منے پرمنے ناول نگار تے کہانیکار فرزند علی ہورا ں دا انٹرویو

سوال: تہاڈا جنم کدوں تے کِتھے ہویا؟

جواب: گھر دے کہندے نیں کہ اودوں ساؤن دا زور شور سی جدوں میں پیدا ہویا تے اوہناں دے بقول 1945ء دا ورھا سی پر جدوں سکولے داخل کروایا گیا تے جنوری 1947ء لکھوا دِتا گیا۔ ساڈا جمنا نہ جمنا کیہ معنے رکھدا اے۔ کروڑاں ساڈے ورگے جمے تے جمدے آ رہے نیں۔ میرے ماپے پنڈ نبی پور شیخوپورا دے سن تے واہی بیجی ای ساڈا پیشا سی۔ میٹرک تک تعلیم حاصل کیتی۔

سوال: تعلیم کِنی کُو تے کِتھوں کِتھوں حاصل کردے رہے؟

جواب: میٹرک تیکر تعلیم حاصل کیتی میرے سکول دا ناں لیاقت سکول شیخوپورا سی۔ اسیں اٹھ بھرا تے اک بھین میرا نمبر سبھ توں پہلا سی۔

سوال: پر وار بارے کُجھ دسو؟

جواب: شادی دا واقعا 16 سال دی عمر وچ ہویا۔ اک دِھی تے چار پُتر نیں تے ایس ویلے سارےای اپنے اپنے گھر بار والے نیں۔

سوال: لکھن پڑھن ول کویں آئے؟

جواب: میرا شروع جیون توں لے کے ای من کر دا سی کہ کُجھ کراں۔ کیہ کراں کجھ سمجھ نہیں سی آندی۔ میں اناج لے کے شہر دل جاندا سی اوس ویلے گڈاں چلدیاں سن۔ آڑھتی نال میرا اختلاف رہندا سی اوہ گڑبڑی کردا ہوندا سی تے میں آڑھتی دے خلاف کُجھ اکھڑ جوڑے

آڑھتی وے آڑھتی

تیرے توں وڈا ہور کون لعنتی

تے میں اپنے ورگے کساناں نوں ای ایہ سُناندا ہوندا اسی کسے نے اوس آڑھتی چودھری اگے جاکے میری شکایت لادِتی تے اوس آڑھتی پچھیا کہ میں کہڑا کبت جوڑا اے۔ میرے تے چودھری دے آل دوالے اوس ویلے ڈھیر لوک بیٹھے ہوےسن ۔ میں من وچ سوچیا سِدھی گل کرنی چاہیدی اے تے میں سچل بول دِتا جو لکھیا سی اوہ اوویں دا اوویں ای بول دِتا۔ بجائے ایس دے کہمیری شکایت لاون والیاں دی سوچ مطابق مینوں برا بھلا آکھیا جاندا اوس آڑھتی نے میری تعریف کیتی تے آکھیا تینوں ایس طرحاں اکھر جوڑن والے کسے وڈے نال ملاواں گے۔ ایہ چودھری فیر مینوں اُستاد دامن کول لے آیا۔

سوال: ایہ کدوں دی گل اے؟

جواب: ایہ 1966ء دی گل اے۔ میں اُستاد ہوراں کول آکے بہ جانا اُستاد ہوری گلاں کر دے میں وی بہ جاندا تے میری عادت سی بولدا گھٹ ای ساں چپ کر کے سُنی جاندا تے استاد ہوراں دی دانش توں فیض ملدا رہیا۔ استاد ہوراں نال میں پہلی وار جیہڑا سوال کیتا سی اوہ استاد ہوراں دے ایس کہن اُپر کیتا جدوں میں استاد ہوراں اگے پہلاں سوال کر دِتا کہ ساڈا مولوی تے کہندا اے کہ جِنے شک کیتا گمراہ ہو جاندا اے۔ شک کُفر ہون والی گل اے۔ اُستاد ہوراں نے میرے ول ویکھ کے آکھیا جیہڑے کافر آکھدے آکھی جان ہُن تینوں سوال کرنا آنا شروع ہوگیا اے۔ شک توں بعد مشاہدا تے فیر تجربا آندا اے۔ ایہ علم دیاں پوڑھیاں نیں تے آخری وی ایہ ای نہیں۔

سوال: اُستاد ہوراں نال بڑیاں یاداں سن کجھ سانجھیا ں کرو؟

جواب: میرا ناول ”بھُبھل“ ساریاں یاداں ای نیں۔ سبھ کُجھ جو استاد نے آکھیا دسیا جو میں سمجھدیا اوہ سبھ اوہدے وچ سمو دِتا اے۔ میں تے استاد ہوراں کولوں سِکھیا اے (اسیں دامن اکیڈمی وچ ای بیٹھے ہوئے آں، اوہ اشارا کر کے کہن لگے ایتھوں ای سکھیا اے تے اوہ آکھدے ہوندے سن تخلیق تے وِرلی ای ہور ہی اے بہتا ہوندا اے ٹوٹے جوڑنا، تخلیق تے کوئی کوئی کردا پیا اے۔ علاما اقبال نے سپ چھڈ دِتا تے شاہین لے لیا۔ اوہ اکثر اکھدے ہوندے سن کہ تخلیق تے کسے کسے کول ہوندی اے ہر اک نوں کِتھے نصیب ہوندی اے تخلیق تے عشق نصیباں والے نوں ملدا اے۔

سوال: گل عشق ول چل ای گئی تے تُسیں اپنے عشق بارے کیہ آکھو گے؟

جواب: محبت ملی تے سی پر کامیاب نہیں ہوئی۔ ڈرایوری، سیاست تے عشق وچ سمجھ اُکا نہیں آندی کدھرے وی ٹھاہ کر کے وجیا جاسکدا اے۔ عشق وچ سمجھ نہیں آئی تے نکام ہوگیا۔ ہور برادریاں دے وی بڑے چکر سن ایس لئی وی نکام ای ہویا۔

سوال: نثر لکھن ول کویں آئے؟

جواب: میں ایتھے (استاد دامن اکیڈمی) بطور شاعر آیا ساں فلماں دے گیت لکھن واسطے کیوں جے اوس ویلے بڑا چاء سی ایس دا۔ استاد ہوراں نے آکھیا کہ تیرے اندر کہانی دے جراثیم نیں تے میں استاد دامن ہوراں دے کہن تے کہانی لکھی۔

سوال: پہلی کہانی کہڑی سی؟

جواب: میں استاد ہوراں کول بطور شاعر آیا ساں پر کہانی ول لادِتا گیا۔ سنگت وچ پہلی کہانی پڑھی ”گل اک گل دی“ میرے پہلی کہانی سی جو میں تنقید واسطے پنجابی سنگت وچ پڑھی ایہ کہانی ونڈ بارے سی۔ ایہدا مرکزی کردار اک مہاجر سی جو بھارت والے پاسیوں ایتھے آکے دُکھی ہویا سی۔

سوال: کہانی توں ناول ول کویں آئے؟

جواب: مختصر کہانی وچ بہت وڈے وڈے ہو گزرے نیں تے اوس واسطے ڈھیر لکھیا جا چُکیا اے۔ سبط الحسن ضیغم نے ناول وچ رجحان دوا دِتا۔ ایہ ناول ”بُھبھل“ دی قسط دے طور وچ تنقید لئی سنگت وچ پیش ہوندا رہیا تے فیر 1986ء وچ چھاپے چڑھیا۔

سوال: استاد دامن ہوراں نال بڑیاں یاداں جُڑیاں ہوئیاں ہون گِیاں کُجھ سانجھیاں کرو؟

جواب: میرا ناول بُھبھل ساریاں میریاں یاداں دے دوالے تے کھلریا ہویا اے جو اُستاد ہوراں بارے نیں تے ایہ یاداں حقیقت نال بیانیا ہن۔ اوہ میرے نال دل دیاں گلاں کردے سن۔ اک دن میں کافی دِناں بعدوں استاد ہوراں کول آیا تے کہن لگے ”شیخوپوریا کِتھے سیں ……“ میں اگوں جواب دِتا کہ میری ماں مر گئی سی، استاد ہوراں نے اگوں جواب دِتا اوہ ماپے خُش قسمت ہوندے نیں جہنا ں دے بچے اوہناں نوں موڈھیاں تے چُک کے چھڈ آندے نیں۔ ایہ آکھ اوہناں نے میرے سارے دُکھ نوں جیوں ونڈلیا ہووے ایس طرحاں اوہناں دا سمجھاون دا انداز سی۔

سوال: تہاڈیاں لِکھتاں وچ اک خاص طبقے دی گل ضرور آندی اے کیہ آکھو گے ایس بارے؟

جواب: میں تیہ سال مزدوری کیتی۔ میرے اندر مزدور تے کسان وڑیا اے میں مزدوراں بارے شاعری کیتی تے کہانی ناول وی لکھے۔ میں کتابی شاعری نہیں کیتی۔ سائیں اختر لاہوری ہوری مینوں سمجھاندے ہوندے سن تیرے اندر بڑی تلخی اے۔ پر مٹھاس کِتھوں آئی سی۔ میں مزدور طبقے وچوں ساں میں لکھن ویلے وی ایہ گل موہرے رکھی میں اپنے طبقے نال غداری نہیں کیتی۔

سوال: بھُبھل ناول لکھن دا خیال کویں آیا؟

جواب: میں اک مضمون استاد ہوراں بارے لکھیا سی۔ اوہ مضمون آصف خاں ہوراں کول لے گیا تے اوہناں نوں سنایا۔ اوہ آکھدے سن مضمون گارا خیر تے اپنی تعریف کر دے نیں میں اوہ تعریف تے کیتی سگوں آصف خاں ہوراں نے مینوں آکھیا کہ مضمون نوں ہور کھلار۔ استاد دامن اٹھ دس صفحیاں وچ مُکن والا نہیں اے۔ فیر مقصود ثاقب تیکر گل اپڑی تے اوہناں آکھیا ”ناول“ لکھ۔ میں آکھیا، چھاپے گا کون؟ اوہ اوس ویلے ”ماں بولی“ کڈھدے سن۔ میں ناول لکھ دِتا تے فیر اوس نوں کہیا ”چھاپ“ اوہ آکھن لگے پڑھے گا کون؟ اوہنے نہیں چھاپیا فیر پنجابی ادبی بورڈ نے ایس نوں چھاپ دِتا۔ ایس طرحاں ایہ ناول لوکائی تیکر اپڑ گیا جہدے وچ میں اپنی تے استاد ہوراں دی جیونی دی گل کیتی۔

سوال: کیہ سبھ کُجھ سچ یاں حقیقت ای اے جو ایس ناول وچ بیانیا اے؟

جواب: ساری حقیقت اے۔ میں تے جیوں داسی انج ای اپنے بارے وی لکھیا تے استاد ہوراں بارے وی انج ای لکھیا جویں ویکھیا۔میں ایس ناول وچ سماج نوں ہنگالیا جہدے وچ دانشور، مزدور تے کسان ہر کوئی پِسر ہیا اے۔ دانشور دا دُکھ وچ پِس کے آندا اے۔ مزدوراں دا حال وی ایتھے بھیڑا اے۔ ایس ناول وچ میں بہادر فوج بارے وی لکیا اے۔ سوسیانے اکو مت جیہڑے حالات نیں اوہناں دا رونا میں وی رویا اے۔ میں اک ڈرامے وچ لکھیا ماں لوری سُناندے ہوئے بال نوں آکھدی اے پُتر تیرا ویاہ ہوئے گا۔ مُنڈا ہووے گا الھڑ بلھڑ باوے دا، باوا کنک لیاوے گا۔ مُنڈا آکھدا اے کنک ای کیوں۔ کنک دے ای اسیں ازلاں توں بُھلکھے آں۔ ایدوں وڈا کہڑ دُکھ اے۔ ڈِھڈ نہ پئیاں روٹیاں سبھے گلاں کھوٹیاں

سوال: کہڑے لکھاریاں کولوں متاثر او؟

جواب: میں میکسم گورکی تے پریم چند توں متاثر آں۔ چیخوف دیاں کہانیاں نے بہت متاثر کیتا تے مرزا ہادی رسوا دے ناول نے وی۔ اک ہور گل وی سی کہ میرے کول وسایل ای نہیں سن کہ کتاب خرید کے پڑھاں یاں پرانیاں کتاباں لبھ لبھ جاندیاں سن۔ باقی میری زندگی وچ کجھ نہیں اے میں زندگی نوں مزدوری نال جوڑ کے وکھایا اے۔

سوال: چڑھدے ول دے کسے ناول کار نے متاثر نہیں کیتا؟

جواب: چڑھدے ولوں بہت گھٹ لٹریچر آندا اے۔ کسے اک بارے رائے دینا ممکن نہیں اے۔ ڈھاہاں ”ایس ورھے جس ناول کار نوں انعام دِتا اے میں اوہدا ناں پہلی وار سُنیا اے۔ تارن گجرال تے وریام سنگھ سندھو چنگا لکھ رہے نیں بہتے تاں ایدھر میسر ای نہیں ہن۔

سوال: ٹی وی ول کویں آئے؟

جواب: کدے کدے پی ٹی وی نوں دورا پے جاندا کہ سچی مُچی دے ادیباں کولوں لکھوانا چاہیدا اے۔

سوال: ٹی وی واسطے پہلے لکھت کہڑی سی؟

جواب: ٹی وی واسطے پہلا ڈراما ”راس“ لکھیا فیر امانت لکھیا، اوہنا چرنوں چیک آگئے تے اوہ معمولی رقم دے سن میں رُک گیا فیر۔ شیریں پاشا نے ”اس پار“ سیریز لکھوئی فیر ہور وی پرایویٹ چینلز واسطے لکھیا تے لکھ رہیاواں۔

سوال: ساڈے ایتھے ناول دے کھیتر وچ جو لکھیا جارہیا اے اوس توں مطمئن او؟

جواب: ایتھوں دے سارے نہیں پڑھ سکیا۔ بہت سارے تاں پنجابی تے پنجابیت اُتے زور دیندے نیں۔ انسانی مسائل دی گل گھٹ کر دے نیں۔ رندھاوا تے سینئر اے اوہدا احترام کردے آں اوہ تے جاگیرداراں تے بہادراں دی گل کردے نیں اوہ وی اک انداز اے۔

سوال: ”دھاڑوی“ تہاڈا نویکلا ناول اے ایس نوں اوہ مانتا نہیں ملی جو توقع سی؟

جواب: پہلاں ناولاں نوں کہڑی مانتا دِتی اے؟ ”بھُبھل“ دی تھاں ”پنجھیواں گھنٹا“ تُوں انعام دے دِتا گیا اے۔ دھاڑ وی دا تے ایہناں نوں سمجھ ای نہیں آنی سی۔ اخیرلا باب نہیں کتاب وچ چھاپے چڑھ سکیا میں بیمار نہ ہوندا تے ایہ ناول ایس توں زیادا وڈا ہوندا۔ ضروری نہیں ہوندا کہ ہر کتاب ہر کسے نوں پسند وی آوے میں جس نوں پتھر مارنے نیں مار دار ہواں گا۔

اک خاص سوچ والے مینوں انعام نہیں دیون لگے کیوں کہ میں اوہناں نوں دارا نہیں کھاندا میں کلّے بندے دی گل نہیں کیتی میں اپنے طبقے دی گل کردا آں میں اپنے طبقے نال غداری نہیں کرسکدا سی۔

سوال: پنجابی کامے وجھوں تہاڈا کردار کویں وارہیا؟

جواب: اسیں جُٹے پنجاب تحریک بنائی جہدا نعرا سی ”جاگ پنجابی جاگ“ ایہدے وچ دامن اکیڈمی دے دوست وی نال مل گئے۔ استاد ہوراں نے آکھیا سی ایس ملک دے دو خدا مارشل لاء تے لا اِللہ۔ ایہ فرکویں کامیاب ہوندے۔

سوال: ایس تحریک نوں کویں کامیاب ویکھیا جاسکدا اے؟

جواب: پنجاب تحریک اجے ہور طرحاں دی اے۔ جِنا چر پنجابی تحریک نال سیاست نہیں رلے گی پھل نہیں ملن لگا۔ زبان ہمیشا سیاست نال ملدی اے ساڈے سیاسی رہنما زبان نوں نال لے کے نہیں ٹُردے۔

سوال: تہاڈی اگلی پیڑھی وچوں کوئی ادب ول لکھن کھان ول آیا؟

جواب: نہیں لٹریچر وچ کوئی نہیں آیا۔ ایہ کم سِراں توں لنگھیاں دا اے۔ ورقے کالے کر کر کے کوئی ادب نہیں ہوجاندا۔ بالاں نے میرا حال ویکھ لیا ایس لئی کوئی ایدھر نہیں آیا۔ جدوں نویں کتاب آندی اے گوانڈھی لے آل دوالے والے پُچھدے نیں کیہ لبھیا کِنے پیسے لبھے۔ لبھدا آخری عمر وچ جا کے اے تے اوہ وی ہر کسے نوں نہیں۔ سانوں تے روح ٹُنبدی اے لکھ۔ کوئی کسے نوں مجبور وی نہیں کرسکدا۔ بہت زیادا لکھن والے تے اجیہے وی نہیں جیہڑے کیہندے نیں میں لکھا کریاں وچ اپنا ناں لکھوانا اے۔ سلیم خاں گمی تے کہندا ہوندا سی کہ پنجابی وچ کوئی لکھاری نہیں ایس لئی لکھنے آں کہ ٹورشور بن جاندا اے۔

سوال: ناول دے وچ موضوع تے تکنیک دے حوالے نال کیہ وچار دے او؟

جواب: جہڑا موضوع ہوندا اے اوہ اپنی تکنیک نال لے کے آندا اے۔ لکھاریاں نے وکھ وکھ تکنیک ورت کے لکھیا کسے چٹھیاں راہیں لکھیا کسے نے علامت دا سہارا لیا۔ میں موضوع تے تکنیک نا لے کے ٹریا واں۔ ایہ لوکاں نوں پسند وی آندا اے۔

سوال: آون والے ویلے وچ کیہ اِرادے نیں؟

جواب: جے زندگی نے وفا کیتی تے ناول ہور لکھاں گا۔ اجے تے چج دا ناول کوئی نہیں لکھیا چج دا ناول لکھنا بہت اوکھا کم اے۔ ساریاں صنفاں وچوں ناول لکھنا اوکھا کم اے۔ ایہ اُستاد دامن کہندے سن کہانی لکھنا ایوں ای جویں باری وچوں ویکھیا جاوے تے ناول لکھنا چھت تے کھلو کے ویکھنا اے۔

ساڈے ایتھے سدھےراہ تے لاون والا کوئی نقاد، کہانی تے ناول وچ نہیں اے۔ دوست ہے تے تعریف لکھ دیو جے عام بندا اے تے نظر انداز کر دیو۔ میرے تے کِنیاں بندیاں نے تنقید کیتی ایتھے پنجاب وچ تے کؤئی خاص نہیں چڑھدے ول بہت لکھیا گیا اے۔ سعید بُھٹا اچھا نقاد اے پر اوہ بہت گھٹ لکھدا اے۔ میں کسے اک گرَپ نال نہیں میں کسے نوں ٹایم ای نہیں دے سکدا ہاں۔ جے کوئی ٹایم مِلدا اے تے لکھن دی کوشش کردا ہاں۔ انج میرا ڈرامے لکھن تے وی بہت راہ روکیا اے۔

(ایہ انٹرویو پندرھوار "رویل " دے وچ 16 توں 31 جنوری 2015 دے انک وچ جلد نمبر7 تے شمارا نمبر 2 وچ چھاپے چڑھیا سی)