"پنجاب دی ونڈ دا ہوکا تے منٹو دا "نواں قانون

گل اوس دی سمجھ وچ نہیں سی آرہی،بس اوہ اکو نعراماری جا رہیا سی کہ مینوں صوبا چاہیدا اے،حالاں اوس نوں صوبے دے فائدے،نقصان دا کوئی علم نہیں سی،بس اس نوں دسیا گیا سی،جدوں وکھرا صوبہ بنے گا، سویرے اُٹھیں گا تے ہر کجھ بدل گیا ہووے گا حتی کہ توں وی اپنے آپ نوں بدلیا بدلیا محسوس کریں گا۔گل وچ سچائی تے نہیں سی پر جدوں بندا روٹی دی تھاں موہراکھا رہیا ہووے،پانی دی تھاں ٹوبے چوں گنداپانی پینا پے رہیا ہووے تے ایس طرحاں دے بندے نوں جس طرحاں چاہو تسیں استعمال کر سکدے او،اوس کولوں اکھوا سکدے او،اس نوں درست پاسے دا نہ دسنا تے بس روٹی دا ٹکڑا وکھا کے،صاف پانی دی اک بوتل دے کہ جو چاہو بیان دوا لوؤ،ایہ گل ٹھیک نہیں،سانوں ایس محرومی دا حل تلاش کرنا چاہیدا اے،ایتھے دے انسان نال جڑے ہوئے مسئلیاں نوں کنج حل کیتا جا سکدا اے،جہڑا کہ صوبا بنان وچ نہیں۔میرے نزدیک ایس علاقے داپچھڑیا رہنا ایس دا وڈا مسئلا اے،پر ایہدا حل ایہ نہیں جہڑا سوچیا جا رہیا اے،ایتھے دے لوک چاہندے نیں کہ ساڈیاں اولاداں نوں تعلیم ملنی چاہیدی اے،چنگی صحت دا بندوبست ہو نا چاہیدا اے،انصاف ملنا چاہید اے،روزگار دے مواقع ملنے ضروری نیں۔ایہ سبھ تسیں اقتدار نوں نِویں سطح تیک پہنچا کے وی کر سکدے او،ایہ تجربا کیتا وی جا چکیا اے،ایہدے اثرات وی چنگے سن،فیر اوہ لوکی ایس دے دشمن بنے جہڑے اپنی چودھراہٹ نوں مُکدیاں ویکھ رہئے سن،ایہ صوبا اوہناں دا ای نعرا اے،او کویں؟اس سوال دا جواب میں دینا واں،پچھلے اکہترورھیاں توں اس ملک دے اقتدار نال جوکاں وانگر چنبڑے ہوئے جو لوک نیں،اوناں دیاں اولاداں ہن جوان ہو گئیاں نیں،ایہ صوبا اوہ اپنیاں اولاداں لئی چاہندے نیں،ایہناں دی اپنی بھکھ اجے تیک قائم اے تے او ایناں دے مرن نال ای مُکے گی،اوہ چاہندے نیں اسیں مرکز دے جوڑ توڑ وچ رہئیے سگویں مزے لُٹئیے تے تھلے ایناں دیاں اولاداں سُکھ مانن،تسیں ویکھ لوؤ ایہ جماعتاں کِنے کو اپنے کامے اگے لے کے آؤندیاں نیں،سگویاں اپنیاں اولاداں نوں ای اگے لیاونا اپنا فرض سمجھدیاں نیں،ایس گل تے غور ضرور کریا جے،اصل ضرورت اوہناں مسئلیاں ول جھات پان دی نالے ایناں دے حل دی اے جہڑے ایس وسوں نال جُڑے ہوئے نیں،انتظامی بنیاد تے ڈویژن سطح دے نکے نکے فعال یونٹ بنا دتے جان تے ایہناں نوں قانونی طور تے تحفظ وی دے دتا جائے،معاملہ حل ہو سکدا اے،مینوں ایتھے منٹو دا افسانا ”نواں قنون“یاد آرہیا اے، ایس افسانے نے ساڈے مسئلے نوں کھلھ کے بیان کر دتا اے غورنال پڑھیا جے ۔۔۔۔۔۔۔

منگو کوچوان اپنے اڈے چ بہت عقلمند آدمی سمجھیا جاندا سی۔ گواوہدی تعلیمی حیثیت صفر دے برابرسی تے اس نے کدی اسکول دا مونہ وی نہیں سی ویکھیا پر اس دے باوجود اینوں دنیا بھردیاں چیزاں دا علم سی۔ اڈے تے اوہ سارے کوچوان جہناں نوں ایہ جانن دی خاہش ہوندی سی کہ دنیا دے اندر کیہ ہو رہیا اے۔ استاد منگو دی کھلی معلومات توں چنگی طرحاں جانوں سن۔ پچھلے دناں جدوں استاد منگو نے اپنی اک سواری توں اسپین وچ جنگ چھڑ جان دی افواہ سنی سی تے اس نے گامے چودھری دے چوڑے مونڈھے تے تھاپڑا مار کے سیانیاں وانگر پیش گوئی کیتی سی۔ویکھ لئیں گامے چودھری، تھوڑے دناں وچ اسپین دے اندر جنگ چھڑ جانی اے۔ جدوں گامے چودھری نے اوس کولوں ا یہ پوچھیا سی۔ کہ اسپین کتھے اے تے استاد منگو نے بڑی متانت نال جواب دتا سی۔ ولایت وچ ہور کتھے؟ اسپین دی جنگ چھڑی۔تے جدوں ہر بندے نوں پتا چل گیا۔تے اسٹیشن دے اڈے وچ جنے کوچوان حُقا پی رہے سن۔ دل ای دل وچ استاد منگو دی وڈھیائی دا اعتراف کر رہے سن۔ تے استاد منگو اس ویلے مال روڈ دی چمکدی سطح اُتے تانگا چلاندیاں کسے سواری نال سجرے ہندو مسلم فساد بارے وچار وٹاندرا کر رہیا سی۔ اس دن شام دے نیڑے جدوں ا وہ اڈے وچ آیا تے اس داچہرہ غیر معمولی طور تے سُرخ ہو رہیا سی۔ حُقے دا دور چلدیاں چلدیاں جدوں ہندومسلم فساد دی گل چھڑی تے استاد منگو نے سر توں خاکی پگڑی لائی۔ تے کَچھ وچ دب کے بڑے مفکرانا انداز وچ کہیا:ایہ کسے پیر دی بددُعا دا سٹا اے کہ آئے دن ہندواں تے مسلماناں وچکار چاقو، چُھریاں چلدیاں رہندیاں نیں۔ میں اپنے وڈھیاں توں سُنیا اے کہ اکبر بادشاہ نے کسے درویش دا دل دکھایا سی۔ تے اس درویش نے سڑ بل کے ا یہ بددُعا دتی سی۔ جا، تیرے ہندوستان وچ ہمیشا فساد ای ہوندے رہن گے۔ تے ویکھ لوؤ جدوں توں اکبر بادشاہ دا راج ختم ہویا اے ہندوستان وچ فسادای فساد ہوندے رہندے نیں۔ایہ کہہ کے اس نے ٹھنڈا ساہ لیا۔تے فیرحقّے دا دم لاکے اپنی گل شروع کیتی۔ایہ کانگرسی ہندوستان نوں آزاد کرانا چاہندے نیں۔ میں کہنا واں جے ا یہ لوک ہزار سال وی سر ماردے رہن تے کچھ نہیں ہو وے گا۔ وڈی توں وڈی گل ا یہ ہو وے گی کہ انگریز ٹر جائے دا تے کوئی اٹلی والا آجائے دا۔ یاں ا وہ روس والا جس دے بارے میں سنیا اے کہ بہت تگڑا بندا اے۔ پر ہندوستان سدا غلام رہئے گا۔ آکھو! میں ایہ کہنا بھل ای گیاں۔ کہ پیر نے ایہ بددُعا وی دتی سی کہ ہندوستان اُتے ہمیشہ باہردے آدمی راج کردے رہن گے۔ استاد منگو نوں انگریزاں نال بڑی نفرت سی تے اس نفرت دا کارن ا وہ ایہ دسدا ہوندا سی کہ ا وہ ہندوستان اُتے اپنا سکہ چلاندے نیں تے طرحاں طرحاں دے ظلم ڈھاندے نیں پر اس دی نفرت دی سبھ توں وڈی وجہ ایہ سی کہ چھاؤنی دے گورے اس نوں بہت ستاندے سن۔ اوہ اس نال انج دا سلوک کردے سن۔جویں اوہ اک ذلیل کُتا اے۔ اس توں اڈ اس نوں ایہناں دا رنگ وی بلکل پسند نہیں سی۔ جدوں کدی ا وہ گوریاں دے سُرخ وسپید مونہ ویکھدا۔ تے اُونوں اُلٹی آ جاندی سی۔ خورے کیوں۔ اوہ کہندا ہوندا سی کہ ایناں دے لال جھریاں بھرے چہرے ویکھ کے مینوں ا وہ لاش یاد آ جاندی اے جس دے جسم اتوں اُپر دی جھلّی گل گل کے جھڑ رہی ہووے!کسے شرابی گورے نال اس دا جھگڑا ہو جانداتے سارا دن اس دی طبیعت خراب رہندی۔ تے ا وہ شام نوں اڈے وچ آکے ہل مارکا سگرٹ پیندا،یاں حُقے دے کش لاندیاں ہویاں اس گورے نوں جی بھر کے سناندا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ایہ موٹیاں گالھاں دین توں بعدا وہ اپنے سرنوں ڈھلی پگڑی سمیت جھٹکا دے کے کہیا کردا سی۔اگ لین آئے سن۔ ہن گھر دے مالک ای بن گئے نیں۔ نک وچ دھوں دے رکھیااے ایہناں باندراں دی اولاد نے۔ انج رعب پاندے نیں۔ جویں اسی ایناں دے پیو دے نوکر آں۔۔۔۔۔۔ اس اُتے وی اس دا غصا ٹھنڈا نہیں ہوندا سی۔ جدوں تک اسدا کوئی سنگی اس دے کول بیٹھا رہندا اوہ اپنے سینے کی اگ کڈھ دا رہندا۔شکل ویکھدے او نا تسیں اس دی۔۔۔۔۔۔۔۔ جسراں کوڑھ ہو رہیا اے۔۔۔۔۔۔۔۔ بلکل مُردار، اک دھپّے دی مار تے گٹ پٹ ایوں بک رہیا سی۔ جسراں مار ای دئے گا۔ تیری جان دی قسم، پہلے پہل جی وچ آئی۔ کہ ملعون دی کھوپڑی دے پُرزے اڑا دیاں پر اس خیال توں ٹل گیا کہ اس مردود نوں مارنا اپنی ہتک اے۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ایہ کہندیاں کہندیاں ا وہ تھوڑی دیر لئی چپ ہو جاندا۔تے نک نوں خاکی قمیض نال صاف کرن توں بعدفر بڑبڑان لگ جاندا۔قسم اے بھگوان دی ان لاٹ صاحباں دے ناز اٹھاندے اٹھاندے تنگ آگیا واں۔ جدوں کدی ایہناں دا منحوس چہرا ویکھناواں۔ رگاں وچ خون کھولن لگ جاندااے۔ کوئی نواں قانون وانون بنے۔تے ایناں لوکاں توں جان چھٹے۔ تیری قسم جان وچ جان آ جائے، جدوں اک دن استاد منگو نے کچہری توں اپنے تانگے اُتے دو سواریاں لدھیاں۔تے اوناں دیاں گلاں توں اونوں پتہ چلیاکہ ہندوستان وچ جدید آئین دا نفاذ ہون والا اے تے اس دی خوشی دی کوئی انتہا نہ رہئی۔ دو مار واڑی جہڑے کچہری وچ اپنے دیوانی مقدمے دے سلسلے وچ آئے سن گھر جاندے ہوئے جدید آئین یعنی انڈیا ایکٹ دے متعلق آپس وچ گل بات کر رہے سن۔ سُنیااے کہ اِک اپریل توں ہندوستان وچ نواں قانون چلے دا۔۔۔۔۔۔۔۔۔ کیہ ہر چیز بدل جائے دی؟ہر چیزتے نہیں بدلے گی۔پر کہندے نیں کہ بہت کجھ بدل جائے دا تے ہندوستانیاں نوں آزادی مل جائے دی؟کیہ بیاج دے متعلق وی کوئی نواں قانون پاس ہووے گا؟ایہ پچھن دی گل اے کل کسے وکیل توں پچھاں گے۔ ایہناں مار واڑیاں دی گل بات استاد منگو دے دل وچ ناقابلِ بیان خشی پیدا کر رہئی سی۔ اوہ اپنے گھوڑے نوں ہمیشہ گالھاں دیندا سی۔ تے سوٹی نال بہت بُری طرحاں مار دا سی۔ پر اس دن اوہ بار بار پچھے مڑ کے مارداڑیاں ول ویکھدا۔ تے اپنی ودھیاں مچھاں دے وال اک انگلی نال بڑی صفائی نال اُتے کرکے گھوڑے دی پِٹھ اُتے واگاں ڈِھلیاں کردیاں ہوئیاں بڑے پیار نال کہندا چل پُتر۔۔۔۔۔۔۔ ذرا ہوا نال گلاں کر کے وکھا دے، مارواڑیاں نوں اوناں دے ٹھکانے پہنچا کے اس نے انارکلی وچ دینو حلوائی دی دکان توں ادھ سیر دہی دی لسّی پی کے اک وڈی ڈکار لئی تے مچھاں نوں مونہ وچ دبا کے اوناں نوں چوسدیاں اِنج ای اچی اواز وچ کہیا۔ہمت تیری ایسی تیسی۔ شام نوں جدوں ا وہ اڈے تے اپڑیااتے خلافِ معمول اوتھے اپنی جان پچھان دا کوئی بندا نہ مل سکیا۔ ایہ ویکھ کے اوس دے سینے وچ اک عجیب و غریب طوفان اُٹھن لگ پیا۔ اج اوہ اک وڈی خبر اپنے بیلیاں نوں سنان والا سی۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ بہت وڈی خبر، تے اس خبرنوں اپنے اندر وں کڈھن لئی اوہ بہت مجبور ہو رہیا سی۔پر اوتھے تے کوئی نہیں سی۔ ادھے گھنٹے تک اوہ شوشک کَچھ وچ لئے اسٹیشن دے اڈے تے ٹین دی چھت تھلے بیقراری دی حالت وچ ٹہلدا رہیا۔ اس دے دماغ وچ بڑے چنگے چنگے خیالات آ رہئے سن۔ نویں قانون دے نفاذ دی خبر نے اس نوں اک نویں دنیا وچ لیا کے کھلوا دتا سی۔ ا وہ اس نویں قانون دے متعلق جہڑا اِک اپریل نوں ہندوستان وچ نافذ ہون والا سی۔ اپنے دماغ دیاں ساریاں بتیاں بال کے غورو فکر کر رہیا سی۔ اس دے کناں وچ مارواڑی دا ا یہ ڈر کیہ بیاج دے متعلق وی کوئی نواں قانون پاس ہو وے گا؟بار بارکناں وچ وَج رہیا سی۔ تے اس دے سارے جسم وچ خشی دی اک لہر دوڑا رہیا سی۔ کئی وار اپنی گھنیاں مچھاں دے اندر ہنس کے اس نے مارواڑیاں نوں گالھ کڈی۔۔۔۔ غریباں دی منجی وچ وڑے ہوئے کھٹمل۔۔۔۔۔ نواں قانون ایناں لئی اُبل دا پانی ہو وے گا۔ اوہ بے حد خش سی، خاص کر اس ویلے اس دے دل نوں بڑی ٹھنڈ اپڑ دی جدوں اوہ خیال کرداکہ گوریاں۔۔۔۔۔۔۔ سفید چوہیاں (اوہ ایہناں نوں ایسے ناں نال یاد کردا سی) دی تھوتھنیاں نویں قانون دے آندیاں ای کھڈاں وچ ہمیشا لئی غائب ہو جان گئیاں۔ جدوں نتھو گنجا، پگڑی کَچھ وچ دبائے، اڈے وچ داخل ہویا۔تے استاد منگو ودھ کے اُونوں ملیا تے اوہدا ہتھ اپنے ہتھ وچ لے کے اُچی اواز نال کہن لگا،لیا ہتھ ایدھر……………… ایسی خبر سناواں گاکہ جی خش ہو جائے دا؟……………… تیری اس گنجی کھوپڑی اُتے بال اُگ آن گے۔ تے ایہ کہہ کے منگو نے بڑے……………… مزے لے لے کے نویں قانون دے بارے اپنے دوست نال گلاں شروع کر دتیاں۔گل بات وچکار اس نے کئی وار نتھو گنجے دے ہتھ اتے زور نال اپنا ہتھ مارکے کہیاتوں ویکھدا رہ، کیہ بندا اے؟ ایہ روس والا بادشاہ کجھ نہ کجھ ضرور کرکے رہے گا۔ استاد منگو موجودہ سوویت نظام دی اشتراکی سرگرمیاں دے بارے بہت کجھ سُن چکیا سی۔ تے اوس نوں اوتھے دے نویں قانون تے دوجیاں نویاں چیزاں وی پسند سن۔ ایسے لئی اس نے روس والے بادشاہ نوں انڈیا ایکٹ یعنی جدید آئین دے نال ملا دتا۔تے اِک اپریل نوں پرانے نظام وچ جو نویاں تبدیلیاں ہون والیاں سن۔ اوہ اوناں نوں روس والے بادشاہ دے اثر دا نتیجہ سمجھداسی۔ کجھ عرصے توں پشاورتے دوجیاں شہراں وچ سُرخ پوشاں دی تحریک جا ری سی۔ منگو نے اس تحریک نوں اپنے دماغ وچ روس والے بادشاہ تے فیرنویں قانون دے نال خلط ملط کر دتا سی۔ اس دے علاوہ جدوں کدی ا وہ کسے کولوں سُن دا۔ کہ فلاں شہر وچ بم ساز پھڑے گئے نیں۔ یاں فلاں جگہ اینے آدمیاں اُتے بغاوت دے الزام وچ مقدما چلایا گیا اے۔ایہناں سارے واقعات نوں نویں قانون دا پیش خیمہ سمجھدا۔ تے دل ای دل وچ خش ہوندا۔ اک دن اس دے تانگے وچ دو بیرسٹر بیٹھے نویں آئین اُتے بڑے زور نال وچار وٹاندرا کر رہئے سن۔ تے ا وہ خموشی نال ایناں دیاں گلاں سن رہیا سی۔ ایناں وچوں اک دوجے نوں کہہ رہیا سی۔جدید آئین دا دوجاحصّا فیڈریشن اے جہڑامیری سمجھ وچ ہن تک نہیں آسکیا۔ فیڈریشن دنیا دی تاریخ وچ اج تک نہ سُنی نہ ویکھی گئی اے۔ سیاسی نظریے نال وی ا یہ فیڈریشن بلکل غلط اے۔ سگوں ایہ کہنا چاہیدا اے کہ ا یہ کوئی فیڈریشن ہے ای نہیں!ایہناں بیرسٹراں دے وچکار جہڑی گل بات ہوئی سی اس وچ زیادہ اکھرانگریزی دے سن۔ اس لئی استاد منگو صرف اُتلے جملیاں نوں ای کجھ سمجھیا تے اوہنے کہیا۔ایہ لوک ہندوستان وچ نویں قانون دی آمدنوں بُرا سمجھدے نیں۔ تے نہیں چاہندے کہ ایناں دا وطن آزاد ہووے۔ چنانچہ ایس خیال دے زیر اثر اس نے کئی وار ایناں دو بیرسٹراں نوں حقارت دیاں نظراں نال ویکھ کے کہیا۔ٹو ڈی بچے!جدوں کدی ا وہ کسے نوں مونہ وچ ٹوڈی بچا کہندا تے دل وچ ا یہ محسوس کرکے بڑا خش ہوندا کہ اس نے اس ناں نوں صحیح تھاں استعمال کیتا اے تے ایہ کہ ا وہ شریف آدمی تے ٹوڈی بچے وچ تمیز کرن دی اہلیت رکھدااے۔ ایس واقعے دے تیجے دن ا وہ گورنمنٹ کالج دے تن پڑھیاراں نوں اپنے تانگے وچ بٹھا کے مزنگ جا رہیا سی کہ اس نے ایناں تناں مُنڈیاں نوں آپس وچ ا یہ گلاں کردیاں سنیا:۔نویں آئین نے میریاں امیداں ودھادتیاں نیں جے۔۔۔۔۔۔۔۔۔ صاحب اسمبلی دے ممبر ہو گئے۔تے کسے سرکاری دفتر وچ نوکری ضرور مل جائے دی۔ ویسے وی بہت ساریاں تھاواں نکلن گیاں۔ شاید ایس گڑبڑ وچ ساڈے ہتھ وی کجھ آ جائے۔ آہو آہو کیوں نہیں۔ اوہ بے کار گریجویٹ جہڑے مارے مارے پھر رہئے نیں۔ ایناں وچ کجھ تے کمی ہووے گی۔ اس گل بات نے استاد منگو دے دل وچ جدید آئین دی اہمیت ہوروی ودھا دتی۔ا وہ ایس نوں ایسی چیز سمجھن لگا جہڑی بہت لشکدی ہووے”نواں قانون“………………!اوہ دن وچ کئی وار سوچدا یعنی کوئی نویں چیز!تے ہر وار اس دیاں نظراں دے سامنے اپنے گھوڑے دااوہ ساز آ جاندا۔ جہڑا ایس نے دو سال ہوئے چودھری خدا بخش کولوں چنگی طرحاں ٹھوک وجا کے خریدیا سی۔ ایس ساز اُتے جدوں ا وہ نواں سی۔ تھاں تھاں لوہے دی نِکل کیتی ہوئی کِلاں چمکدیاں سن تے جتھے جتھے پِتل دا کم سی ا وہ تے سونے دی طرحاں دمکدا سی۔ اس لحاظ نال وی نویں قانون دا روشن ہونا ضروری سی۔ اِک اپریل تک استاد منگو نے جدید آئین دے خلاف تے اس دے حق وچ بہت کجھ سنیا۔پر اس دے بارے جہڑا تصورا وہ اپنے ذہن وچ قائم کر چکیا سی۔ بدل نہ سکیا۔ اوہ سمجھدا سی کہ اِک اپریل نوں نویں قانون دے آندیاں ای سبھ معاملا صاف ہو جائے دا۔ اس نوں یقین سی کہ اس دی آمد اُتے جہڑیاں چیزاں نظر آن گیاں ایناں نال اس دیاں اکھاں نوں ٹھنڈک اپڑے گی۔ آخر کار مارچ دے اکتی دن پورے ہو گئے تے اپریل دے شروع ہون وچ رات دے کجھ گھنٹے باقی رہ گئے سن۔ موسم خلافِ معمول سردسی۔ تے ہوا وچ تازگی سی۔ اِک اپریل نوں صبح سویرے استاد منگو اُٹھیاتے اصطبل وچ جاکے گھوڑے نوں جویا تے باہر نکل گیا۔ اوس دی طبیعت اج غیر معمولی طور تے خش سی۔۔۔۔۔۔ا وہ نویں قانون نوں ویکھن والا سی۔ اوس نے صبح دے سرد دُھندلکے وچ کئی تنگ تے کُھلے بازاراں داچکر لایا۔ پر ایہنوں ہر چیز پرانی نظر آئی۔ آسمان دی طرحاں پرانی۔ اس دیاں اکھاں اج خاص طور تے نواں رنگ ویکھنا چاہندیاں سن۔پر سوائے اس کلغی دے جہڑی رنگ برنگے پراں نال بنی سی۔ تے اس دے گھوڑے دے سر اتے جمی ہوئی سی تے سبھ شیواں پرانیاں نظر آندیاں سن۔ ایہ نویں کلغی اس نے نویں قانون دی خشی وچ اِک مارچ نوں چودھری خدا بخش توں ساڑھے چودھاں آنے وچ خریدی سی۔ گھوڑے دے ٹاپاں دی اواز، کالی سڑک تے اس دے نیڑے تیڑے تھوڑا تھوڑا فاصلہ چھڈ کے لائے ہوئے بجلی دے کھمبے، دکاناں دے بورڈ، اس دے گھوڑے دے گلے وچ پئے ہوئے گھنگھرواں دی جھنجھناہٹ، بازار وچ چلدے پھردے بندے۔۔۔۔۔۔۔ ایہناں وچ وی کہڑی چیزنویں سی؟ظاہر اے کہ کوئی وی نہیں پر اُستاد منگو مایوس نہیں سی۔اجے بہت سویر اے دکاناں وی سبھ دیاں سبھ بند ای نیں اسے خیال نال اُوہدی تسکین ہو رہی سی۔ اس توں اڈ ا وہ ایہ وی سوچدا سی۔ہائی کورٹ وچ نو وجے توں بعد ای کم شروع ہوندااے۔ ہن اس توں پہلاں نواں قانون کیہ نظر آئے گا؟جدوں اس دا تانگہ گورنمنٹ کالج دے بوہے دے نیڑے اپڑیا تے کالج دے گھڑیال نے بڑی شان نال نوں وجائے۔جہڑے پڑھیار کالج دے وڈے بوہے توں باہر نکل رہے سن۔ خوش پوش سن۔پر استاد منگو نوں نہ جانے ایناں دے کپڑے مَیلے مَیلے جہے کیوں نظر آئے۔ شاید اس دی وجہ ایہ سی، کہ اس دیاں نگاہواں اج کسے خیرہ کن جلوے دانظارہ کرن والیاں سن۔ تانگے نوں سجے ہتھ موڑ کے ا وہ تھوڑی دیر دے بعد فر انار کلی وچ سی۔ بازاردیاں ادھیاں دکاناں کھل چکیاں سن۔ تے ہن لوکاں دی آمدورفت وی ودھ گئی سی۔ حلوائی دیاں دکاناں اتے گاہکاں دی خوب بھیڑ سی۔ منہاری والیاں دی نمائشی چیزاں شیشے دیاں الماریاں وچ لوکاں نوں دعوتِ نظارہ دے رہیاں سن۔تے بجلی دے تاراں اُتے کئی کبوتر آپس وچ لڑ جھگڑ رہئے سن۔ پر استاد منگو لئی ایہناں ساریاں چیزاں وچ کوئی دلچسپی نہیں سی……………… اوہ نویں قانون نوں ویکھنا چاہندا سی۔ ٹھیک ایسے طرحاں جس طرحاں اوہ اپنے گھوڑے نوں ویکھ رہیا سی۔ جدوں اُستاد منگو دے گھر وچ بچا پیدا ہون والا سی۔تے اس نے چار پنج مہینے بڑی بے قراری نال گزارے سن۔ اس نوں یقین سی کہ بچا کسے نہ کسے دن ضرور جمے گا پرا وہ انتظار دیاں گھڑیاں نہیں کٹ سکدا سی۔ا وہ چاہندا سی کہ اپنے بچے نوں صرف اک نظر ویکھ لوے۔ ایس توں بعدا وہ جمدا رہے۔ چنانچہ ایسیسدھر دے زیرِ اثر اس نے کئی وار اپنی بیمار زنانی دے ڈھڈ نوں دبا دبا کے تے اس دے اُتے کن رکھکے اپنے بچے دے بارے کجھ جاننا چاہیا پر ناکام رہیا۔ اک وار ا وہ انتظار کردیاں کردیاں ایناں تنگ آگیا سی کہ اپنی زنانی اُتے غصے نال وس پیا سی۔:توں ہر ویلے مُردے دی طرحاں پئی رہنی ایں۔ اُٹھ ذرا پھرٹُر، تیرے انگ وچ تھوڑی جہی طاقت تے آئے۔ ایویں تختا بنے رہن نال کجھ نہ ہو سکے گا۔ توں سمجھنی ایں کہ ایس طرحاں لیٹے لیٹے بچّا جم دئیں گی؟اُستاد منگو طبعیت دا بہت جلد باز واقع ہویا سی۔ اوہ ہر سبب دی عملی تشکیل ویکھن دا خاہش مند سی۔ اس دی زنانی اس دی اس قسم دی بے قراریاں نوں ویکھ کے عام طور اتے ا یہ کہیاکردی سی۔اجے کھوہ کڈھیا نہیں گیا تے تریہ نال نڈھال ہو رہے او۔کجھ وی ہووے پر اُستاد منگو نویں قانون دے انتظار وچ ایناں بے قرار نہیں سی جناں کہ ایہنوں اپنی طبیعت دے لحاظ نال ہونا چاہی دا سی۔ا وہ نویں قانون نوں ویکھن لئی گھر توں نکلیا سی، ٹھیک ایسے طرحاں جسراں ا وہ گاندھی یاں جواہر لال دے جلوس دا نظارہ کرن لئی نکلیا کردا سی۔ لیڈراں دی عظمت دا اندازااُستاد منگو ہمیشا ایہناں دے جلوس دے ہنگامیاں تے اُوناں دے گلے وچ پئے ہوئے پھلاں دے ہاراں نال کردا سی۔پر کوئی لیڈر گیندے دے پھلاں نال لدھیاہووے تے استاد منگو دے نیڑے، اوہ وڈاآ دمی سی۔ تے جے کسے لیڈر دے جلوس وچ بھیڑ دے باعث دو تن فساد ہوندے ہوندے رہ جان تے ایس دی نگاہواں وچ ا وہ اس توں وی وڈا سی۔ ہن نویں قانون نوں ا وہ اپنے ذہن دی ترکڑی وچ تولنا چاہندا سی۔ انار کلی توں نکل کے ا وہ مال روڈ دی لشکدی سطح اُتے اپنے تانگے نوں ہولی ہولی چلا رہیا سی کہ موٹراں دی دکان دے کول اونوں چھاؤنی دی اک سواری مل گئی۔ کرایا طے کرن دے بعد اوس نے اپنے گھوڑے نوں چھانٹا وکھایا۔تے دل وچ خیال کیتا،چلو ایہ وی چنگا ہویا……………… شاید چھاؤنی توں ای نویں قانون دا کجھ پتہ چل جائے۔ چھاؤنی اپڑ کے استاد منگو نے سواری نوں اس دی منزل اتے اُتاردتا۔تے جیب توں سگریٹ کڈھ کے کھبے ہتھ دیاں آخری دو انگلاں وچ دبا کے سلگایا۔تے پچھلی نشست دے گدّے اتے بہ گیا ……………… جدوں اُستاد منگو نوں کسے سواری دی تلاش نہیں ہوندی سی۔ یاں اُس نوں کسے بیتے ہوئے واقعے اُتے غور کرنا ہوندا سی۔تے ا وہ عام طور تے اگلی نشست چھڈکے پچھلی نشست اُتے بڑے سکون نال بہ کے اپنے گھوڑے دیاں واگاں سجے ہتھ دے دوالے لپیٹ لیا کردا سی۔ ایسے موقعیاں اُتے اس دا گھوڑا تھوڑا جیا ہنہنان دے بعد بڑی دھیمی چال چلنا شروع کر دیندا سی۔ گویا اس نوں کجھ دیر لئی نس بھج توں چھٹی مل گئی اے۔ گھوڑے دی چال تے استاد منگو دے دماغ وچ خیالات دی آمد بہت سُست سی۔ جس طرحاں گھوڑاہولی ہولی قدم چک رہیا سی۔ اسے طرحاں استاد منگو دے ذہن وچ نویں قانون دے بارے نویں اندازے داخل ہو رہئے سن۔ اوہ نویں قانون دی موجودگی وچ میونسپل کمیٹی توں تانگیاں دے نمبر ملن دے طریقے اتے غور کر رہیا سی۔ا وہ اس قابلِ غور گل نوں آئینِ جدید دی روشنی وچ ویکھن دی کوشش کر رہیا سی۔ا وہ ایس سوچ وچار وچ غرق سی۔ اُونوں انج معلوم ہویا جیویں کسے سواری نے اوہنوں بُلایا اے۔ پیچھے مُڑ کے ویکھن نال اونوں سڑک دے دوجے پاسے دُور بجلی دے کھمبے دے کول اک گورا کھلوتانظر آیا۔ جہڑا اُس نوں ہتھ نال بُلا رہیا سی۔ جسراں کہ بیان کیتا جا چکیااے۔ استاد منگونوں گوریاں نال بے حد نفرت سی۔ جدوں اُس نے اپنے تازہ گاہک نوں گورے دی شکل وچ ویکھیا۔تے اس دے دل وچ نفرت دے جذبات جاگ پئے۔ پہلاں تے اس دے جی وچ آئی کہ بلکل توجا نہ دئے اتے اس نوں چھڈکے چلا جائے پر بعد وچ اس نوں خیال آیا۔ ایناں دے پیسے چھڈنا وی بیوقوفی اے۔ کلغی اُتے جہڑے مفت وچ ساڑھے چودہ آنے خرچ دتے نیں۔ ایناں دی جیب توں ای وصول کرنے نیں۔ چلو چلنے آں۔ خالی سڑک اُتے بڑی صفائی نال ٹانگا موڑ کے اس نے گھوڑے نوں چھانٹا وکھایاتے اکھ جھپکن وچ ا وہ بجلی دے کھمبے کول سی۔ گھوڑے دیاں واگاں کھچ کے اس نے تانگہ کھلوایااتے پچھلی نشست اتے بیٹھے بیٹھے گورے نوں پچھیا،صاحب بہادر کتھے جانا مانگٹا ہے؟اس سوال وچ بلا دا طنز سی، صاحب بہادر کہندیاں اس دا اُپردا مچھاں بھریا ہونٹھ تھلے ول کھچ گیا۔تے کول ای گل دے دوجے پاسے جہڑی مدھم جہی لکیر نک دے نتھنے نال ٹھوڑی دے اُپرلے حصے تک آ رہی سی، اک لرزش دے نال گہری ہو گئی، گویا کسے نے نوکیلے چاقو نال شیشم دی سانولی لکڑی وچ دھاری پا دتی اے۔ اوس دا سارا چہراہس رہیا سی، تے اپنے اندر اس نے اس گورے نوں سینے دی اگ وچ جلا کے بھسم کر چھڈیا سی۔ جدوں گورے نے جہڑا بجلی دے کھمبے دی اوہلے ہوا دا رُخ بچا کے سگرٹ سُلگا رہیا سی مڑ کے تانگے دے پائدان دے ول قدم چکیا تے اچانک استاد منگو دی تے اس دیاں نگاہواں چار ہویاں۔ تے ایسا معلوم ہویا کہ بیک وقت آمنے سامنے دیاں بندوقاں توں گولیاں خارج ہویاں۔ تے آپس وچ ٹکرا کے اک آتشیں بگولا بن کے اُپرنوں اُڈ گئیاں۔ استاد منگو جہڑا اپنے سجے ہتھ توں واگ دے ول کھول کے تانگے اُتوں تھلے اُترن والاسی۔ اپنے ساہمنے کھڑے گورے نوں ا یوں ویکھ رہیا سی جویں ا وہ اس دے وجود دے ذرّے ذرّے نوں اپنی نگاہواں توں چبا رہیا ہووے۔ تے گورا کجھ اس طرحاں اپنی نیلی پتلون توں غیر مرئی چیزاں جھاڑ رہیا اے، جویں ا وہ استاد منگو دے اس حملے توں اپنے وجود دے کجھ حصے نوں بچان دی کوشش کر رہیا اے۔ گورے نے سگریٹ دا دُھواں نگلدیاں ہویاں کہیاجانا مانگٹا یاں فیر گڑبڑ کرے گا؟اوہو ای اے، ایہ لفظ استاد منگو دے ذہن وچ پیدا ہوئے۔تے اس دی چوڑی چھاتی دے اندر نچن لگ پئے۔اوہو ای اے۔ اس نے ایہ لفظ اپنے مونہ دے اندر ای اندر دُہرائے تے نال ای اس نوں پورا یقین ہو گیا۔ کہ ا وہ گورا جہڑا اس دے سامنے کھلوتا سی۔اوہو ای اے جہدے نال پچھلے ورہے جھڑپ ہوئی سی، تے اس خاہ مخاہ دے جھگڑے وچ جس دا باعث گورے دے دماغ وچ چڑھی ہوئی شراب سی۔ ایہنوں اک اک کر کے بہت ساریاں گلاں سہنیاں پیاں سن۔ استاد منگو نے گورے دادماغ درست کر دتا ہونداسگوں اوس دے پُرزے اُڑا دتے ہوندے، پرا وہ کسے خاص مصلحت دی بنا اُتے خاموش ہو گیا سی۔ اس نوں معلوم سی کہ اس قسم دے جھگڑیاں وچ عدالت دانزلہ عام طور تے کوچواناں اُتے ای گردا اے۔ استاد منگو نے پچھلے ورھے دی لڑائی تے اِک اپریل دے نویں قانون اتے غور کردیاں ہویاں گورے نوں کہیا۔کتھے جانا مانگٹا ہے؟استاد منگو دے لہجے وچ چابک ایسی تیزی سی۔ گورے نے جواب دتا۔ہیرا منڈی!کرایہ پنج روپے ہو وے گا۔ استاد منگو دیاں مچھاں تھرتھرائیاں۔ ایہ سن کے گورا حیران ہویا۔اوہ چلاّیا۔پنج روپیے۔ کیہ توں ………………؟آہو، آہو، پنج روپیے۔ ایہ کہندیاں ہویاں استاد منگو دا سجّا والاں بھریاہتھ مٹھ بن کے اک وزنی مُکے دی شکل اختیار کر گیا سی۔کیوں جانا ای یاں بیکارگلاں ای بناندا رہیں گا؟استاد منگو دا لہجا ہور سخت ہو گیا۔ گورا پچھلے ورھے دے واقعے نوں پیش نظر رکھ دیاں استاد منگو دے سینے دی چوڑائی نظر انداز کر چکیا سی۔ اوہ خیال کر رہیا سی کہ اس دی کھوپڑی فیرکھجلا رہی اے۔ ایس حوصلا ودھاؤ خیال دے زیر اثرا وہ تانگے ول اکڑکے اگے ہویا تے اپنی سوٹی نال استاد منگونوں تانگے اُتوں نیچے اُترن دا اشاراکیتا۔ بید دی ا یہ پالش کیتی ہوئی سوٹی استاد منگودی موٹی ران دے نال دو تن وارٹکرائی۔ اس نے کھلوتیاں کھلوتیاں اُپر توں پست قد گورے نوں ویکھیا ا وہ اپنیاں نگاہواں دے وزن نال ای اس نوں پیہ دینا چاہندا سی۔ فر اس دا مُکّا کمان وچوں تیر دی طرحاں اُپر نوں اُٹھیا تے اکدم وچ گورے دی ٹھوڈی دے تھلے جم گیا۔ دھکا دے کے اوس نے گورے نوں پرے ہٹایا۔تے تھلے اُترکے اس نوں دھڑا دھڑ کُٹنا شروع کر دتا۔ ششدر و متحیر گورے نے ایدھر اودھر سمٹ کے استاد منگو دے وزنی مکیاں توں بچن دی کوشش کیتی۔تے جدوں ویکھیاکہ اس دے مخالف اتے دیوانیاں ورگی حالت طاری اے۔تے ایس دیاں ا کھاں وچوں شرارے وس رہئے نیں۔تے اوس نے زور زور سے چلانا شروع کیتا۔ اوس دی چیک چہاڑ نے استاد منگو دیاں بانہواں دا کم ہور وی تیز کر دتا۔ اوہ گورے نوں جی بھر کے کُٹ رہیا سی۔ تے نال نال ا یہ کہندا جاندا سی:۔اِک اپریل نوں وی اوہو اکڑ فوں ………………اِک اپریل نوں وی اوہو اکڑ فوں ………………ہے بچا؟لوک جمع ہو گئے سن۔تے پولیس دے دو سپاہیاں نے بڑی مشکل نال گورے نوں استاد منگو دی گرفت توں چھڈایا۔ استاد منگو ایناں دو سپاہیاں دے وچکار کھلوتا سی اس دی چوڑی چھاتی پُھلے ساہ دی وجھا نال اُتے تھلے ہو رہی سی۔ مونہ توں جھگ وگ رہیا سی۔ تے اپنیاں مسکراندیاں ہویاں اکھاں نال مجمعے ول ویکھ کے ا وہ کنبدی ہوئی اواز وچ کہہ رہیا سی۔ اوہ دن گزر گئے۔ جدوں خلیل خاں فاختہ اُڑایا کردے سی……………… ہن نواں قانون اے میاں ………………نواں قانون!تے وچارا گورا اپنے وگڑے ہوئے چہرے دے نال بے وقوفاں دے وانگ کدی استاد منگو ول ویکھدا سی تے کدی بھیڑ ول۔ استاد منگو نوں پولیس دے سپاہی تھانے وچ لے گئے۔ راہ وچ تے تھانے دے اندر کمرے وچ ا وہ نواں قانون نواں قانون چلاّندارہیا۔پر کسے نے اک نہ سُنی۔نواں قانون، نواں قانون۔ کیہ بک رہیاں ایں ……………… قانون اوہو ای اے پرانا!تے اوس نوں حوالات وچ بند کر دتا گیا!“صوبے دی ونڈ دا نعرا کسے وی لحاظ نال درست نہیں،ایس علاقے دے جہڑے جہڑے مسائل نیں اوہناں نوں حل کرن ول توجا دتی جائے ورنا ایس توں اڈ مسائل ہور وی جنم لے سکدے نیں …………