پنجابی سیوک تے سوہنے شاعر آتش کیانی ہوراں نال گل بات

سوال: ہڑپادے علاقے وچ پنجابی لہر تے پنجابی شاعری دی کیہ پوزیشن اے، ایہدے بارے مختصر ویر دا دیو؟

جواب: 2003ء وچ سرگودھا توں مستقل ہڑپا آڈیرے لائے۔ اوس ویلے ہڑپا تے ایہدے مضافات وچ صرف اک پنجابی لکھاری اے ڈی اعجاز سن۔ اوہ وی نثر نگار سن۔ شاعری دا خانا بلکل صفر سی۔ اُردو دے دوچار لوکل شاعر ضرور ملے۔ 2003ء وچ ای ”پنجابی ادبی جھوک“ دی بنیادی رکھی۔ کُجھ دوستاں نوں نال رلایا۔ اک پنجابی مشاعرے دا پر بندھ کیتا۔ اوس مشاعرے دی برکت نال دوچار نوجوان پنجابی ول متوجا ہوئے۔ ہفتا وار اکٹھ، مشاعرے، پنجابی رسالے خاص طور تے ”سویر انٹرنیشنل“ دے ”پنجابیات“ دے عنوان ہیٹھاں مضمواں دی برکت نال اج کوئی ڈیڈھ درجن خالص پنجابی لکھن والے نیں۔ خالص توں مراد اے کہ اوہناں دی پچھان پنجابی اے۔ الحمد للہ ایہ متر، سیوک وی نیں۔ خالص توں مراد اے کہ اوہناں دی پچھان پنجابی اے۔ الحمد للہ ایہ متر، سیوک وی نیں۔ ایہناں دی تعداد دنوں دن ودھدی جا رہی اے۔ پنڈاں وچ ”کل پنجاب پنجابی کوی دربار‘ باقاعدگی نال کروائے جا رہے نیں۔ ایہدے نال سکولاں تے کالجاں دے پڑھیاراں دا رُجحان پنجابی لہر ول ہور رہیا اے۔ ہڑپے دے دو پنڈاں وچ پنجابی لایبریریاں وی قایم کیتیاں نیں۔ ایہ سلسلا وی اگے ودھے گا۔ ایس ویلے ہڑپے وچ اک این جی او ”آس“ تے پنج تنظیماں پنجابی لئی کم کر رہیاں نیں۔ وڈے پروگرام ہڑپے تے مضافات دیاں تنظیماں رل کے کرانڈیاں نیں۔ ینگ سٹار ایٹرز کونسل ہڑپا سبھ توں زیادا فعال تنظیم اے۔ ایہو تنظیم اک لڑی وار ادبی خبرناما ”جوگی“ دی شایع کر رہی اے۔ سکولاں دے پڑھیاراں وچ پنجابی نعت دے مقابلیوی کروا رہی اے۔

سوال: کیہ پنجابی دے شاعراں نوں کوئی اوکڑ پیش آؤندی اے یاں اوہناں نوں کسے ہور زبان دے مقابلے تے کمتر سمجھیا جاندا اے؟ ایسی کوئی سوچ ہے اے؟

جواب: اوکڑاں تے قدم قدم تے پیش آؤندیاں نیں۔ مثلن کل پنجاب کوی دربار تے کم از کم 20 توں 25 ہزار تیک خرچا آؤندا اے۔ پنجابی دے ناں تے امیر توں امیر پنجابی وی اک پیسا دے کے راضی نہیں۔ سبھ کجھ آپ ای کرنا اے۔ میرا واہ پنڈاں تھاواں دے لوکاں نال اے۔ ہر پنڈ وچ دو گُرپ ہوندے نیں۔ اوہناں وچوں اک نال ہووے گا تے دوجا مخالفت کرے گا۔ دو سال پہلے اساں اک پنڈ وچ مشاعرے دا پر بندھ کیتا۔ اوتھے وی گُر پنگ سی، پر راضی کرلئے۔ اوہناں کولوں ہور تے کوئی شرار ت نہ ہوسکی البتا ٹرانسفارمر دیاں ڈِیاں لاہ دتیاں نیں۔ ساری رات موم بتیاں تے مشاعرا ہوندا رہیا۔ ساڈا خیال سی بجلی حسب عادت ٹُر گئی اے۔ صبح علم ہویا کہ ڈِیاں لتھیاں ہوئیاں نیں۔ اللہ دا شکر اے پنجابی دے شاعراں، لکھاریاں نوں کم تر اُکا ای نہیں سمجھیا جاندا۔ میرے علاقے وچ ایہوجہی کوئی سوچ نہیں۔

سوال: ایس ویلے تہاڈے علاقے وچ پنجابی ے کِنّے کُو شاعر نیں جیہڑے معیاری شاعری کر رہے نیں؟

جواب: جویں کہ میں پہلاں دس چکیاں۔ ہڑپا تے ایہدے مضافات وچ ڈیڈھ درجن دے لگ بھگ پنجابی شاعر نیں پر معیاری شاعری تن چار ای کر رہے نیں۔ نویں لکھن والیاں وچ وی چار پنج منڈے نظر آ رہے نیں۔ جو آون والے کل وچ علاقے دا ناں روشن کرن گے۔

سوال: آکھیا جاندا اے کہ صرف شاعری کرن تے غزلاں لکھن نال پنجاب زبان ترقی نہیں کرسکدی، ایہدے بارے کیہ کہنْدے او؟

جواب: ایہ سولھاں آنے سچ اے۔ جویں ایمان دے تن درجے نیں ہتھ نال برائی روکو…… ایہدی ہمت نہیں تے زبان نال کوشش کرو…… آخری درجا دِل وچ ای مندا سمجھ لوو۔

پنجابی لہر دی سیوا دے جے تن درجے مِتھ لیے تے سیوا دا سبھ توں کمزور درجا صرف غزلاں لکھ کے چھپوا لینیاں نیں۔ میں بہت سارے ایسے پنجابی شاعر وی ویکھے نیں جہناں نوں پنجابی لہر دی ترقی نالوں اپنے مرتبے تے شاعری دی ترقی زیادا عزیز اے۔ میں ہر پنجابی شاعر نوں پنجابی سیوک نہیں سمجھدا۔ ایسے بندے وی ویکھے جہناں تے مال دولت ولوں اللہ دا فضل اے پر پنجابی مشاعرے وچ آون توں پہلاں ای ہزار دو ہزار دی گل کر لین گے۔ ایہ وی نہ سوچن گے کہ جہڑا مشاعرا کروا رہیا اے اوہ وچارا وی Land Lord کوئی نہیں۔ فیر پنڈ وچ مشاعرے دا بندوبست کرنا لائٹنگ کروانا، شامیانے لوانا ہور نِکّے نِکّے کم شہر دی نسبت دس گناہ مہنگے پیندے نیں کیوں کہ کاریگر سارے شہر توں سپیشل لیانے پیندے نیں۔ ایس قسم دا بندا غزلاں لکھ کے سیوک ہوون دا دعویدار ہووے تے کون منے گا۔

سوال: اک عام وچار اے کتاباں چھپوان والے بہت سارے شاعر، شاعر نہیں ہوندے سگوں اوہناں دے مگر کوئی ہور شاعر ہوندا اے، تہاڈے ول کیہو جی صورتحال اے؟

جواب: تہاڈی ایہ گل وی برحق اے اکثر پیسے والے بندے اوہدے اظہار لئی کتاب چھپوانا اپنا بنیادی حق سمجھدے نیں۔ ایہدے لئی اوہ اپنے آل دوالے دے ای کسے جینوئن شاعر نال رابطا کرن گے۔ تھوڑے جہے پیسے دے کے کتاب دا مواد لکھوا لین گے۔ کُجھ وڈیاں شہراں وچ رہن والے بندیاں یورپ پرت کئیاں نوں شاعر بنادتا۔ ایہناں وچوں کئی ایسے وی شاعر ویکھے نیں جو دستخط وی نہیں کر سکدے…… غزلاں لکھ کے دین دا اک ہور کارن وی اے۔ بعض سیوک شاعر کُجھ ایسے بندیاں نوں بلا کسے لالچ غزلاں لکھ کے ایس لئی دیندے نیں کہ اوہ لوک علاقائی سطح تے پنجابی لہر لئی مفید ہوندے نیں۔ فیر اک ادھ کتاب چھپوا لین توں بعد انج دا بندا ہر سطح تے بطور سیوک ساتھ دیندا اے۔ اکا دُکا احسان فراموش وی نکل آؤندے نیں پر ایہدے نال کوئی فرق نہیں پیندا۔ تخلیق کار تے اک چشمے طرحاں ہوندا اے اوہدا اکھراں تے تخیل دا خزانا ہور ودھے گا گھٹے گا نہیں۔ ہڑپا وی ایس دھرتی دا حصا اے۔ ایتھے انج دے بندے موجود نیں۔ میں اک گل عرض کر دیاں۔ ہر شاعر دا اپنا اک لہجا ہوندا اے جہدی جھلک اوہدی چنگی غزل توں لے کے ماٹھی توں ماٹھی غزل وچ نظر ضرور آؤندی اے۔ اکثر بندے پڑھ کے بُجھ لیندے نیں کہ ایس شعر دا اصل خالق کون اے۔

سوال: پنجابی لہر نوں پنجابی دے استاداں تے سوجھواناں نے ای اگے لے جانا اے، کیہ پنجابی دے سوجھوان اپنا ایہ فرض ادا کر رہے نیں؟ تُسیں اپنی حد تک دسو، کیہ تُسیں ایہ فرض پوا کیتا اے؟

جواب: ایس وچ کوئی شک نہیں کہ پنجابی لہر نوں پنجابی دے اُستاداں تے سوجھواناں ای اگے لے کے جانا اے۔ پر افسوس ایہ اپنا فرض پوری طرحاں ادا نہیں کر رہے۔ پنجابی اُستاداں وچوں تن چار نوں چھڈ کے باقی تنخاہ دی خاطر پنجابی پڑھا رہے نیں۔ ایہ چاہون تے سیوکاں دی اک کھیپ ہر سال تیار ہوسکدی اے۔ عام سوجھوان وی گلاں، گلاں تے بس گلاں ایناں بارے کیہ گل کراں دل دُکھدا اے۔ میں اپنی گل کراں گا۔ میں اک معمولی جہیا سیوک ہاں۔ جویں کہ میں پہلے آکھیا اے 2003ء وچ ہڑپا تے ایہدے آل دوالے وچ صرف ایک پنجابی نثرنگار سی۔ شاعر مینوں اک وی نہیں ملیا۔ اج اک این جی او تے پنج تنظیماں کم کر رہیاں نیں۔ ہر پنڈ وچ پنجابی اکٹھ تے مشاعرے ہو رہے نیں۔ پنجاب دا شاید ای کوئی شاعرجس ہڑپے یاں ایہدے آل دوالے وچ آکے مشاعرانہ پڑھیا ہووے۔ میں اپنے اکٹھاں وچ علاقے دے ایم پی اے، ایم این اے یاں کسے ہور بااثر بندے نوں ہر وار بلا کے پنجابی لہر بارے بھرویں گل با ت کردا آں۔

ایہناں اکٹھاں دا ای نتیجا سی کہ ساڈے ایم پی اے، وفاقی وزیر تعلیم دی موجودگی وچ وعدا کیتا کہ میں پنجاب اسمبلی وچ پنجابی زبان دی لگوئی لئی قرار داد پیش کراں گا۔ ہن دُبارا اوہناں الیکشن وچ جدوں آن اے تے ایہ گل وی یاد ہووے گی۔ میرے وسایل بہت گھٹ نیں۔ بہت ساریاں جگھاں تے وسایل کارن میں اپنا فرض ادا نہیں کرسکدا۔ پنجابی لہر دی ضرورت اے کہ گھٹ توں گھٹ اک ٹیلی ویژن چینل لہر دا رجمان ہووے۔ میرے کول اخبار کڈھن دے وسایل کوئی نہیں۔ چینل کتھوں کھولاں گا۔ اُنج ایہدا اک چھوٹا جہیا حل میں کڈھیا اے۔ جویں مشاعریاں دیاں کُجھ متراں تے وڈے سیوکاں دے انٹرویو سگوں لہر دی ترجمانی ے ادھارت سی ڈی بنوا کے سیوک اپنے اپنے علاقے وچ چلو اون کیبل والے زیادا پیسے وی نہیں لیندے سگوں میرے علاقے وچ تے ایویں ای چلا دیندے نیں۔ ایہ حل نہیں بس کُجھ نہ ہوون نالوں کُجھ ہونا چنگا ہوندا اے۔

سوال: اک الزام ایہ اے کہ پنجابی وچ غیر سنجیدا شاعر زیادا، آؤندے نیں، یعنی پنجابی نوں ہاسے مخول والی چیز سمجھیا جاندا اے؟ ایہدے بارے کیہ آکھو گے؟

جواب: ہر تن چار سال بعد مسخرے قسم دے شاعراں دی اک فصل جہی ساہمنے آؤندی اے جیہڑی کُجھ عرصا بعد غایب ہو جاندی اے۔ ایہناں نوں تسیں شاعر نہیں کہہ سکدے پنجابی نوں ہاسے مخول دی چیز کوئی پاگل ای آکھے گا۔ جنی پنجابی شاعری امیر اے میرے مطالعا مطابق دنیاوی ہور کسے زبان دی شاعری اینی امیر نہیں۔ ہاس رس ہر زبان وچ ہوندا اے۔ پنجابی وچ وی موجود اے۔ ایہ الزام پنجابی دے وَیری لا رہے نیں۔ میں تے ہن سوچ لیا اے پنجابی سیوک دے لباس وچ جیہڑا پنجابی بارے غلط فہمیاں کھلارے اوس دی کسے سطح تے کسے قسم دی سپورٹ نہ کرو۔ اپنی تے دوستی دشمنی صرف پنجابی خاطر ای اے۔ اک ہور عرض کردیاں چنگا پنجابی ای چنگا مسلمان وی ہووے گا۔ پنجابی درویشاں دی لاڈلی اے۔ ایہ بھائی چارے تے امن دا درس دیندی اے۔

سوال: کیہ تہانوں کدی خیال آیا کہ میں پنجابی دی بجائے کسے ہور شعبے وچ ہوندا؟

جواب: کدے بھل کے وی ایہ خیال نہیں آیا۔

سوال: پنجابی وچ تہانوں مان، سنمان تے آدر ملیا کیہ کسے ہور شعبے وچ وی انج ہونا سی؟

جواب: قطعی نہیں …… جنی عزت مان سمان تے آر پنجابی دتا دنیاوی کوئی زبان یاں کوئی وی شعبا نہیں دے سکداسی۔ میں اپنے نویں نویں سیوک بنن والے متراں نوں اک گل دس دیاں پنجابی اوہ بابرکت زبان اے جو ایہدے دل نیک نیتی نال آیا پنجابی اوس نوں رنگ دتا۔ ایہ گل میں جذباتی ہو کے نہیں لکھ رہیا۔ تسیں خُد ازما کے ویکھ لوو۔

سوال: مشاعرے تے ادبی اکٹھاں والا مزاج گھٹدا جارہیا اے، لوکاں کول ویلا ای نہیں رہیا، کیہ تُسیں وی ایہوجہیا محسوس کر دے او؟

جواب: ایہ فطری جہی گل اے۔ پنڈاں تھاواں وچ وی کیبل تک آئی اے اکٹھ یاں مشاعرے وچ آون دی بجائے اوہ ٹی وی تے ای شوق پورا کرلین گے۔ اُنج دی زندگی تیز ہو گئی اے اج کل تے لوک جمعے دی نماز لئی مسجد وچ اکٹھے نہیں ہوندے۔ اکٹھ توں اکثر لوک گھبراندے نیں۔ لوکاں دا مزاج وی بدل گیا اے فیر وی ایہ روایت زندا اے تے ایس نوں زندا رکھنا اے۔

سوال: تہاڈے علاقے وچ تے آل دوال، ہور کِنّے تے کہڑے معیاری شاعر موجود نیں؟

جواب: بڑا مشکل سوال پُچھیا جے۔ جیہدا ناں نہ لیا اوس سمجھنا اے۔ کہ میں اوہنوں غیر معیاری شاعر مِتھیا اے۔ ایہ اکو حل اے۔ معیاری شاعراں دے نال نال دو ن آون والے ویلے دے معیاری شاعراں دے ناں وی لکھ دیاں۔ سرور رندھاوا، بیباجی، راجا جہانگیر قمر، سرفراز رانا، افتخار نیازی، ماسٹر امداد حسین امداد، پیر سید ضیاء محی الدین گیلانی، ایہناں توں علاوا ہور وی کافی سارے منڈے سوہنا لکھ رہے نیں جیکر محنت کر دے رہے تے ہور سوہنا کلام تخلیق کرن گے۔ ریاضت تے مطالعا شرط اے۔ چیتے ہوے ایہناں دوواں چیزاں دا کوئی بدل (نعم البدل) موجود نہیں۔ چیچا وطنی، کسووال، ساہیوال تے نور شاہ وچ کافی سارے ناں نیں۔ میں ہڑپے دے حوالے نال گل کیتی اے۔

سوال: کیہ کدی نثر لکھن دی سوچی؟

جواب: نثر لکھن دا بڑا شوق اے۔ کوشش وی کیتی پر اجیہے اوہ ویلا نہیں آیا جدوں لفظ، تخیل دے نال نال قلم دی نوک تے جھومر پاندے جاندے نیں۔ انشاء اللہ نثر ضرور لکھاں گا۔ کہانی تے شاید نہ لکھاں نثر دا میدان بڑا کھلا ڈُلھا اے۔ مینوں نثر لکھن دا شوق وی اے پر ایہدے لئی بہ کے محنت کرنی پیندی اے۔ ریاضت منگدی اے۔ فیر جا کے سُردیاں چار لایناں تخلیق ہوندیاں نیں۔

سوال: کیہ تہاڈے علاقے دے سکولاں کالجاں وچ پنجابی دا مضمون پڑھایا جا رہیا اے؟

جواب: ہاں جی: میرے علاقے دے کالجاں تے سکولاں وچ پڑھائی جاندی اے۔ میرے پنڈ دے سکولاں وچ وی باقاعدگی نال پنجابی پڑھائی جا رہی اے۔ جدوں کوئی ایسا شاعر مشاعرے وچ بلالیئے جہدی کوئی نظم، غزل سکول دی کتاب وچ ہووے تے پڑھیار بڑی خُشی دا اظہار کردے نیں۔

سوال: ہڑپا وچ مجموعی طور اُتے پنجابی دی پوزیشن کیہ اے؟ آیا پنجابی دی کوئی لہر موجود اے یاں صرف شعر و شاعری راہیں ای من پرچاوا کیا جا رہیا اے؟

جواب: میر ا خیال اے کہ ہڑپے تے ایہدے مضافات وچ پنجابی لہر، باقی پنجاب دے پنڈاں نالوں زیادا تے مضبوط اے۔ شہراں دی گل نہیں کر رہیا۔ نویں نویں منڈے لہر نال جُڑ رہے نیں۔ پنجابی کتاباں پڑھیاں جا رہیاں نیں۔ پنجابی لائبریریاں بن رہیاں نیں۔ سبھ توں وڈی گل عام لوکائی وچ شعور پیدا ہو رہیا اے۔ مشاعرے تے اک اضافی کم اے۔ میں خُد وی مشاعریاں دا شوقین نہیں آں۔ لوکاں نوں اکٹھا کرن دا اک بہانا اے۔

سوال: پنجابی واسطے ہور کیہ کیہ کرن دی ضرورت اے؟ ذاتی طور اُتے تُسیں کیہ کر رہے ہوتے کیہ کر سکدے او؟

جواب: پنجابی دی اک اخبار، اک ٹی وی چینل بے حد ضروری اے۔ ایہ دوویں وڈے کم نیں۔ سیوک اک مُٹھ ہو کے عہد کرلین تے ایہ اینا اوکھا کم وی نہیں۔ ہر ایم پی اے دے حلقے وچ وسدے سیوک اپنے اپنے حلقے دے ایم پی اے صاحب نوں گرُپ دی صورت وچ ملن تے پنجابی رایج کران لئی اسمبلی وچ قرار داد پیش کرن دا عہد لین۔ ایہ کم ہر سیوک کر سکدا اے۔ ہر مہیین اک خط وزیر اعلا، اک صدر تے اک وزیراعظم نوں پنجابی دی لگوتی بارے لکھن۔

ساڈا سبھ توں وڈا مسئلا پنجابی لہر کول مشترکا لیڈر شپ دا نہ ہونا اے۔ باقاعدا تنظیم سازی ہو جاوے تے بدیس وسدے سیوکاں تے لوکل سطح تے سیوکاں دے تھوڑے بہت تعاون نال بڑا کُجھ ہوسکدا اے۔ میں پہلے سوالاں دوران ویروے نال دس چکیاں کہ اپنی ہمت موجب پجابی لہر لئی کیہ کُجھ کر رہیاں۔

سوال: پنجابی حوالے نال تہانوں کہڑے پاسیوں مایوسی ہوندی اے تے کیہڑے پاسیوں حوصلا ودھدا اے؟

جواب: جدوں میں پنجابی بالاں نوں اُردو بولدیاں تکناں تے بڑی پریشانی ہوندی اے کہ اساں کدھر جارہے آں۔ جدوں نوجواناں نوں پنجابی لہر دے کم وچ دلچسپی لیندا تکناں اودوں خُشی ہوندی اے کہ ماپے پورا ٹل لایا پر اوہناں بالاں وچوں ای کُجھ لہر نال آن جڑے۔ پنجابی دیاں جڑھاں لوکائی وچ ویکھ کے وی حوصلا ودھدا اے۔

سوال: کُجھ اپنے بارے وی دسو، کنیاں کتاباں لکھ چکے او، کہڑے کہڑے کھیتراں وچ، مستقل دے کیہ پروگرام نیں؟ ذاتی حالات، بیوی، اولاد بارے وی دَسو؟

جواب: میں روزی روٹی لئی کاشتکاری نوں پیشا بنایا تے ایہدے وچ ای خُش آں۔ پنجابی شاعری وچ میریاں دو کتاباں آچکیاں نیں۔ تیجی ایس سال دے آخر تک آجاوے گی۔ مستقل وچ لڑی وار ”جوگی“ نوں بھرواں جہیا تماہی پرچا ہاناں اے۔ میرا اک پُتر اے اجہے کچی پکی وچ پڑھدا اے۔ بیوی نوں شعر و شاعری دا رتی شوقی نہیں۔ اوہ گھریلو قسم دی مذہبی خاتون اے۔ٹیلی ویژن تے مولانا الیاس عطار جی دے مذہبی مذاکرے سُن سُن کے اوس مینوں وی نماز دا پابند بنا دتا اے۔ میں اکثر نماز پڑھ کے دعا منگدیاں سوچنا اللہ تعالیٰ کولوں اپنی ذاتی لئی کیہ منگاں۔ اوس سبھ کُجھ بِن منگیاں ای عطا کر دتا اے اوہدا شکر اے۔ اللہ سائیں پنجابی لہر نوں چھیتی کامیاب کرے۔ آمین۔

(ایہ انٹرویو پہلی توں 15 اکتوبر 2010 دے رویل وچ چھپیا سی )

٭……٭……٭