتر چھڈ ایس گل نوں۔۔“ حاکو نے اوہنوں سمجھایا۔(6)
تاجا نائی ، حاکو کھرل دے آکھن تے اجاگر سنگھ اَگے جھوٹھ بول دیندا اے کہ اوس روپو، دے نال شمشیر سنگھ نوں نہیں، بلکہ روپو، دے بھرا راجندر نوں ویکھیا سی۔
ایتھے ناول دی کہانی وچ اک پاسے تے حاکو کھرل آپ جاکے اجاگر سنگھ نوں اوس ساری ورتی دی دَس پاﺅندا اے جس بارے اوس تاجے نائی کولوں سُن رکھیا ہوندااے اَتے دوجے وَنے اوہ تاجے نائی نوں اجاگر سنگھ اَگے سچ بولن توں ہٹک دیندااے۔ ایس توں دو گلاں صاف سدھ ہوندیاں نیں : پہلی ایہ کہ حاکو کھرل ، اجاگر سنگھ دی گرم طبیعت اَتے کُڑتن توں ڈھیر جانو اے۔ اوہ کسے صورت وچ وی ایہ نہیں چاہنداکہ ایہ گل کسے ہور مونہوں اجاگر سنگھ تائیں اپڑے تے اوہ اگ دے بھمباکے وانگوں بھخدا ہویا غصے وِچ اپنے پتر شمشیر نال لڑ پوے۔ جدوں کہ دوجی گل ذرا منفی پکھ دی حامل اے جہڑی ایس سبھ کاسے دے بِلکُل اُلٹ اے۔ ایتھے اِنج جاپدا اے جویں حاکو کھرل اوہناں دوہاں پیو پُتّراں نوں آپس وِچ لڑوانا چاہ رہیا اے تے اوہدی ایہ حرکت اوس دے طبعیتی منافقانا رویے د ی عکاسی وِی کر رہی اے۔ کیونجو اوہ آپ بار دا منیا پرمنیا ڈکیت اے تے اوہنوں پتا اے پئی ہر دوجے بندے نوں اوس کِسراں اپنے ہتھ وَس کرنا اے۔
حالاں کہ ایسا ہر گز نہیں اے، ایہ تے ہُن پڑھن والے تے وے پئی اوہ ایس ساری صورت حال نوں کِنج تے کِویں ویکھدااے؟ ایس بارے ناول نگار نے کوئی لمی بحث نہیں چھیڑی.... اَ تے کہانی وِچ تجسس، روانی تے ابلاغ دیاں خوبیاںہون پاروں کسے طرحاں وی، کسے تھاں تے، کسے قسم دے اجہے کسے ابہام یاں جھﺅلے دی کوئی گنجائش نہیں بن دی، جس کارن کوئی وی پڑھن والا کسے قسم دی دوچتی دا شکار ہو کے رہ جاوے۔ باقی اگوں پڑھن والے آپ سیانے ہَن۔
شمشیر سنگھ تے روپو، دی محبت روایتی تعصب، ہٹ دھرمی اَتے خاندانی دشمنی دے اثر ہیٹھ پروان چڑھن دی کوشش کردی اے تے ذات برادری، قانون، سماج، رشتے اَتے روایات اوہناں دا راہ ڈک کھلوندیاں نیں۔ دلیر اَتے انکھی، شمشیر سنگھ، سندھواں دی کُڑی روپو، نال عشق کردااے ۔ اوہنوں حاصل کرن لئی اوہ اپنی خالا زاد منگیتر جندو دا بلا وجھا قتل وِی کر دیندااے۔ ایس پاروں اوہنوں اپنے وڈے بھرا ہربچن سنگھ نال وی نفرت ہوجاندی اے۔ اخیر شمشیر سنگھ اپنے باپ دی موت توں بعد.... روپو، دے ویاہ والے دن اوس نوں اپنے نال نٹھا کے لے جاون دی پکی ٹھان لیندااے ۔ ایتھے اِک ہونی ورت جاندی اے۔ عین اوس ویلے جدوں شمشیر سنگھ تے روپو، پنڈوں نکلن لگدے نیں۔ اوہناں دے راہ وِچ شمشیر سنگھ دا ماں جایا بھرا ہربچن سنگھ آن کھلوندااے۔ اوہ شمشیر سنگھ نوں پورے پنڈ دی عزت رولن توں ٹھاک دیندااے ۔ اوہ دشمن دی دھی بھین نوں اپنی دھی بھین سمجھدیاں ہویاں، اپنے بھرا شمشیر سنگھ نوں روپو، نوں اپنے نال لے کے جاون توں ڈک لیندااے۔ایتھے شمشیر سنگھ دے دماغ وچ اک نواں نکتا آﺅندااے تے اوہ اک اجہیا قدم چُکدااے جہدے بارے کوئی ہاری ساری سوچ وی نہیں سکدا۔ ایس سارے قصے نوں افضل احسن رندھاوا نے کُجھ اِنج سمیٹیا اے:
”مار اوئے.... سوچنا کیہ ایں بے غیرتا!“ ہر بچن نے شمشیر نوں للکاریا۔
تے شمشیر سنگھ دی تلوار فیر سِروں اُٹھی .... ہربچن سنگھ نے ٹھاٹھا تے پگ لاہ کے زمین تے سٹ دِتا ہویا سی۔ شمشیر نے اک واری ہربچن نوں ویکھیا جہڑا بڑی تسلی نال کھلوتا سی تے فیر اوہنے روپو، ول ویکھیا جہڑی ڈری ہوئی کبوتری وانگ نال ای کھلوتی ہوئی سی۔
شمشیر سنگھ نے اکھاں میٹ لئیاں تے پورے زور نال ہتھ ماریا.... تلوار روپو، دی دھون توں لے کے چھاتی دے ہیٹھاں تک لنگھ گئی۔ تے روپو دے مونہوں بس صرف اک چیک نکلی تے اوہ ڈِگ پئی۔ شمشیر نے لہو بھری ہوئی تلوار دُور کرکے سٹ دتی تے اوہ ہربچن سنگھ دے گل لگ کے بالاں وانگ زور زور دی رون لگ پیا۔ (7)
ناول دا انت یقینن اچنبھے بھریا ہونا چاہیدااے شاید ایسے پاروں کسے وی افسانے، ڈرامے، فلم یاں ناول دا انت حیران کُن اُلیکنا کسے وی لکھاری لئی اَت لوڑیندااے اَتے اوس دی لکھت دی مقبولیت دی مشہوری دا وڈا کارن وی منیا جاندا اے۔
”دیوا تے دریا“ دی کہانی دا نت اُپردرج اقتباس وچ ویکھیا جاسکدااے۔ ایس حیرت بھری صورتحال توں پڑھنہاراں نے یقینن انند مانیا ہوﺅ۔ پر ایتھے دو گلاں انتہائی اہم نیں: پہلی ایہ پئی شمشیر سنگھ جدوںحاکاں ماچھن دے ہتھ روپو، نوں اوس دے ویاہ والے دِن گھروں نٹھ جاون دا سُنیہا گھلدااے ۔ عین اوس ویلے جدوں اوہ پنڈوں نکلن لگدے نیں تے اوس دی خبر اوس دے وڈے بھرا ہربچن سنگھ نوں کِنج ہو جاندی اے؟ایس بارے لیکھک نے ناول وِچ پہلاں کوئی دَس کیوں نہیں پائی؟ دوجا شمشیر سنگھ ، روپو نوں پنڈوں لین لئی اکلا نہیں آﺅندا؛ اوس سمے اوس دے نال اوس دا بھراواں ورگا یاراِندر سنگھ وی ہوندااے۔ اِندر سنگھ پرانہ بسنتر نیڑے کسے آون جاون والے دااَتے گھوڑیاں دا دھیان رکھن لئی کھڑا ہوندااے۔ پر فیر وی خورے کس مافوق الفطرت طریقے نال ہربچن سنگھ جناتی طورتے روپو اَتے شمشیر سنگھ تائیں اپڑ اِی جاندااے۔ اوہ اوہناں دوہاں کول کِسراں اپڑجاندا اے؟ ایس بارے اوہنوں کون مخبری کردا اے؟ ایس بارے کسے نوں کوئی تھوہ پتا نہیں اے۔ تے نہ اِی ناول دی کہانی وچ ایس نوں کدھرے درشایا گیااے۔
شمشیر سنگھ اپنی منگیتر جِندو، دا قتل صرف ایس لئی کردااے پئی اک تے اوہنوں ایس بارے شک گزر دااے کہ اوس داوَڈا بھرا ہربچن سنگھ اوس نال گندااے۔ تے اوہنوں جاپدااے اوہ اپنے گلوں گلاواں لاہ کے اوہدے گل پا رہیا ہوندا اے۔ایس لئی اوہ اپنے بھرا نال وِگڑ وی جاندااے۔ دوجا اوہ روپو، نال عشق کردااے ایس لئی اوہنوں جِندو، اِک اکھ نہیں بھاندی۔
اِک ہور زاویے توں ”دِیوا تے دریا“ دی کہانی نوں ذرا نِجھا کے ویکھیے تے حقیقت کُجھ ہور جاپدی اے: دوجے پاسے جِندو، دے قتل دے بظاہر کوئی ہور وجھا بِناں شک نظر نہیں آﺅندی، پر ایس بارے ہربچن سنگھ دے دل وچ وی کدھرے نہ کدھرے ایہ خیال جڑاں پھڑچُکیا ہوندا اے پئی ہووئے نہ ہووئے جِندو دا قتل شمشیر سنگھ نے اِی کیتا اے۔ایہ ہربچن سنگھ دے ذہن وِچ نِرا قیاس اِی اے، پک نہیں۔۔۔ ایس کارن اخیر اُتے اوہ دشمن دی دھی روپو، نوں پورے پنڈ دی سانجھی عزت آکھ کے شمشیر سنگھ اَگے ہِک تان کے کھلو جاندا اے۔ تے اوہ اوس نوں جوانی دی پٹی اکھاں تے بَدھی ہوون پاروں بے غیرتی دا مہنا مار دا ہویا، ونگاردیاں ہویاں آکھدااے پئی اوہ روپو، نوں اپنے نال اِکو صورت وچ لیجا سکدااے جے اوہ اوہنوں؛ اپنے بھراہربچن سنگھ نوں قتل کر دیوے۔ایتھے شمشیر سنگھ دے جِندو، نوں مارن دے بدلے وِچ روپو، دے قتل والی اٹکل دی سمجھ وی آاِی جاندی اے۔
جدوں شمشیر سنگھ روپو، نوں قتل کرن لگدااے۔ اوس دے کنّیں اوس دی ماں، اوہدے پیو(اجاگر سنگھ)، حاکو کھرل، اِندر سنگھ اَتے ہور دوجے سیانے لوکاں دے اوس دے بھرااَتے بھرا وَندی بارے کہے واک گونجن لگ پیندے نیں۔ تے اخیر اوہ روپو، نوں قتل کرکے اپنے وڈے بھرا ہربچن سنگھ دے گل لگ کے بالاں وانگ روون لگ پیندا اے۔
حالاں کہ ایس توں پہلاں اپنے متر اِندر سنگھ نال گل بات کردیاں ہویاں اوسے شمشیر سنگھ دے اپنے بھراہربچن سنگھ بارے واک سن: ”اوئے تیری عقل تے قائم اے اِندرا.... ہُن جدوں ساری دُنیا وِچ ایس گل دا ڈھول وَج گیا اے میں کہڑے مونہ نال اوہنوں چھڈ دیاں.... تے روپو، دی ڈولی ہور کسے نال کویں ٹُر جان دیاں.... اوئے میں مرد آں.... تے میں روپو، نوں قول دِتا اے.... ہُن بھاویں ساری دُنیا پھِر جاوے میں قول نہیں ہارنا.... تُوں اِک ہربچن سنگھ دی گل کرنا ایں میری راہ وِچ تے سو ہربچن وی آجان تے میں....۔“ شمشیر جوش نال آکھدااے۔(8)
اِک پاسے اپنے بھرابارے نفرت اَتے روپو،دی محبت بارے شمشیر سنگھ دا ایہ رویہ اَتے دوجے وَنّے روپو، نوں قتل کرکے بھرا وَندی دے حق وِچ بے بس ہوجانا،افسانوی پکھوں وِی کُجھ جچدا نہیں اے۔ ”دیوا تے دریا“ دی ایہ کہانی پنجاب دی مشہور لوک داستان مرزا صاحباں نال چوکھی میل کھاندی اے۔ ایپرایتھے فرق اِینا اے پئی ایس ناول وِچ صاحباں دا کردار روپو، نہیں.... شمشیر سنگھ ادا کررہیااے۔ شمشیر سنگھ دا پاتر اپنے پیو اجاگر سنگھ رندھاوے وانگ اڑیل‘ ہٹھ دا پَکّا‘ مونہوں کڈھی گل نوں ویاہن والا اَتے سنڈھے وانگوں ہر وَنّے سِنگ اڑان والا اے۔ جہڑا اِک واری جتھے کھلو جاوے مڑ بھاویں اوتھے مر جاوے اوتھوں پچھے ہٹن والا نہیں اے۔ اپنے پیو وانگ ایہ اوس دے پاتر دی صفت وی اے تے بھیڑ وی۔ شمشیر سنگھ ، وارث شاہ دے رچے مشہور قصے، ہیر دے مرکزی پاتر دھیدو رانجھے وانگ ویلھیاں کھاون دا عادی اے۔ پِنڈے تے تیل مل چھڈنا، ڈنڈ بیٹھکاں مارنیاں، گھوڑ سواری تے گھیو ، دُدھ کھا‘پی لینا.... ککھ بھن کے دوہرا کرنا، اوس لئی سونہ والی گل اے۔اِک پاسے اوہ اپنی آکھی توں کدے نہ پھرن والا نڈر پاتر اے تے دوجے وَنّے اوہ اپنے آکھی دے خلاف جاکے روپو، دی جان لے لیندااے۔ ایہ اک طرحاں اوس دے مرکزی پاتر دا طبیعتی دوغلا پن وِی اے تے اپنی آکھی ہوئی گل نوں نہ ویاہ سکن دی بے ہمتی دا وکھالاوِی۔۔۔
شمشیر سنگھ دا بھرا ہربچن سنگھ اوس دے اُلٹ صفتاں دا مالک اے.... اوہ ہڈ بھن کے محنت کرن دا عادی اے۔ ہربچن ، کھیتاں وچ واہی بیجی کرکے گھر گھرہستی سانبھن والا جوان اے، جہڑا نظراں نیویاں رکھ کے چلن دا روادار اے اَتے کنّیں نہ رڑکن والا گﺅ اے۔ نہ کوئی عیب نہ نشا پانی۔
شمشیر سنگھ نکی نکی گل تے بھڑکن والا جوان اے۔ مار کٹائی تے لڑائی جھگڑے وچ اوس دی روح راضی رہندی اے۔ شمشیر سنگھ دے پاتر وانگ ہربچن سنگھ دے کردار بارے ناول وِچ اِک دوچتی ایہ پائی جاندی اے کہ اِک پاسے تے اوہ نظراں نیویاں رکھ کے چلن والا گﺅ اے تے دوجے پاسے اوس دا اپنی پتنی دے ہوندیاں ہویاں اپنی خالازاد جِندو، نال بھیڑیاں ہونا۔ ایہ ہربچن سنگھ دے پاتر دا دوغلا پن اے۔پر ایہ محض اتفاق نہیں اے اصلوں ایہناں پاتراں دا دوغلا پن لیکھک دی اپنی سوچ دا سِٹا اے کہ اوہ وی اپنے رچے پاتراں وانگ آپ مہارا ہوکے تھاںتھاں اپنی آکھی دی نندیا کردا چلا جاندااے۔ جدوں کہ ہربچن سنگھ اَتے جِندو، دے اِک دوجے نال بھیڑیاں ہوون بارے کوئی واقعا، کوئی منظرایس ناول دی کہانی دا حصا نہیں اے۔ ایہ امروِی نِرا قیاس آرائی تے من گھڑت سوچ تے مبنی اے۔ اُنج تے انسانی جبلت اے کہ منکھ کسے پل وی اپنی شخصیت دے مثبت پکھاں نوں اکھوں پروکھے کرکے حیاتی دے منفی پکھاں ول جھک سکدااے۔ پر ایس وچ لکھاری دی سُوجھ دی ون سونتا دا ہونا لازم وملزوم امر اے۔ ایس ناول دے زیادا تر کردار اپنی زندگی دے فیصلیاں وچ اِنجے دوچتی دا شکار وکھالی دیندے نیں۔ اوہ اِکو ویلے اپنی آکھی نوں ویاہن دی کوشش وچ وی ہوندے نیں اتے دوجے پاسے اپنی آکھی نوں نہ ویاہے جاون اَتے بے بسی دا مظاہرا وی کردے نیں۔
شمشیر سنگھ اَتے اوس دے باپ اُجاگر سنگھ وانگ روپو، دا کردار وِی اپنی ہٹھ دا پَکّا اے۔ روپو، دے پاتر نوں افضل احسن رندھاوا نے عام سوانیاں نالوں ذرا ہٹ کے رچیا اے۔ اوہ پنجاب دیاں عام ڈراکل تے کمزور سوانیاں نالوں کدھرے زیادا دلیر اَتے نڈر سوانی (رَن) اے۔اوہ ادھی رات اکلیاں اپنے دشمن دے اوس گھوڑے دی لت وڈھن لئی چوراں وانگ گھروں نکل جاندی اے، جہڑا ہرورھے وار پنڈ وچ ہوون والے میلے تے اوس دے بھرا نوں گھوڑ دوڑ اَتے نیزا بازی دے مقابلے وِچ ہرا دیندااے۔تے ایس ہارپاروں اوہناں دے گھر وِچ آئے دِن لڑائی جھگڑا چلدا اِی رہندااے۔
روپو، دے پاتر بارے اک پاسے تے ایہ گل چوکھی عجیب لگدی اے کہ اِک عورت ایہ کارناما کرگزرن لئی تیار ہوجاندی اے، دوجے وَنے اوس دے سنڈھے وانگوں پِھٹے ہوئے چھے بھراپڑھنہاراں دی سوچ دا راہ ڈک کھلوندے نیں، جہناں دا ایس پاسے اُکا دھیان تک نہیں جاندا کہ اوہ اپنے دُشمن دے گھوڑے توں ہر سال مقابلے وِچ ہرجاندے نیں۔ ایس پاروںاوہناں دے گھر وِچ سارا ورھا لڑائی چلدی اِی رہندی اے۔ اوہناں چھے بھراواں نوں اجہی کوئی سوچ نہیں سُجھدی اَ تے اوہناں دی اکلوتی بھین روپو،نوں جدوں ایس بارے سوچ آوندی اے تے اوہ بجائے اپنے بھراواں نوں دَسن دے یا اوہناں نال کوئی صلاح مشورا کرن دے، اوہ آپ دشمن دے گھوڑے دی لت وڈھن لئی اِک رات مونہ تے مڑاسا بنھ کے گھروں نکل ٹُردی اے۔
روپو،دے نڈر تے بے باک کریکٹر بارے گل کردیاں ہویاں شمشیر سنگھ ، حاکو کھرل نوں اک تھاںدَسدا اے:
”بھاﺅ ٹُر گیا تے گھوڑا میرے کھاتے وچ پے گیا۔ دو راتاں تاں لنگھ گئیاں، تیجی رات میں برانڈے وِچ منجی وچھائی ہوئی سی۔گیارھویں رات دا چن سی تے رات میں دیر نال سُتّا۔ فیر سائیں ماچھی دے کُتے دے بھونکن نال میری جاگ کُھلّھ گئی۔ رات ڈھل گئی سی تے کُتا زور زور دی بھونکن ڈیہا ہویا سی۔ میں اُٹھ کے کندھ اُتوں دی باہر گلی وِچ جھاتی ماری تاں اِک بُکل ماری بندے نوں کُتا پین ڈیہا ہویا سی۔ اوہ اوہنوں ہتھ ہلا ہلا کے ہٹاون ڈیہا سی۔ اخیر اوہنے اِک موٹی ساری ڈھیم چُک کے کُتے دے سِر وِچ ماری تے کُتا چاﺅں چاﺅں کردا دُور بھج گیا اوہ بندا چھیتی چھیتی اگانہ لنگھ آیا۔میں چھیتی نال برانڈے دے انھیرے وِچ ہوگیا۔ آون والا ساڈی حویلی دے پھاٹک اگے آکے کھلو گیا، تے فیر اوہنے چھڑپا مار کے حویلی دی کندھ ٹپی تے اندر آوڑیا۔ اوہدا مونہ ٹھاٹھے وچ لُکیا تے اوہدا پِنڈا چِٹی چادر دی بُکل نال کجیا ہویا سی۔ اوہ درمیانے جہے قد دا سی۔ اوہنے حویلی اندر آکے چار چوفیرے دھیان ماریا تے اوہ گھوڑے والی کڑھ دے وَل ٹُر پیا۔کڑھ دے بوہے اَگے کھلو کے فیر اوہنے چار چوفیرے دھیان ماریا تے کڑھ دا کُنڈا ہولی جہی کھولیا۔ اوہ وڑن ای لگا سی کہ گھوڑے نے ہنک ہنک کے پوری حویلی سِر تے چا لئی۔ میں پچھوں دی ہوکے اوہنوں جپھامار لیا۔ اپنے آپ نوں چھڈاون لئی اوہنے پورا ٹِل لایا تے بُکل وچوں ہتھ کڈھ کے اوہنے پچھانہ نوں ہتھ ماریا۔ اوہدے اوس ہتھ وچ داتر سی۔ میں اوہدی داتر والی بانہ زور دی مروڑی تاں اوہدے مونہ وچوں چیک نکل گئی داتر اوہدے ہتھوں ڈِگ پیا۔ میں اوہدی چیک سُن کے حیران پریشان رہ گیا چاچا....“
”کیوں!“ حاکو بولیا۔
”اوہ چیک مرد دی نہیں سی۔ سوانی دی سی.... تے میں اوہنوں باہوں کھچ کے حویلی دے ویڑھے وِچ لے آندا۔ چن دی چاننی نے دِن چاڑھیا ہویا سی۔ میں اوہدی بُکل اُتوں کھچی تاں پتا اِی چاچا اوہ کون سی؟“ شمشیر نے حاکو وَل ویکھیا۔
“کون سی؟“ حاکو کھرل چھیتی نال پچھن لگا۔
”اوہ روپو، سی.... کرتار سنگھ سندھو دی دِھی....“ اوس اگوں ولدا دِتا۔(9)
”دیوا تے دریا“دی کہانی شمشیر سنگھ اَتے روپو دی محبت توں شروع ہوندی اے تے اوہناں دوہاں وچوں اک(روپو) دے قتل تے آن مُکدی اے۔ ایہ پیار نہ تے عام لوکائی دیاں عشقیا آپ بِیتیاں یا پنجاب دیاں لوک داستاناں وانگ شروع ہوندااے اَتے نہ اِی ایہدا انت عام لوکائی دیاں پریت کتھاواں ورگا اے۔ افضل احسن رندھاوا نے شمشیر سنگھ تے روپو، دے پیار نوں اُپر درج نثری اقتباس راہیں حیرت بھرے پَلاں توں چھوہیا اے تے اوس نوں روپو، دے قتل تے لیان مُکایا اے۔ اوس ایس کہانی وچوں کوئی مقصد یا نتیجاکڈھن دی کوشش نہیں کیتی، بلکہ اوس ایہ ساری کہانی روایتی تعصب، خاندانی دشمنی اَتے جٹاں دے دونہ قبیلیاں دی ہٹ دھرمی دوالے اُلیکی اے۔ ایس ناول دے پس منظر وِچ پنجاب دی مشہور لوک داستان مرزا صاحباں دے بولاں دی گونج سنائی دیندی اے، اوس دے نال نال کدھرے کدھرے چمٹے ، ڈھولکی اَتے سُرنگی تے جوڑی دے راگ وی نیں۔
افضل احسن رندھاوا نے اپنے ایس ناول دی کہانی وِچ کدھرے وی پنجاب دا وسیب پل بھر لئی اکھوں پروکھے نہیں ہون دتا۔اوہدی ایس لکھت وِچ پنجاب دے میلے ٹھیلے ، نیزا بازی، کبڈی تے گھوڑ دوڑ دے مقابلے وی نیں اَتے لُنگیاں، لاچے، پگاں بنھدے گبھرو اَتے چن دی چاننی وچ وی اپنے سِراں نوں چُنّی دے پلو نال کجن والیاں مٹیاراں دی بھرپور جھلک وی اے۔ اوہدے ایس ناول وچ حاکو کھرل ورگے بار دے منے پرمنے ڈکیت دا پاتر وی اے تے یاراں دی یاری توں سِر وارن والے سجن اِندر سنگھ دا کردار وی اے۔ ایس ناول دے باقی پاتراں وچ تاجا نائی، نِکّا عیسائی، راجندر سنگھ، حاکاں ماچھن تے دینے وِرک دے کردار وی شامل ہَن۔ ایس ناول وچ پُرانے تے بُڈھے بوڑھ دیاں ٹہنیاں نال ٹنگیاں ہوئیاں لالٹیناں دی لوءوِچ سر جوڑ کے بیٹھے لوکاں دی سانجھ نوں بیانیا گیا اے؛ جہڑے کّناں تے ہتھ دھرکے لمّیاں ہیکاں لاندے ہوئے، راگیاں نوں اک دوجے توں ودھ ودھ کے ویلاں کراندے، گرمی اَتے جوش نال بھنگڑے پارہے ہوندے نیں۔ ایس کتھا وِچ عشق اُتے بھرا وَندی تے خون دے رشتے نوں اُچیچتا دِتی گئی اے۔ شاید ایسے پاروں سانوں روپو، دے قتل دی بظاہر کوئی وجھا تے نہیں نظریندی، پرفیر وی لیکھک نے ایس ناول دی کہانی روپو، دے قتل تے لیان مُکائی اے۔
روپو، دا قتل اِک علامت وِی اے،اِک اشارا وی اے۔ ایس سینت نوں سمجھیوں بِناں ایس کہانی دی سمجھ آاِی نہیں سکدی۔افضل احسن دے آکھن موجب جہڑا انسانی جی، زندگی وچوں نکل جاوے، اوہ مرے برابر اِی ہوندااے۔ ایہ اِی شمشیر سنگھ دی دلیر تے نڈر محبوبا روپو، دے قتل دی رمز اے، جہنوں سمجھن لئی پنجاب دے پنجاں دریاواں ورگی دریا دلی اَتے ایتھوں دی جٹکی لوک سیانف دا چانن ہونا، کسے وی پارکھ لئی اَت لوڑ وَند اے۔ ایس توں بِناں پنجاب دے گبھروواں تے سوانیاں دے انھے زور دیاں زوراوَر کہانیاں نوں سمجھیا اِی نہیں جاسکدا، جس نال پنجاب دی صدیاں پرانی تاریخ بھری ہوئی اے۔
سماج عشق توں اُچا کِویں ہو سکداے؟ عاشق تے نابر، اوّل دن توں ای رسماں رِیتاں تے صدیاں توں نسل در نسل چلدے آ رہے رسماںرواجاں توں باغی لگے آﺅندے نیں۔ پر ”دیوا تے دریا“ سادہ اسلوب وچ حقیقت نگاری دی ڈُھکویں مثال اے۔ دلیری، بلند حوصلے، دِڑتا، غیرت، خُشی، دُکھ سُکھ، محنت مشقت ، پنجاب دے لوکاں دیاں آپسی شریکے دیاں لڑائیاں، ایتھوں دا نسلی، قبائلی اَتے انتقامی ماحول، دشمن دی دھی، ماں، بھین تے عزت نوں اپنی عزت، ماں، بھین یاں دھی سمجھنا، صرف تے صرف پنجابیاں دا اِی خاصا اے تے ایہ اِی ایس ناول دے خاص وِشے نیں۔تے ایہناں موضوعات نوں افضل احسن رندھاوانے بڑی اُستا کاری اَتے ہُنر مندی نال ایس ناول وچ اُلیکیااے۔
”دیوا تے دریا“ ناں دا ایہ ناول ہتھیں محنت کرن دے شوقین، دوجیاں دا بھار ونڈاون والے دریا دل لوکاں دی آتم کتھا اے، جہڑے نچدیاں ٹپدیاں، بھنگڑے پاﺅندیاں، لڑائیاں لڑدیاں ، ہسدیاں ہسدیاں حیاتی دے دُکھاں سُکھاں نوں اکھاں میٹ کے بھوگ لیندے نیں۔ اِنج اوہناں لوکاں وچوں جے کدھرے شمشیر سنگھ ورگاکوئی شخص یاںفیر روپو، ورگی کوئی زنانی اپنے خاندانی آپسی لڑائی جھگڑیاں توں اُتانہ ہوکے صلح صفائی اَتے پیار بھرپن نال نسلاں توں چلدی آرہی نفرت تے دشمنی دے پاڑاں نوں میلن دی کوشش کردااے تے اوہ پاڑ مِلن اَتے سِلن دی بجائے ہور ودھ جاندے نیں۔
ایس ناول دی کہانی نال جُڑی ہوئی اِک اہم گل اوہ ایہ وے پئی شمشیر سنگھ دی اپنی ماسی دی دھی جندو، نال منگنی۔ ایہ ناول اُنج تے دوہاں پنجاباں وِچ چھاپے چڑھیا۔ پر افسوس والی گل ایہ وے کہ ایس بارے کسے وی لیکھک یا نقاد نے کوئی گل کیوں نہیں کیتی؟ ساڈے پاسے دے لکھاریاں دی تاں سمجھ آﺅندی اے، پر چڑھدے وَنے وی ایس بارے کوئی چھوتی موٹی بحث کیوں نہیں چھیڑی گئی؟ساڈی جانکاری انوسار سکھ دھرم دی تعلیمات دے چانن وِچ ویکھیے تاں کزن میرج دا سوال اِی پیدا نہیں ہوندا۔ ایتھوں تائیں پئی مونہ بولے رشتیاں وِچ وی رشتے داری جوڑن ویلے ایس گل دا خاص دھیان رکھیا جاندااے۔ ایس لئی ”دیوا تے دریا“دی کہانی دے پاتراں دے ناواں تھاواںنوں بدل کے بطوراِک فرد دے ویکھیے تاں گل کسے کنڈھے لگدی جاپدی اے۔پر سِکھ مت دی تعلیمات دے چانن وِچ ایہ گل کسے صورت وی قابلِ قبول نہیں اے۔
واقعات دی منطقی بُنتر ، کردار نگاری، سادہ اسلوب، ٹھیٹھ لفظالی، حقیقت نگاری، تجسس، نویکلے بیانیے اَتے اجہے ہورناں کئی اُچیچ گُناں پاروں ”دیوا تے دریا“ گنجھلک ہوندیاں ہویاں وی اِک اُبھرویں لکھت اے۔ ایس وِچ کدھرے کدھرے پنجابی زبان دے روز مرہ محاورے توں ہٹ کے زبان وی ورتی گئی اے۔ جویں: منجی وچھانا، کُتے دا چاﺅں چاﺅں کرنا، چونکاچلھا وغیرا۔ حالاں کہ منجی ڈھانا اَتے کُتے دا ٹوﺅں ٹوﺅں کرنا پنجابی محاورے دے زیادا نیڑے ڈُھکدااے۔
اپنی ایس لکھت وِچ افضل احسن رندھاوا نے سن سنتالی دی وَنڈ توں پہلاں دے سانجھے پنجاب دی وَسوں تے اوس دی لوکائی دے آپسی لڑائی جھگڑیاں تے موہ پیار نوں موضوع بنایا اے۔ ایس وِچ محبت دی وارتادا بیان وِی اے تے بہادری، دلیری اَتے سورم گتی دے جَس وی.... ۔ مُکدی گل ایہ کہ ”دیوا تے دریا“ ناں داافضل احسن رندھاوا دا ایہ پنجابی زبان دا نویکلاناول، اجوکے پنجابی سُلیکھ دے نثری کھیتر دیاں ہُن تک دیاں سرکڈھ لکھتاں وِچوں اِک اُگھڑویں لکھت اے۔ ***
حوالے 1۔افضل احسن رندھاوا،دِیوا تے دریا،لاہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ،دوجی وار جنوری 2018ئ، مُکھ پنّا:بیک سائیڈفلیپ
2۔افضل احسن رندھاوا، دیوا تے دریا، مُکھ پنّا (بیک فلیپ)
