افضل احسن رندھاوا بارے اعجاز دا لیکھ

افضل احسن رندھاوا : جان پچھان

1

پنجابی ساہت دے کُجھ اِک پارکھ تے سوجھوان لکھاریاں دے آکھن موجب افضل احسن رندھاوا لہندے پنجاب دے پنجابی گِلپ (فکشن) دے وڈے ناول کاراں وچوں اِک سرکڈھواں ناںاے۔

افضل احسن رندھاوا دیاں لکھتاں نے پنجاب دیاں ہُن تک دیاں تِن پیڑھیاں نوں چوکھا متاثر کیتااے: ایہناں تِن پیڑھیاں وِچ پہلی نسل اوہ شامل اے جس وچ خُد اوس اپنے لکھن لکھان دا پندھ چھوہیا۔ دوجی اوہ جہڑی ایس ویلے دوہاں پنجاباں دے تعلیمی اداریاںوِچ اوس دیاں رچیاںرچناواںپڑھا رہی اے۔ تے تیجی پیڑھی پنجاب دی اوہ اجوکی نوجوان نسل اے جہڑی نصاب راہیں یاں فیر ویسے اپنے دلی شوق پاروں اوس دیاںجگت دُھمیاںتحریراں نوں پڑھ رہی اے۔

ایہ تِنے پیڑھیاں افضل احسن رندھاوا دے لکھتی فن پاریاں نوں نویں پنجابی ادب دے نثری کھیتر وچ کلاسک دا درجا دیندیاں نیں۔ اجہے حالیں افضل احسن بارے کُجھ ہور طرحاں دا نویں سِریوں لکھنا، کسے وڈے خطرے توں گھٹ نہیں اے۔ چڑھدے تے لہندے پنجاب دے کئی سرکڈھ پارکھاں نے تاں اوس بارے تحریراں لکھ لکھ کے کتاباں دے ڈھیر لا دِتے نیں۔

ساڈے لہندے پنجاب وچ ایہ رواج عام رہیا اے کہ جہڑے لیکھک ، سوجھوان یا شاعر نوں چڑھدے پنجاب وِچوں پسندیدگی دی سند مل جاندی اے۔ فیر اوس بارے کوئی وی نقاد، مخالف لکھن لکھان یا کوئی ہور گل کرن دا حوصلا اِی نہیں کردا۔ اِنج جے کوئی بُہتاوِی تیر مارے گا اَتے کیہ کر لوے گا؟اِنج نہ تے اوہ کسے لکھاری کولوں اوس دے لیجنڈری لیکھک ہوون دا مان کھو سکدااے اَتے نہ اِی اوس دیاں لکھتاں نوں پڑھن توں کسے شخص نوں ٹھاک سکدااے۔

پنجاب وِچ اِک ہور وِی بیماری اے کہ اسیں اپنے کسے وی وڈے قلم کار نوں کسے دوجی زبان دے وڈے لکھاری نال ملا کے اوس دی ساری شخصیت، اوس دی سوچ تے فکر وفن دیاں ساریاں گُناں دی ایہی تہی کرکے رکھ دیندے آں۔ ایتھے اوّل دن توں اِی اپنے ہیروز نوں دوجیاں قوماں تے مُلکاں دے سورمیاں، ودواناں تے سوجھواناں نال جوڑ کے ویکھیا جاندا رہیا اے۔ شاید ایسے پاروں کدے وارث شاہ نوں پنجابی دا شیکسپیئرآکھیا جاندا رہیا اے تے کدے شو کمار بٹالوی نوں پنجابی دا کیٹس۔۔۔

اسیں ایس گل دے اُکا قایل نہیں آں پئی اسیں اپنے کسے وی شاعر، لیکھک، کلاکار، پارکھ یاں فیر کسے وی سوجھوان نوں کسے ہور خطے، تہذیب، ملک یا زبان دے لکھاری یاںکسے ودوان نال جوڑ کے نہ ویکھیے۔ کسے ہور خطے یا زبان دے لکھاری نال پنجابی لکھاریاں دا موازنا اگر ایس پاروں کیتا جاوے کہ ساڈے لکھاری دیاں لکھتاں نوں منیا جاوے، اوہناں نوں اوہناں دا بن دا پھبدا مقام دِتا جاوے۔ اوہناں دی عظمت بیان کرنی ہووئے، اوہناں نوں وڈیانا ہووئے، فیر تے اِنج موازنا کرنا ٹھیک اے۔ پر ساڈی جاچے احساس کمتری دے نال بھری ہوئی سوچ نال ایسراں کسے وی پنجابی لیکھک دا کسے ہور زبان دے لکھاری نال موازنا کرنا، کوئی چنگی گل نہیں اے ۔اِنج اِک تے اسیں اوس شاعر، لکھاری، سوجھوان یاں کسے کلاکاردے فن پاریاں دی اصل روح توں وانجھے ہوکے رہ جاندے آں جس بارے اسیں اپنے وچار ڈُھکویں طریقے نال سانجھے کرن دی قدرت رکھدے آں۔ بلکہ اِنج ساڈا اوس خاص شخصیت دے اوہناں انیک پکھاں تے گُناں وَل دھیان تک نہیں جاندا، جہناں بارے تنقیدی کھیتر وِچ جاننا، سمجھنا اَتے واچنا اَت ضروری خیال کیتا جاندااے۔ ویسے وی ہر خطے، تہذیب، قوم، ثقافت اَتے زبان دیاں اپنیاں اپنیاں نزاکتاں، لطافتاں اَتے روز وار دی بول چال دی زبان دیاں اپنیاں لوڑاں تھوڑاں ہوندیاں نیں۔ایس لئی اسیں اوہنوں کسے ہور دوجی زبان یا رہتل دے جماندرو دھاریاں نال نہ تول کے ویکھ سکدے آں تے نہ تروڑ کے۔

جتھوں تک افضل احسن رندھاوا دیاں افسانوی لکھتاں نوں نویں پنجابی ادب وچ کلاسک دے درجے تے فایز کرن دی گل اے۔ تاں ایہ گل کسے کولوں وی ڈھکی چھپی نہیں اے پئی افضل احسن رندھاوا دیاں لکھتاں دے پس منظر وِچ پنجابی سُلیکھ دے نثری کھیتر وَل اک سرسری جھات ماریئے تے سانوں پنجابی ناول تے کہانی دی صنف وِچ کوئی ایڈی بھرویں روایت نہیںملدی۔ ایسے پکھوں پنجابی ساہت دے مڈھلے دور وِچ جیکر دوہاں پنجاباں وِچ دو چار وڈے ناﺅں ہے وی نیں؛ تے اوہناں وچوں وی چوکھے ناں اجہے ہَن جہڑے نِراایس پاروںاہم نیں کہ اوہناں نے پہلے پہل پنجابی وچ ناول یا کہانی لکھن وَل دھیان دتا، اجہے وڈے ناواں دی سرناولی وِچ بھائی ویر سنگھ،چرن سنگھ شہید، نانک سنگھ، لال سنگھ کملا اکالی، جوشوا فضل الدین، میراں بخش منہاس تے کئی ہور پنجابی ناول کاراں تے کہانیکاراں دے ناں سرکڈھویں نیں۔

کدھرے کسے سیانے نے آکھیا سی:

”پچھے بھیں کے ویکھیاں ، پینڈا کھوٹا ہوندا اے۔“

ساڈا حال وی کُجھ اِنج دا اِی اے۔

ہُن جیکراَج اسیں اجوکے پنجابی ادب دے نویں مہاڑاں نوں مُکھ رکھ کے اوس دے مقابلے وچ ابتدائی دور دے(اج توں گھٹ ودھ ڈیڑھ دو سو ورھے پہلاںدے) پنجابی دے نثری سُلیکھ نوں ویکھیے تے اوہ اَج نالوں کِتے پچھڑیا، سدھ پدھرااَتے بنیادی نوعیت دا وِکھالی دیندااے۔ پنجابی زبان و ادب دے مڈھلے دور دے ناولاں تے کہانیاں وچ اوس ویلے دے سیاسی، مذہبی، سماج سدھار اَتے سدھ پدھرے موضوعات دی بھرمار زیادا اے۔ اوس ویلے دیاں پنجابی زبان دیاں لکھتاں دی بُنتر ، اُساری،اسلوب اَتے کہانی دے بیانیے نوں پڑھ کے اسیں کسے قسم دی کھلوت دا شکار نہ وِی ہویئے تے اوہناں ناولاں تے کہانیاں دی زبان، پلاٹ، پاتراں دی چون تے لکھتاں دے اسلوب نوں ویکھ کے سانوںایہ گل سر پر مننی پیندی اے پئی اپنے دور دے حساب نال اوہناں لکھتاں دا بِناں شک اپنا اِک وکھرا مونہ مہاندرااے تے اوس نوں اسیں اوس ویلے دیاں سیاسی، سماجی، جغرافیائی تے لسانی ضرورتاں نوں اِی مُکھ رکھ کے ویکھ سکدے آں۔ایہ اِک طرحاں پنجابی زبان و ادب دے ارتقاءاَتے اوس دے روشن مستقبل وَل اک سرسری جھات پاون دااِک مڈھلاچارا وِی اے۔

ہُن جیکر اِنج دے تاریخی پس منظر وِچوں جے کوئی افضل احسن رندھاوا ورگا سوجھوان لیکھک، اپنیاں جاندار لکھتاں دے منفرد اسلوب تے چِت ٹُنبویں بیانیے پاروں اُبھر کے ساڈے ساہمنے آﺅندااے تے اوس دے کئی کارن ہَن۔ ایس پکھوں ویکھیا جاوے تاں افضل احسن رندھاوا نوں پنجابی ساہت وِچ اک خاص مقام حاصل اے کہ اوس دیاں لکھتاں وِچ اسیں جیوندے جاگدے تے ساہ لیندے ہوئے سانجھے پنجاب دی امیردیسی رہتل نوں بھرویں ڈھنگ نال چتریا ویکھ سکدے آں، جس وِچ ایتھوں دے لوکاں دیاں آساں اُمیداں، سدھراں تے لوڑاں تھوڑاں نوں موضوع بنا کے پیش کیتا گیا اے۔

افضل احسن رندھاوا نے اپنے توں پہلاں دے پنجابی لکھاریاں وانگ سماج سدھار رِیت دیاں حامل لکھتاں لکھن دی بجائے اجہیاں خالص افسانوی تحریراں پنجابی سُلیکھ نوں بھینٹ کیتیاں نیں؛ جہڑیاں اپنی زبان، اسلوب اَتے بُنتر پکھوں کسے وی وڈی زبان دے ادب دے مقابلے وچ اِک مثالی نمونے وجوں پیش کیتیاں جاسکدیاں نیں۔ ایہ تے اجہے ہورناں کئی اہم گُناں پاروں اَج افضل احسن رندھاوا دیاں لکھتاں نوں نویں پنجابی ادب وِچ کلاسک دا درجا دتا جاندااے۔ شاید ایسے پاروں اوس دیاں کئی رچناواں پنجاب دیاں کئیاں یونیورسٹیاں وچ نصاب دے طور تے پڑھائیاں وی جارہیاں نیں اَتے اوس نوں پنجابی دا لیجنڈری لکھاری وی آکھیا جاندااے۔ ہُن ایس گل نال کوئی اتفاق کرئے یا اختلاف ، ایس بارے ہر شخص اپنی اپنی رائے رکھن دا حق رکھدااے۔

افضل احسن رندھاوا دیاں لکھتاں نوں اج توڑی دونہ پنجاباں وِچ جہڑی جہڑی عینک لا کے واچیا گیا اے؛ اوس دے شیشیاں تے بِناں شک ورھیاں دی دُھوڑ جمی ہوئی ہووئے یا فیرپنجاب نوں سنٹر آف یونیورس منن والیاںدا پیار۔ اجوکی روشن خیالی ہووئے یا اگانہ ودھو ترقی پسند سوچ،سانوں اوس نال کوئی سروکار نہیںاے۔ البتا چڑھدے لہندے دوہاں پنجاباں دے کُجھ ودواناں تے مہاندرے لکھاریاں دے وچار جگت بھر وِچ کدھرے وی افضل احسن رندھاوا دا ناں آجاوے تاں ضرور حوالے دے طور تے پیش کیتے جاندے نیں۔ جسراں:

1۔ افضل احسن رندھاوامحبت تے انتقام بارے کہانیاں لکھدااے۔(1)

2۔رندھاوا ہڈورتی نوںجگ ورتی بنا کے پیش کردااے ۔ ایہ اوہدیاں لکھتاں دی وڈی خوبی وی اے تے بنیادی گُن وی۔ رندھاوے دے ناولاں وچ سکھ پاتر اِی آگو ہوندے نیں، جدوںکہ مسلمان کردار کمی‘ لالچی تے کم چور وِکھائے گئے نیں۔ اوس دے ناولاں تے کہانیاں دی زبان بڑی سوہنی، سچجی تے ٹھیٹھ اے۔ اوہدیاں نثری لکھتاں دا کوئی خاص فلسفا نہیں اے۔جے ہے وی اے تے اوہ سدھا سدھا پینڈو فلسفا اے پئی بدلا ضرور لوو۔(2)

3۔ افضل احسن رندھاوا دی شخصیت وِچ پنجاب دے سربلند کسان دا افتخار وِی نمایاں اے تے اِک درد مند انسان دا انکسار وِی۔ نظریاتی طور تے اوہ ہر مظلوم دا حامی اے تے ہر ظالم دا حریف۔ اوہ پنجاب دیاں سُچیاں قدراں دا وارث اے تے صحیح وارث اے۔ (3)

4۔ رندھاوا ہوراں اپنیاں کہانیاں تے ناولاں وِچ پنجاب دے دلیر تے انکھی مرداں دے اُچے حوصلے تے وڈے جگرے نوں موضوع بنایا اے تے اوہناں دے پاتراں وِچ ایس دھرتی دیاں بیبیاں وی اوہ کارنامے کر وِکھاندیاں نیں پئی اوہناں دا مرد وی مقابلا نہیں کرسکدے۔افضل احسن لکھت دا سورما اے تے اوہ قلم، تلوار وانگر چلاندااے۔(4)

5۔ افضل احسن رندھاوا رجیا پُجیا جٹ اے۔اِک کسان دے گھرجمن والے اےس سُوجھوان نے کدے اپنے آپ تے مان نہےں کےتا۔ ا وہنے کسے سہارے دے بغیر بڑی کامیابی نال اپنا سفرجاری رکھےاہوےااے۔ اوس نے سکھی سروپ دھارن نہیں کےتاکےوں جے ا وہ اوّل آخر اپنے آپ نوں مسلمان سمجھدا اے۔ نواں ’گھلوگھارا‘جہی آفاقی نظم لکھ کے اوس کدے سکھ سنگت دے ساہمنے اپنی ماں بولی وگاڑکے ہندی ورگی گُرمکھی بولن دی کوشش نہیںکےتی۔ اوہدی اےس وڈیائی نوں جِنّا وِی سلاہےاجاوے اوہ گھٹ اے۔(5)

6۔ افضل احسن رندھاوا دیاں کہانیاں تے ناول جے بھارتی پنجاب وچ بڑے شوق نال پڑھے جاندے نیں تاں ایس دے کئی کارن ہَن۔ پہلا تاںایہ جے افضل دھرتی دے بہت نیڑے ہے تے اِس دیاں گھٹنا واں دے پاتراں نوں پنجابی لوکاں دے دُکھاں درداں دی ڈونگھی سمجھ ہے۔ دُوجا ایہ کہ افضل دیا ں لکھتاں وچ پنجابیت دا رنگ اک وکھرے طرز ِزندگی دی شکل وچ اُگھڑ دااے۔ پنجابیاں دی انکھ ، دلیری، اُچے حوصلے ، زندگی نوں جین مانن دے شوق تے ہتھیں محنت کرن دا مان، ایہ سارے اجہے گُن ہَن جہناں پنجابیاں نوں گھر باہر اُجاگر کیتا اے۔۔۔(6)

7۔ افضل احسن رندھاوا جی پنجابی گلپ (فکشن) دے لیجنڈری لکھاری نیں، اوہناں دی ہر رَچنا نوں پڑھدے پرکھدے ویلے ایہ گل ساہمنے رکھنی چاہیدی اے کہ اوہناں دا کینوس اینا وڈااے پئی اوہدے وِچ کُل کائنات آجاندی اے، نال ای ایہ وی چیتے رکھنا چاہیدااے کہ رندھاوا جی پنجاب نوں” سنٹر آف یونیورس“ منن والے موہرلے پنجابی پیارے وی نیں، رانجھے ہار اوہ جتھے دم دیندیاں رہتلاں دے پاہرو نیں اوتھے ای اوہ آوندی بھلک وِچ اَگے آون والیاں اوکڑاں دی دَس پاون تے اوہناں نال لوہا لین دے راہ وی دَسدے نیں۔ایہ اوہ سچیت سوجھوان اے جہدی ذات وِچ ڈھیر پُرانی لوک دانش تے اصلوں نویں کائناتی سوچ دا سوہنا میل ہوندااے۔۔۔(7)

8۔ افضل احسن رندھاوا نوں پنجابی زبان و ادب وِچ اوہو مقام حاصل اے جہڑا اُردو زبان و ادب وِچ عبداللہ حسین نوں حاصل اے۔(8)

10۔ رندھاوے دیاں لکھتاں وچ یونائیٹڈ پنجاب قائم دائم اے۔اوہ پنجاب دی ونڈ نوں نہیں من دا۔ اوہ سن سنتالی توں پہلاں دے پنجاب نوں اِی اصل پنجاب آکھدا اے۔ اوہ پنجابی دا اک بہت وڈا لکھاری ای نہیں، اوہ وڈا قوم پرست وی اے۔(9)

ایہ تے ایس نال جُڑیاں اجہیاںبے شمار گلاںافضل احسن رندھاوا دی شخصیت ، فکر تے فن اَ تے اوس دیاں لکھیاں لکھتاں دے مرکزی خیال تے اوہناں دی اصل روح نوں کچلن لئی کافی نیں۔ایہ تے ایویں مثال وجوں سن ؛ ایہ تے انج دیاں ہور اَن گنت راواں دے مالک ودوان پارکھ تے سوجھوان لکھاریاںنے کدے وی افضل احسن رندھاوا دیاں رچناواں نوں اوہناں دے منفرد بیانیے، اسلوب تے اوہناںلکھتاں دے پاتراں دی نفسیاتی کش مکش دے طور تے ویکھیا اِی نہیں اے۔

جتھوں تک ایس گل دا تعلق اے پئی رندھاوا محبت اَتے انتقام بارے کہانیاں لکھدااے۔ ایس بارے وی افضل احسن رندھاوا دے اپنے اِی وچار حوالے وجوں پیش کیتے جاندے نیں: ”....محبت اپنے آپ نوں سارے جنماں وِچ مار لین دا ناں اے تے بدلا (انتقام) اگلے نوں اِکو جنم وچ مار دیون دا۔“(10) ایسے طرحاںپنجاب بارے وی اوس دی اک گل بہت مشہور اے کہ اوہ پاکستان بنن توں پہلاں دے پنجاب نوں اِی پورا پنجاب من دااے۔(11)

ایس توں پہلاں کہ اسیں افضل احسن رندھاوا دی پنجابی نثر دے جدید مہاڑاں، اوس دے تکنیکی تے موضوعاتی پکھاں یاں فیر اوہناں لکھتاں دے کرداراں دی نفسیات بارے کوئی گلبات سانجھی کریئے، ایتھے سانوں اِک اِک کرکے اوہدیاں وکھ وکھ لکھتاں دامختصراً ویروا پیش کرنا پوے گا۔ ایتھے اسیں صرف اوس دی پنجابی وچ ناول کاری بارے گل کتھ کراں گے۔کیونجو اجوکے عالمی لٹریچر دے دھارے نوں ویکھیے تے ایس گل دی سمجھ وی سانوں سہج سبھائیں آاِی جاندی اے کہ موجودا دور وِچ ناول اِی اوہ سرکڈھ ادبی صنف اے جہنے جگت بھر دے وڈے لکھاریاں دے ادبی قد کاٹھ اَتے اوہناں دی فنی پکیائی تے کاڈھ دی ستھرائی نوں لوکائی وِچ مقبولیت دا درجا دِتا اے۔ مشہور ناول کار: ڈی ایچ لارنس ناول نوں زندگی دی چانن بھری کتاب دا نام دیندااے۔ بقول ڈی ایچ لارنس:

”اِک ناول کار دے طور تے، میں اپنے آپ نوں، کسے ولی، کسے سائنسدان، کسے و ی فلسفی اَتے کسے وی شاعر توں اُچا سمجھداں۔ ایہ سبھ جیوندے جاگدے مُنکھ (انسان) دے وکھو وکھ جُزاں دے سُچجے ماہر نیں، ایپر اوہناں جُزاں دی سالم صورت دا ادراک نہیں رکھدے۔ ناول اِک روشن کتاب اے۔ کتاباں زندگی نہیں ہوندیاں، ایہ محض انسانی سوچ وِچ تھرتھراہٹ پیدا کرن دا سبب ہوندیاں نیں۔ پر ناول بطور اِک تھرتھراہٹ دے سالم جیوندے بندے نوں کانبا چھیڑن دی قدرت رکھدااے جہڑا شاعری، فلسفا، سائنس یاں فیر کسے ہور کتابی تھرتھراہٹ توں ودھ کے اے۔ ناول اِی زندگی دی پُستک اے۔۔۔“ (12)

ناول: مسلسل مہم جوئی دا دوجا ناںاے۔ ایہ زندگی نوں اوس دیاں ازلی محرومیاں، تاریخی جبر، سیاسی کھچ دھرو، معاشی لُٹ کُھسٹ، نسلی اُکھاڑ پچھاڑ، معاشرتی اِکڑ دُکڑ، مذہبی اُتھل پتھل تے ہورناں انیک پکھاں توںنویں سِریوں ویکھن دی اِک کامیاب کوشش دا مڈھلاسُومااے۔ ایس راہیں اسیں دُنیا بھردے وڈے ناول کاراں (سروان تیس، فلا بئیر، کافکا، ہیمنگوے، ٹالسٹائی، چیخوف، مارکیز، کنڈیرا،نجیب محفوظ، اورحان پامُک،یشار کمال، یشپال، نرمل ورما، عبداللہ حسین، مستنصر حسین تارڑ، امرتا پریتم اَتے گوردیال سنگھ) دیاں لکھتاںتے اوہناں لکھاریاںدے رنبھے ہوئے مشہور پاتراں نال متعارف ہوندے آں۔ بلکہ اِنج سانوں سوکھ نال گھر بیٹھیاں اِی مارکیز دے ماکوندو توں لے کے اورحان پامُک دے استنبول تک، میلان کنڈیرا دے پراگ توں لے کے نجیب محفوظ دے قاہرا تیک.... اِک توں اِک طرزِ معاشرت اَتے اوتھوں دے وسنیکاں دی لوک لہر ، ڈونگھی وچار دھارا اَتے زندگی دے دُکھاں سُکھاں نوں کِھڑے متھے جی آیاں نوں آکھن دے جِگرے تے سلیقے توں وی جانو ہون دا موقع ملدا اے۔

افضل احسن رندھاوا دی شخصیت دیاں اُنج تے کئی پرتاں ہَن۔ ایپر اوس دی پنجابی ساہت وِچ مڈھلی پچھان اِک سرکڈھ ناول کار دی اے۔ حالاں کہ اوس پنجابی سُلیکھ دی شاید اِی کوئی ادبی صنف اجہی ہووئے جس وِچ طبع آزمائی نہ کیتی ہووئے۔ پرپنجابی ادب وچ ایس سبھ کاسے دے باجود اوس دا ناول کار ہونا اِی اوس دی مڈھلی سیہان ہو نبڑیا اے۔

افضل احسن رندھاوا دے پنجابی ناولاں دا تنقیدی تے لسانی ویروا جانن، سمجھن یاں واچن توں پہلاں سانوں اوس دی حیاتی دے مڈھلے دور اَتے اوس دے پنجابی زبان وِچ لکھن لکھان دے ساہتک پندھ نوں مُکھ رکھنا پوے گا۔

***

2

افضل احسن رندھاوا نے اپنی زندگی دا کُجھ حصا شہر وِچ گزاریا اے تے کُجھ اپنے جدی پنڈ قیام پور وِچ۔ اوس دا جنم 27جولائی1935ءحسین پورا، امرتسر،بھارت دااے۔ ایپر کاغذاں وچ خورے کیوں ایہ تاریخ یکم ستمبر1937ءدرج اے۔(13) اوس دے باپ دا ناںچودھری سرفراز خاں رندھاوا اَتے والدہ دا ناں اقبال بیگم سی۔افضل احسن دے ابّا جی پُلس وِچ انسپکٹر سن، اوہ 1947ءوِچ پُلس دے محکمے چوں ریٹائرہوئے۔(14) ایس لئی افضل احسن رندھاوا دی حیاتی دے پہلے کُجھ ورھے امرتسر وِچ اِی بیتے۔ فیر اوہ واپس اپنے آبائی پنڈقیام پور آگیا، جہڑا موجودا ضلع نارووال وِچ دریائے راوی کنڈھے موجوداے۔

افضل احسن رندھاوا نے اپنی مڈھلی تعلیم سینٹ انتھنی سکول لاہور توں حاصل کیتی۔ فیربعدوں اوس نوں نارووال دے مشن سکول وچ داخل کروا دِتا گیا۔ (15) اپنے سکول ویلے دے دِناں دیاں یاداںتوں مٹی جھاڑدیاں ہویاں افضل احسن رندھاوا نے اپنے اِک انٹریو وِچ آکھیا سی:

”میں چرچ مشن ہائی سکول نارووال دے میگزین دی ادار ت لئی ہون والے مقابلے وچ بیٹھا تے مضمون لِکھےا۔ ایس مضمون نوں اوّل ٹھہرایا گیا تے مےنوں سکول میگزین دا ایڈیٹر بنادِتا گیا۔“ (16)

جویں ایس اقتباس توں ظاہر ہوندااے کہ افضل احسن رندھاوانے باقاعداطور تے اِک لکھاری وجوںلکھن لکھان دا سلسلا اپنے سکول دور توں اِی چھوہ لیا سی۔ اودوں اجے اوہ مشن سکول نارووال وچ اِی پڑھ رہیاسی جدوں اوتھے پڑھ رہے طالب علماں وچکار سکول میگزین دے ایڈیٹر دی پوسٹ لئی مضمون نگاری دا مقابلا ہویا۔ اوس مقابلے وچ اوہ وی شامل سی۔ اوس مقابلے دا جیتو افضل احسن رندھاوا ٹھہریا۔ اِنج اوہنوں سکول میگزین دا ایڈیٹر چُن لیا گیا۔ایتھے اِی اوس اپنی پلیٹھی دی نثری یا شعری تحریر لکھی۔(17)اودوں اجے رسالیاں دی چھپائی دا کم، ہتھ لکھی لکھائی دا ای ہوندا سی۔ ایس لئی ہتھ نال لکھے پرچیاں دیاں پنج یاں ست کاپیاں بنوائیاں جاندیاں سن، جہڑا چوکھا محنت طلب کم سی۔فیر اوہناں کاپیاں نوں سکول دی لایبریری وچ رکھ دِتا جاندا سی۔ مشن سکول دے اوس رسالے دا ایڈیٹر بنن لئی کُجھ نہ کُجھ لکھنا وی ضروری سی، ایس پاروں افضل احسن رندھاوا نے علاما اقبال دی اک نظم جس دا مصرعا: ”مولوی صاحب کی سناتا ہوں کہانی“ دی پیروڈی لکھی۔

ایس کِوتا دی پیروڈی لکھن کارن افضل احسن دا اک سکول ٹیچر، جہڑا اِک مولوی سی اوہ اوس دے خلاف ہوگیا۔ اوس نے ایس گل تے اعتراض کیتا کہ ایہ نظم ”مولوی صاحب کی سناتا ہوں کہانی“ تے میرے بارے لکھی گئی اے، لہٰذا ایہ سکول دے رسالے وِچ نہیں چھپ سکدی۔

افضل احسن نے آکھیا:

”ایہ میں تے نہیں لکھی۔ ایہ تے علاما صاحب نے لکھی اے تے جدوں ایہ لکھی گئی سی، اودوں تے تُسی پیدا وی نہیں ہوئے ہوو گے۔“

افضل احسن دے آکھن موجب ایہ گل اُڈدی اُڈدی سکول دے ہیڈ ماسٹر تیک اپڑی تے اوہنے اوہدا موقف وی سُنیا اَتے مولوی صاحب دی شکایت وی۔ اخیر اوس فیصلا افضل احسن دے حق وچ سُنا دِتا۔ اِنج سنسر نال اوس دا پہلا ٹکراﺅ سکول وچ اِی ہو گیا۔(18)نارووال دے ایس مشن سکول وچوں افضل احسن رندھاوا نے 1952ءوِچ میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔(19)پہلے پہل بالپنے دے دناں وِچ افضل احسن رندھاوا نوں جہڑی لکھت نے بہت کیلیا: اوہ الف لیلیٰ دی داستانوی کہانی سی جہنوں اوس وار وار، سینکڑیاں نہیں بلکہ ہزاراں وار پڑھیاہویا سی۔(20)

افضل احسن رندھاوا نے سیالکوٹ مرے کالج توںاپنی گریجویشن دی ڈگری مکمل کیتی۔ 1950-52ءدا دور افضل احسن رندھاوا دے ادبی سفر وِچ چوکھی اہمیت دا حامل اے، ایس عہد وِچ افضل احسن رندھاوا دے دل وِچ ادب دا جہڑا بوٹا مشن ہائی سکول دے دِناں وِچ جڑاں پھڑ رہیا سی، اوس نوں ہور وَدھن پھُلن دا موقع مل گیا۔ تے اِنج اوس دی ادب نال پکی پکی اک طرحاں دی سانجھ وی بن اِی گئی۔(21)

ایس توں بعدوں اعلیٰ تعلیم دے حصول لئی افضل احسن رندھاوا، لاءکالج پنجاب یونیورسٹی لاہور آگیا۔ 1958ءوچ جدوں اوہ پنجاب یونیورسٹی لاءکالج لاہور وچ داخل ہویا، اوتھے وی اوہ تھوڑ بہت لکھدا رہیا۔(22)لاءکالج دے زمانے وچ جدوں اوہ اوتھے چھپن والے مجلے ”المیزان“ دا ایڈیٹر بنیا۔ اوس دا ایڈیٹر بنن لئی وی طالب علماں وچ مضمون لکھن دامقابلا ہوندا سی، اوس مقابلے وچ وی جت اوس دی اِی ہوئی۔(23) ایس دوران اِی وِچ وچالے کدھرے کدھرے اوہ اپنیاں تعلیمی رُجھاں چوں ویلا کڈھ کے، لہور شہر وِچ آئے دن منعقد ہون والے ادبی اکٹھاں وچ آون جاون لگ پیا۔ ایس دااک وڈا فایدا اوہنوں ایہ وی ہویا کہ جہڑا لکھاری بالپنے توں اوہدے اندر لُکیا بیٹھا سی، اوہنوں جسراں کسراں باہر آون دا موقع مل گیا۔

بس فر کیہ سی؛ اوس کدے پچھے مڑ کے نہیں ویکھیا۔یونیورسٹی دے زمانے وچ اِی اوس دیاں ادبی رچناواں روز وار امروز اَتے اُردو زبان و ادب دے اوس ویلے دے مقبول ادبی پرچے ”لیل و نہار“ وِچ چھپن لگ پیاں۔(24)ایس دور دے ہورناں سرکڈھ لکھاریاں وانگ افضل احسن رندھاوا نے وی اپنے شروع شروع دے ساہتک پندھ دے دِناں وچ کُجھ کُو عرصا اُردو وِچ اِی لکھتاں لکھیاں۔ اپنے اِک انٹرویو وِچ اوس آکھیا سی:

”پہلے پہل میں اُردو وِچ بہت شاعری کیتی۔ اوس زمانے وچ امروز اخبار دا خوبصورت سنڈے ایڈیشن چھپدا ہوندا سی۔ اوہنیں دِنیں اک ہور مشہور ادبی پرچا ”لیل و نہار“ چھپدا ہونداسی۔ اوس وچ میریاں اُردو غزلاں اکثر چھپدیاں رہیاں نیں۔ فیر مینوں اپنی ماں بولی وچ لکھن دا خیال آیا۔ پنجابی وچ جہڑی پہلی نظم میں لکھی، اوہ پنجابی رسالے مہینا وار ”پنج دریا“ وچ چھپی۔ فیر1961ءوچ میں اپنا پہلا ناول ”دیوا تے دریا“ لکھیا، جہدا گُرمکھی اُلتھا انڈیا وچ وِی چھپیا۔ ایہ پہلی پاکستانی پنجابی کتاب سی جہدا باقاعدا اُلتھا انڈیا وچ چھپیا سی۔ ایس ناول نے واہوا مشہوری کھٹی: جس پاروں چوکھی نامنا میری جھولی وی پئی۔ تے ادب دے پِڑ وچ ایہ ناول ای میری پچھان بن گیا۔ ایس توں مگروں میری لکھی کہانیاں دی کتاب ”رن تلوار تے گھوڑا“ چھپی، جہڑی بہت مقبول ہوئی تے چڑھدے پنجاب دیاں کئیاں یونیورسٹیاں نے اوہنوں پنجابی زبان تے ادب دے سلیبس دا حصا بنا لیا۔ ایس کتاب دا عنوان وارث شاہ دے مشہور شعر وِچوں لیا گیا سی:

وارث! رن، تلوار تے فقیر، گھوڑا، چارے تھوک ایہ کسے دے یار ناہیں۔“(25)

افضل احسن رندھاوانوںادب دے مطالعے تے جندجان لاکے محنت کرن تے چوکھا پڑھن لکھن وَل پریرن والیاں وِچ اوس دے دوست تے وڈے بھائی چودھری محمد اسلم ہوراں دا وڈا ہتھ اے۔(26)اوہناں نے افضل احسن دے دل وِچ پڑھن لکھن دی جوت جگائی،اوہناںنے اوس نوںعالمی ساہت پڑھن لئی اُبھاریا۔ایہ ای اوہ دور اے جس وچ افضل احسن رندھاوانے اپنا پہلا پنجابی ناول ”دیوا تے دریا“ سرجیا۔ اوس اپنا ایہ ناول اپنے وڈے بھائی چودھری محمد اسلم رندھاوا دے ناویں لایا اے۔

1964ءوِچ پنجاب یونیورسٹی توں ایل ایل بی، فسٹ ڈویژن وچ پاس کرن مگروں افضل احسن رندھاوا نے زرعی یونیورسٹی ، فیصل آباد وچ لاءافسر دی نوکری جوائن کر لئی۔(27) ایتھے اوس دا بنیادی کم زرعی قوانین اُتے تحقیق دا سی۔ایتھے اوس زمین، مزارع، ریونیو وغیرا.... شکار دے قانون، جنگلی جانوراں دے تحفظ دے قانون ، جنس دی مارکیٹنگ دے قانون، خالص خوراک تے ملاوٹ بارے قانون، اعلیٰ زرعی اداریاں وچ زرعی قانون دی تعلیم وغیرا بارے تحقیق کیتی اَتے کئی تحقیقی مقالے وی لکھے۔ ایس دوران اِی اوس زرعی زمین بارے قوانین نوں اکٹھا کر کے اپنی اِک تحقیقی کتاب وی مکمل کیتی۔ (28)

ایس توں پچھوں1965ءوچ اوس دی شادی ہوگئی۔ اوس دی گھروالی دا ناں عائشہ رندھاوا اے۔(29) عائشہ رندھاوا نے 1964ءوچ پنجاب یونیورسٹی توں ایم۔ اے اکنامکس دا امتحان پاس کر کے ایگریکلچر یونیورسٹی فیصل آباد وچ ملازمت شروع کردتی سی۔(30)افضل احسن رندھاوا دی پنجابی شاعری دی پہلی کتاب ”شیشا اِک لشکارے دو“ جہڑی1965ءوِچ چھاپے چڑھی، اوس شعری پراگے دا دیباچا‘ پنجابی یاں اُردو ادب دے کسے وڈے لکھاری دالکھیا ہویا نہیںاے، سگوں افضل احسن دی پتنی عائشہ رندھاوا دا لکھیا ہویا اے۔ عائشہ رندھاوا نے بہت تھوڑے اکھراں وِچ پڑھن والیاں ساہمنے افضل احسن رندھاوا دی شخصیت دی بھرویں تصویر پیش کیتی اے۔

” افضل احسن اُردو دا معروف شاعر اے اوہ اوہناں شاعراں چوں اے جہناں جدید اُردو غزل نوں اپنا لہو دے دے کے سنواریا اے۔ اوہ پنجابی دا اِک صاحبِ طرز تے کامیاب ادیب تے شاعر وِی اے۔ پر ایہناں تعارفی گلاں دا اوہ متھاج نہیں۔ لوک اوس نوں جاندے نیں.... کُجھ اُردو شاعر دی حیثیت نال ، کُجھ بطور پنجابی ادیب، شاعر ہون پاروں .... تے کُجھ اوہنوں افضل رندھاوا دی حیثیت نال۔ اوہ کُجھ وی اے سچ گل تے ایہ اے کہ اوہ آدمی اُچااے۔ اچھا یار، اچھا دشمن، پیارا انسان.... چنگیاں گلاں کرن والا، گرمیاں وچ سفید کپڑے پاﺅندا اے تے اندروں وی اونا اِی اُجلا تے صاف اے۔ پیشے ولوں وکیل تے کامیاب وکیل .... گل کمزور ہووئے یاں زوردار اوہ منوانی جاندااے....۔

خون ولوں جٹ تے فیر رندھاوا جٹ۔ اوہتوں وڈا خُش شکل تے خُش پوش اندروں بڑا اکھڑ تے انموڑ.... گل کر کے گل تے مرجاون والا۔ دوستی وِچ قابلِ اعتماد ، یاراں لئی گھر وی اُجاڑ دیوے تے متھے وَٹ نہ پاوے۔ دُشمنی کرن تے آوے تے صدیاں گل نہ بھُلے۔ فطرتاً اکلا بیٹھن والا.... پر جتھے لوکاں وِچ بیٹھے اوتھے محفلاں تے چھا جان والا.... مزاج دا گرم.... زبان دا کوڑا.... دل دا نرم.... منافقت اوہدے وِچ ہے اِی نہیں۔ جس نوں دلوںچنگا نہیں سمجھدا، اوہدے نال ہتھ وی نہیں ملاوندا۔ عام طور تے مغرور لگدااے پر اصل گل ایہ نہیں جسراں میں آکھیا اے فطرتاً تنہائی پسنداے جیوں جمیا شہراں وِچ رہیا پر گُن پنڈ دی تہذیب دے گاﺅندا اے....۔“ (31)

افضل احسن رندھاوا دے پنجابی زبان وِچ لکھن لکھان دی شروعات دا قصا وی بڑا دلچسپ اے۔ ایس بارے اِک تھاویں اوس آکھیا سی:

” اک دن منیر نیازی کول بیٹھیاں اوس نوں ”انگور کی بیٹی“ دی طلب ہوئی۔ایپر اوہ ویلا اجہیا سی پئی منیر نیازی کول پیسے کوئی نہیں سن۔ اوہنے مینوں آکھیا: توں اپنی کوئی کہانی کسے اخبار والے نوں چھاپن لئی ویچ دے .... اِنج کُجھ پیسے مل جاون گے۔ اسیں روز وار ”احسان“ دے ایڈیٹر کول چلے گئے۔جدوںاوس نال گل کیتی تے اگوںاوس آکھیا:

”مینوں اُردو دی نہیں.... مینوں تے پنجابی کہانی دی لوڑ اے۔“

منیر نیازی نے مینوں آکھیا:

” توں ہُنے ایہنوں پنجابی وِچ کہانی لکھ دے۔“

میں اوتھے بیٹھیاں اِی اپنی اِک اُردو کہانی دا پنجابی وِچ ترجمہ کردِتا۔

تے اِنج میراپنجابی وِچ لکھن لکھان دا مڈھ بجھ گیا۔ فیر میں پنجابی ادب دے سودھی تے سیوک محمد آصف خاں ہوراں دی فرمائش تے وِیہاں دِناں دے گھٹ عرصے وِچ اپنا پہلا پنجابی ناول ”دیوا تے دریا“ لکھیا؛ جہڑا پہلا پاکستانی پنجابی ناول سی جو بعدوِچ ہندوستان وِچ وی چھپیااَ تے فیر ایہ ناول اِی ادبی دُنیا وِچ میری پچھان گیا۔“ (32)

***

3

افضل احسن رندھاوا دیاں لکھتاں وِچ پنجاب واسیاں دیاں نگھیاں سدھراں، آساں، اُمیداں تے اِچھاواں جھلکارے ماردیاں دِسدیاں نیں۔ اوس جتھے پنجابی گبھروواں دے انھے زور ، مٹیاراں دے سوہن سہپن اَتے وڈیریاں دی سُوجھ دی ون سونتا بارے کہانیاں لکھیاں نیں، اوتھے اِی اوس دیاں کہانیاںوِچ مونہوں کڈھی گل نوں ویاہن، دریا دِلی،دلیری اَتے یاراں توں سر وارن والے پاتر وی شامل نیں۔

افضل احسن رندھاوا دے ناولاں وِچ بِیتے ویلے دی وارتانوںحال سمے وِچ اپنی مُٹھ وِچ قید کرن دا بھرواں جتن کیتاگیااے۔ اوس دے پہلے دوویں ناول(دِیوا تے دریا/دوآبہ) سانجھے پنجاب دے پینڈو جیون،جٹکی وَسّوں،سورم گتی،ساﺅ پُنے، شریکے برادری دے آپسی لڑائی جھگڑیاں، انکھ تے دلیری دی کہانی کردے نیں۔ جدوں کہ اوس دے اخیری دوویںناول(سورج گرہن/پندھ) پنجاب دی بھوری مٹی، ولیاں ورگی رہتل، صدیاں پُرانی وَسّوں، تواریخ اَتے اپنے اصل توں اُکھڑے ہوئے بندے دی حیاتی دی بِپّتادی کتھا دے سُچجے پاہرو ہَن۔

افضل احسن رندھاوا پیشے پکھوں وکیل سن۔ اوہناں نے1967ءوچ زرعی یونیورسٹی دی نوکری توں استعفیٰ دے کے ڈسٹرکٹ کورٹس فیصل آباد وچ وکالت شروع کرلئی۔ اِنج اوہ ڈسٹرکٹ بار ایسوسی ایشن لائل پور دے ممبر بن گئے تے فیر ساری عمراوس دے ممبر رہے۔اوہ 1970ءوچ ڈسٹرکٹ بار ایسوسی ایشن فیصل آباد دے نائب صدر وِی منتخب ہوئے۔(33)

افضل احسن رندھاوا 1972ءوِچ بھاری اکثریت نال فیصل آباد دی NA-49دی سیٹ توں پیپلزپارٹی دے ٹکٹ تے بطور ایم این اے منتخب ہوئے۔اِنج اوہناں نے پاکستان دی دستور ساز اسمبلی دے ممبر دی حیثیت نال پاکستان دے پہلے متفقا جمہوری آئین دی تشکیل وچ حصا لیا۔ ایس آئین اُتے 1973ءوچ دستخط وی کیتے۔ ایس توں وکھ افضل احسن رندھاوا، ممبر آزاد جموں کشمیر کونسل چُنے گئے۔ اوہ سٹینڈنگ کمپنی برائے رولز، پروسیجر قومی اسمبلی تے ممبران استحقاق مراعات توں وکھ بورڈ آف گورنر ز نیشنل کونسل آف آرٹس تے فوک لور ہیریٹیج، سنٹرل فلم سنسر بورڈ پاکستان،چانسلر کمیٹی ‘ زرعی یونیورسٹی فیصل آباد ، نیشنل کمیٹی پاکستان ٹیلی ویژن تے ریڈیو پاکستان دے ممبر وِی رہے۔ ایس توں اَڈ افضل احسن رندھاوا،افروایشیا ادیباں دی انجمن دی پاکستان برانچ دے پہلے سیکرٹری جنرل چُنے گئے۔جس دے صدر فیض احمد فیض ہوری سن۔ افضل احسن پہلے 1994-95 ءاَتے فیر بعد وِچ 2009-10ءوِچ پاکستان اکادمی ادبیات دے بورڈ آف گورنر ز دے ممبروِی رہے۔ اوہ ذوالفقار علی بھٹودے نیڑلے ساتھیاں وچوں سن۔(34)

افضل احسن رندھاوا نے اپنے ساہتک اَتے سیاسی پندھ وچالے کئی ملکاں دے دورے وی کیتے جہناں وِچ پنجویں ایفروایشیائی ادیباں دی کانفرنس جہڑی روس وِچ 1973ءوچ منعقد ہوئی، اوس وِچ مقالا وی پڑھیا۔ایس توں ہٹ کے اوہناں نے انگلینڈ، سوئٹز لینڈ، فرانس، اٹلی، یوگو سلاویا دیاں پارلیمنٹاں دی دعوت اُتے بطور نمایندا پارلیمنٹ آف پاکستان مطالعاتی تے خیر سگالی دے دورے وی کیتے۔(35)

مارشل لاءدے دور وِچ افضل احسن رندھاوانوںحکومت ولوں 1977ءوچ سیاست چ حصا لین اُتے ست سال دی پابندی دا ساہمنا کرنا پیا۔ ایسے دور ان1981ءوِچ اوہناں نوں نظر بند کردِتا گیا اَتے پاکستان ٹیلی ویژن اَتے پاکستان ریڈیو دے پروگراماں وِچ شامل ہوون تے روک لا دِتی گئی۔ ایس دور وِچ اوہناں تے ملکوں باہر جاون تے وی پابندی لادِتی گئی، ایس دے باوجود اوہناں نے ایس سخت حکومتی دور وِچ اَٹھ کتاباں لکھیاں تے چھاپیاں۔(36)

افضل احسن رندھاوا دیاں لکھتاں دی صنف وار ترتیب دا ویروا کُجھ اِنج اے:

ناول:

۱۔ دِیوا تے دریا 1961ئ

۲۔ دوآبہ 1981ئ

۳۔ سورج گرہن 1984ئ

۴۔ پندھ 2001ئ

کہانی:

۱۔ رَن ، تلوار تے گھوڑا 1973ئ

۲۔ مُنا کوہ لہور 1989ئ

۳۔ رندھاوا دیاں کہانیاں 1989ئ (بھارت وچ چھپی)

۴۔ الٰہی مُہرتے ہور کہانیاں2010ئ

شاعری:

۱۔ شیشا اِک لشکارے دو 1965ئ

۲۔ رَتّ دے چار سفر 1975ئ

۳۔ پنجاب دی وار 1979ئ

۴۔ مٹی دی مہک 1983ئ

۵۔ پیالی وچ اسمان 1983ئ

۶۔ چھیواں دریا 1997ئ

۷۔ بِرہیں بانگاں وگیاں وگیاں 2015ئ

اُردو شاعری:

۱۔ اِک سورج میرا بھی 1985ئ

ڈرامے:

۱۔ سپ، شینہہ تے فقیر 1997ئ

تراجم:

۱۔ تاریخ نال انٹرویو 1986ئ

۲۔ ٹُٹ بھج(چینوا اچیبے دے ناول دا ترجمہ) 1986ئ

۳۔ کالا پینڈا(کوتر سوافریقی نظماںدا پنجابی ترجمہ) 1988ئ

۴۔ پہلوں دس دِتی گئی موت دا روزنامچا (گارشیا مارکیز) 1992ئ

۵۔ بُڈھا جو عشقیا کہانیاں پڑھدا (چلی دا ناول) 1999ئ

اِنج کُل ملا کے افضل احسن رندھاوا دیاں چھپیاں کتاباں دی تعداد گھٹ وَدھ 22 لگ بھگ بن دی اے، جہدے وِچ اوہناں دے لکھے چار ناول، چار کہانی پراگے، ست شعری پُستکاں، اِک اِک اُردو شاعری تے پنجابی ڈرامیاں دی کتاب اَتے ہورناں زباناں توںپنجابی وچ ترجمہ کیتیاں وکھ وکھ پنج کتاباں شامل نیں۔ ایس توں اَڈ اوہناں دیاں کُجھ لکھتاں جہڑیاں اَن چھپیاں رہ گیاں نیں، اوہناں وچ اِک کہانی پراگا ”اُدھل گئیاں دے چور“ اِک پنجابی ناول ”شینہاں پتن ملے“ اَتے پنجاب بارے لکھیاں نظماں دی پُستک ”تیری رَتی آ، وے ڈھول میریا چُنّی“ناں دیاں کتاباںشامل ہَن۔ایس توں وکھ اوس کوئی درجن بھر سماجی، ثقافتی، قانونی سیاسی تے ادبی موضوعات اُتے لکھے مقالے ، جہڑے مختلف بین الاقوامی کانفرنساں، سیمیناراں وِچ یو کے، روس، بھارت تے پاکستان وچ پیش کیتے گئے۔

پنجابی زبان تے ادب بارے افضل احسن رندھاوا دے وچار اجوکے سوجھواناں تے ودواناں لئی راہ دَسن والے تاریاں نال مناسبت رکھدے نیں:

” پنجابی شاعری اپنا اِک بہت وسیع اَتے Rich پچھوکڑ رکھدی ہے، پنجابی زبان دنیا دی واحد اوہ زبان ہے جس وچ فارسی توں بعد تصوف وچ اِینا زیادا لٹریچر لکھیا گیااے۔ اج وی کئی نویں لوک اچھا لکھ رہے نیں، جہنے اک وی شعر چنگا لکھیا، اوہ اچھا شاعر ہے۔ تُسی اِنج اوہناں نوںCategorise نہیں کر سکدے۔ باقی نجم حسین سید ہوری ہَن۔ ا وہ وی پچھلیاں پنچ دہائیاں توں لکھ رہے نیں، بہت چنگا لکھ رہے نیں۔ تے میں وی لکھ رہیا واں۔ ایہ فیصلا تے نقاد نے کرنا اے کہ کون کیہ آکھ رہیا اے۔ تے کیہ کہہ سکدااے؟ مینوں تے سارے ای چنگے لگدے نیں۔ باقی رہی پنجابی زبان دی گل تے ایس بارے میں اِینا ضرور آکھاں گا پئی پنجابی زبان زِندا ہے تے زِندا رہے گی۔ جد تک صوفی بابے زِندا ہَن ایہ زِندا رہے گی۔

دوسرا سکھ قوم جد تک جیوندی ہے پنجابی زِندا رہے گی۔ بابا فرید اج توں اٹھ نو سوسال پہلے شاعری کیتی، ساڈے کول اوہناں دا اک وی بول (شلوک) نہیں سی۔ اوہناں دا سارا کلام سانوں گورو گرنتھ صاحب وچ ملدااے۔ جد تک گرنتھ زِندا ہے، پنجابی جیوندی رہے گی۔“ (37)

افضل احسن رندھاوا پنجابی سُلیکھ دا اِک ودھیا کہانیکار، سرکڈھ ناول نگار، منفرد شاعر، نویکلا ڈراما لکھاری تے اُچ کوٹی ترجمہ کار سی۔اوس کئی انملیاں لکھتاں پنجابی ساہت نوں بھینٹ کیتیاں۔اوہ جدوں پنجابی ادب دے کھیتر وِچ نتریا۔ اودوں اجے ساڈے پاسے لہندے پنجاب وِچ پنجابی لکھن والیاں دی تعداد اُکا نہ ہوون دے برابر سی۔

افضل احسن رندھاوا نے اپنیاں لکھتاں وِچ صحیح معنیاں وِچ پنجاب، پنجابی تے پنجابیت دیاں انملیاں ،سُچیا ں تے نویکلیاں قدرا ں، رسماں رِیتاں تے ایتھوں دی عام لوکائی دیاں آساں اُمیداں تے سدھراں نوںنویکلے ڈھنگ نال اُلیکیا اے۔ تے ایہ سبھ کُجھ لکھن لئی اوس اپنے آپ نوں ادب دے کسے اِک کھیتر تیک اِی محدود نہیں رکھیا۔ بلکہ اوہنے تے ناول کاری توں وَکھ پنجابی وِچ کہانیکاری، ڈراما نگاری، شاعری تے ترجمے دے کھیتر وِچ وی کئی نویکلیاں لکھتاں پنجابی ساہت دی جھولی وِچ پائیاں نیں، جہڑیاں نہ صرف اوس دے ہرمن پیارے فن دا مو بولدا ثبوت ہَن بلکہ پنجابی ادب دے پچھلے ستربہتر ورھیاں دے جیون دا چانن بھریا پچھوکڑوی ہَن۔ ایہ آکھنا کُتھاں نیں ہووئے گاپئی اجوکے پنجابی ادب دے ارتقاءوِچ اوس دیاں لکھتاں دا بھرواں حصا شامل اے۔

اپنیاں لکھتاں بارے اِک انٹرویو دے دوران اوس آکھیا :

”میں اوہ ای لکھدا ہاں! جہڑا میرے دل دے بہت نیڑے ہووئے۔ ایس لئی مینوں اپنیاں ساریاں ای لکھتاں بہت پسند نیں۔ مینوں جہڑے موضوع پسند نہیں، میں اوہناں بارے لکھد اای نہیں آں۔ ایہ تے ہُن کوئی پڑھن والا اِی دَس سکدا اے کہ اوہنوں میری کہڑی لکھت سبھ توں ودھ چنگی لگدی اے۔ جے ایہ سوال تسیں میرے کولوں پچھو گے تے ایس بارے میں اِینا ای آکھاں گا۔ ماں نوں تے اپنے سبھناں دھیاں پتراں نال اکو جہیا اِی پیار ہوندااے۔۔“ (38)

افضل احسن رندھاواپنجاب دا اِک اجہیا سوجھوان سُپتراَتے سُچل ہیراسی، جہنے پنجابی زبان تے ادب دا اِک کاما اَتے لکھاری ہوون دے ناتے اوس دے جھنڈے اَتے قد کاٹھ نوں کدے ہِیناں یا چھوٹا نہیں ہوون دِتا۔اوس دیاں بیشترلکھتاں وِچ سانوں پنجاب اپنے پورے جوبن،رنگ ڈھنگ، میلیاں ٹھیلیاں تے لہراں بہراں نال اپنی مستی وِچ مست الست، خُشی وِچ دھمالاں پاﺅندا ہویاوِکھالی دیندااے۔ اسیں اپنے ایس سرکڈھ لکھاری نوں پنجاب، پنجابی تے پنجابیت توں وَکھ کرکے ویکھ اِی نہیں سکدے۔ ایہ دوویں اِک دوئے دی جند جان ہَن۔ اک دوجے دا مان تران، شان تے فخر وی....۔

پنجابی لِپی بارے افضل احسن رندھاوادے وچار ہَن :

”اےہ بحث لمے عرصے توں چل رہی اے کہ شروع وچ ای پنجابی سنگت لاہور وچ اساں نعرا مار دِتا کہ ”گُرمکھی چاہےدی اے“۔ دوجےاں نے آکھےا کہ اےہ تے پاکستان دے مخالف نےں۔ پاکستان توڑ دےن گے۔ اےس مگروںجےوںجےوںاےس مسئلے اُتے سوچےا اےس نتیجے اُتے اپڑے کہ دووےں لِپیاںصحیح نےں۔ ساڈا سارا ورثا فارسی رسم الخط وچ اے، اےس ورثے وچ گوروواں دا کلام وی شامل کر لوو، جہڑا تصوف دا دوجے نمبردا ورثا اے۔ تحقیق کرن والے طالب علماں نوںدووےں لِپیاں آو

---

¿نیاں چاہیدیاں نےں۔ “ (39)

افضل احسن رندھاوا ، نڈرتے بے باک انسان سی۔اپنی ہٹھ دا پکا، اپنی آکھی نوں ویاہن والا پنجابی جی۔۔۔

افضل احسن میریاں جڑاں زمین چ چار چوفیرے

مینوں ڈِیگ نہ سکدا اَنّھے جھکھڑ والا زور (40)

افضل احسن رندھاوا نوں اوس دیاں ادبی خدمات دے اعتراف وچ پاکستانی سرکار ولوں ’تمغا برائے حسن کارکردگی‘ پنجابی ادب1995-96ءنال نوازیا گیا۔ایس توں اڈ اوہناں نوں اکادمی ادبیات پاکستان ولوں2012-13ءوِچ کمالِ فن ایوارڈ نال سنمانیا گیا۔(41)اوہناں دے ادبی انعامات دی سرناولی دا ویروا کُجھ اِنج اے:

1۔ ناول ”دیواتے دریا“ تے پاکستان رائٹرز گِلڈ ایوارڈ1961-62ئ

2۔ ناول ”دوآبہ“ تے پاکستان رائٹرز گلڈ ایوارڈ1981-82ئ

3۔ شرومنی ساہتکار ایوارڈ ، ایاپا، کینیڈا1986ئ

4۔ ناول ”ٹُٹ بھج“ اُتے مسعود کھدر پوش ٹرسٹ ایوارڈ، پہلا انعام1986ئ

5۔ ناول ”سورج گرہن“ اُتے پاکستان اکادمی ادبیات ولوں وارث شاہ ایوارڈ 1984ءجہڑا بعدوں1999ءوچ سرکار بدلن تے ملیا

6۔ ”رن، تلوار تے گھوڑا“تے بابا فرید پرسکار انعام انٹر نیشنل پنجابی ساہت سبھا یو ۔ کے ولوں 1993ئ

7۔ اکادمی ادبیات پاکستان دی تاحیات اعزازی فیلو شپ، حکومت پاکستان ولوں 1994ءوچ دتی گئی۔

8۔ بابا فرید پرسکار ایوارڈ، پنجابی ستھ، لانبڑا، جالندھر1997ئ

9۔ پنجابی سُپتر ایوارڈ، چوہان ٹرسٹ، یو ۔کے۔1999ئ

10۔ کے۔ای۔دھالیوال ایوارڈ، پنجابی ساہتیا اکادمی، لدھیانا،2000ئ

11۔ لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ ، ورلڈ پنجابی فاونڈیشن، کینیڈا،2001ئ

12۔ ناول”پندھ“ اُتے پاکستان رائٹرز گلڈ ایوارڈ، پہلا انعام،2001ئ

13۔ ناول ”پندھ ‘ ‘ اُتے مسعود کھدر پوش ٹرسٹ ایوارڈ، پہلا انعام،2001ئ

14۔ شرومنی پنجابی ساہتکار پرسکارایوارڈ۔ بھاشا وبھاگ،پٹیالا پنجاب، 2005ئ

15۔ لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ2004-05ءسٹی ڈسٹرکٹ گورنمنٹ ولوں، لائل پور دے 100سالا جشن دی تقریب وچ۔

16۔ لیجنڈ ایوارڈ، سر لائل دے پوترے ہتھوںسیٹزن کمپنی ولوں، لائل پور دے 100سالا جشن دی تقریب وچ دِتا گیا۔ 2004-05ئ

17۔ لیجنڈ آف دی بار ایوارڈ2010ءڈسٹرکٹ بار ایسوسی ایشن فیصل آباد ولوں چیف جسٹس پاکستان افتخار محمد چوہدری دے ہتھوں۔

18۔ لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ2010ءمسعود کھدر پوش ٹرسٹ ولوں۔

19۔ پنجابی سیوک ایوارڈ،2010ءفیصل آباد آرٹس کونسل تے شہر دیاں ادبی تنظیماں ولوں دِتا گیا۔

20۔ پرائیڈ آف پنجاب ایوارڈ(شفقت تنویر مرزا ایوارڈ) برائے سال2015ءپنجاب انسٹیٹیوٹ آف لینگویج ، آرٹ ینڈ کلچر ،لاہور۔

افضل احسن رندھاوادی حیاتی دے اخیری سال چوکھے دُکھ بھرے سن۔ 2014ءدا سال اوہناں لئی اِک وڈے صدمے دا باعث بنیا، ایس ورھے اوہناں دے اکلوتے جوان پُتّر خرم سرفراز رندھاوادا انتقال ہوگیا۔ اپنے پُتّر دے سدیوی وچھوڑے دے دُکھ نے اوس نوں اندروں کھوکھلا کر چھڈیا۔ انھے دُکھ دے بھار ہیٹھاں دَبے افضل احسن رندھاوا دا اجے ایہ پھٹ ہرا اِی سی 2016ءوِچ اوس دی جیونی ساتھی عائشہ رندھاوا دی چلانا کرگئے۔ اِنج اخیری چار ورھے افضل احسن رندھاوا لئی بے حد درد ناک اَتے اوکھے ہونبڑے تے اوہ اکلاپے دا شکار ہوکے رہ گئے۔ اوہناں نے18 ستمبر 2017ءنوں اپنے ساہ پورے کیتے۔(42) اوہناں دی نمازِ جنازا قایم سائیں قبرستان ، گرین ویو کالونی راجے والا، فیصل آباد وِچ ادا کیتی گئی۔

***

حوالے

1۔ زاہد حسن، دیا اور دریا از افضل احسن رندھاوا (اُردو ترجمہ)، کراچی: شہرزاد،بی155، بلاک5، گلشن اقبال، جنوری 2001ئ، ص:05-07

2۔ سلیم خاں گمی، ناول دوآبہ میری نظر وِچ، مشمولا: مہینا وار لہراں، ایڈیٹر سید اختر حسین اختر، لاہور: سوڈیوال کالونی ملتان روڈ، س ن ، ص: 08-39

3۔ فیض احمد فیض، مٹی دی مہک از افضل احسن رندھاوا، فیصل آباد: پنجابی لکھاری جھوک، 1983ئ، ص: درج نہیں(فلیپ)

4۔ سجاد حیدر، پنجابی ناول، مشمولا: سانجھ سُرت، سعید خاور بُھٹا، لاہور: اے ایچ پبلشرز اُردو بازار، 1997ئ، ص:136

5۔ طارق اسماعیل ساگر، بحوالا: ڈاکٹر ثوبیہ اسلم،ہانی پنج دریاواں دا: افضل احسن رندھاوا، مشمولا: تماہی پِیلھوں(21) مدیر انوار احمد و معاونین، ملتان: پِیلھوں پبلی کیشنز، شمارا:جنوری تا اپریل2018ئ، ص:351

6۔ ڈاکٹر عطر سنگھ،الٰہی مُہر تے ہور کہانیاں از افضل احسن رندھاوا، لہور: سچیت کتاب گھر چوک گنگا رام ہسپتال، پہلی وار جنوری2011ئ،مُکھ پنّا: بیک سائیڈ

7۔ الیاس گُھمن،پندھ(ناول) از افضل احسن رندھاوا، لہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ،دوجی وار جنوری 2018ئ، مُکھ پنّا: بیک فلیپ

8۔ستار طاہر، سورج گرہن از افضل احسن رندھاوا،لاہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ،دوجی وار اکتوبر1996ئ، ص:11

9۔الیاس گُھمن، گل بات، مکان اکٹھ مشمولا: تماہی پنجابی ادب ،مدیر پروین ملک، لہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، جلد نمبر 34۔ شمارا:7-8، اکتوبر2017ءتوں مارچ2018ئ، ص:20

10۔افضل احسن رندھاوا، پہلوں دَس دِتی گئی موت دا روزنامچا از گابرئیل گارشیا مارکیز، لہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ،پہلی وار مئی 1992ئ، ص:06

11۔الیاس گُھمن، گل بات، مکان اکٹھ مشمولا: تماہی پنجابی ادب ،مدیر پروین ملک، لہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، جلد نمبر 34۔ شمارا:7-8، اکتوبر2017ءتوں مارچ2018ئ، ص:20

12۔ ڈی ایچ لارنس،بحوالا: ’ناول کا نیا فن ‘ مرتب آصف فرخی، کراچی: سٹی بُک پوائنٹ اُردو بازار، 2018ئ، ص:8-9

13۔ https://en.wikipedia.org/wiki/Afzal_Ahsan_Randhawa

14۔ڈاکٹر ثوبیہ اسلم،ہانی پنج دریاواں دا: افضل احسن رندھاوا،مشمولا:تماہی پِیلوں(21) مدیر انوار احمد و معاونین،ملتان: پِیلوں پبلی کیشنز، شمارا:جنوری تا اپریل2018ئ،ص:342

15۔افضل احسن رندھاوا،:افضل احسن رندھاوا نال گل کتھ(06اپریل1994ئ) از پروفیسر ملک مشمولا مہینا وار پنچم، سودھی: مقصود ثاقب، فائزہ رعنا، لہور: سچیت کتاب گھر،11شرف مینشن،چوک گنگا رام ہسپتال، بِیڑ:12۔پراگا:7،جولائی2010ئ، ص:246

16۔افضل احسن رندھاوا،:افضل احسن رندھاوا نال گل کتھ(06اپریل1994ئ) از پروفیسر ملک مشمولا مہینا وار پنچم، سودھی: مقصود ثاقب، فائزہ رعنا،ص:246

17۔اوہی،ص:246

18۔اوہی، ص:246

19۔اوہی، ص:241

20۔اوہی،ص:242

21۔اوہی، ص:241

22۔اوہی، ص:246

23۔اوہی، ص:246

24۔https://en.wikipedia.org/wiki/Afzal_Ahsan_Randhawa

25۔وسیم عبداللہ، افضل احسن رندھاوا ہوراں نال گل بات،17ستمبر2016ئ، فیصل آباد

26۔ڈاکٹر ثوبیہ اسلم،ہانی پنج دریاواں دا: افضل احسن رندھاوا،مشمولا:تماہی پِیلوں(21) مدیر انوار احمد و معاونین،ص:347

27۔ افضل احسن رندھاوا،الٰہی مُہر تے ہور کہانیاں، لہور: سچیت کتاب گھر چوک گنگا رام ہسپتال، پہلی وار جنوری2011ئ،ص:123

28۔افضل احسن رندھاوا،الٰہی مُہر تے ہور کہانیاں،ص:124

29۔ڈاکٹر ثوبیہ اسلم،ہانی پنج دریاواں دا: افضل احسن رندھاوا،مشمولا:تماہی پِیلوں(21) مدیر انوار احمد و معاونین،ص:246

30۔عائشہ رندھاوا، افضل احسن تے پنجابی شاعری، مشمولا: شیشا اِک لشکارے دو(افضل احسن رندھاو)،لائل پور(فیصل آباد): اپنا ادارا،نگار پریس، پہلی وار جون 1966ئ، ص:14/15

31۔ڈاکٹر ثوبیہ اسلم،ہانی پنج دریاواں دا: افضل احسن رندھاوا،مشمولا: تماہی پِیلوں(21) مدیر انوار احمد و معاونین، ص:246

32۔مسعود اشعر،پنجابی ادب کا بہت بڑا نام، مشمولا: تماہی پنجابی ادب ،مدیر پروین ملک، لہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، ص:64

33۔افضل احسن رندھاوا، الہیٰ مُہر تے ہور کہانیاں،ص:123-128

34۔اوہی، ص::123-128

35۔اوہی، ص::123-128

36۔اوہی، ص::123-128

37۔وسیم عبداللہ، افضل احسن رندھاوا ہوراں نال گل بات،17ستمبر2016ء، فیصل آباد

38۔وسیم عبداللہ، افضل احسن رندھاوا ہوراں نال گل بات،17ستمبر2016ئ، فیصل آباد

39۔ڈاکٹر ثوبیہ اسلم،ہانی پنج دریاواں دا: افضل احسن رندھاوا،مشمولا:تماہی پِیلوں(21) مدیر انوار احمد و معاونین،ص:348/349

40۔ افضل احسن رندھاوا، پیالی وِچ اسمان،فیصل آباد: پنجابی لکھاری جھوک، 1983ئ، ص:31

41۔https://en.wikipedia.org/wiki/Afzal_Ahsan_Randhawa

42۔https://en.wikipedia.org/wiki/Afzal_Ahsan_Randhawa

***