پنجاب دے لوک ناچ

پنجاب دے لوک ناچ
احمد شہزاد

شہنشاہ جلال الدین اکبر (۱۶۰۵ء۔ ۱۵۵۶ء) نے جس علاقے نوں پنج دریاواں دی مناسبت نال پنجاب داناں دتا سی اوہ علاقا مڈھ قدیم توں ای اہمیت دے قابل رہیا اے۔ زبان تہذیب، ثقافت، علم، ادب ہر حوالے نال ای منفرد مقام رکھد ا اے۔ دنیا دیاں دوجیاں تہذیباں اجے جمیاں وی نہیں سن جدوں ٹیکسلا تے ہڑپا دیاں تہذیباں نے ترقی دیاں ساریاں پوڑھیاں چڑھ لیاں سن۔
افضل پرویز مطابق:
”پنجاں دریاواں دی دھرتی پنجاب، جدوں ستاں دریاواں دا ”سپت سِندھو ہوندا سی اوس ویلے توں پہلاں وی بڑے سچج نال وسدا رسدا سی جد دنیا دے دوجے ملکاں دے لوکی اجے عقل مند بندے نہیں بنے سن۔ اوہناں نوں رہن سہن دی عقل سمجھ وی اجے نہیں آئی سی تے اوہ پشو اں وانگ جنگلاں وچ لٹکدے پھرے دے سن، تاں ہڑیا دی رہتل بڑی اُچ پدھری سی تے لاگے چاگے دیاں وستیاں وچ وی لوکی بڑا سوہنا تے سوکھا جیون گزار رہے سن۔ اوس جیون دیاں گواہیاں، اوہناں اُجڑیاں وستیاں دے تھیہاں وچوں لبھن آلیاں شیواں، مورتیاں، مُہراں تے پتھراں اُتے الیکیاں مورتاں اج وی دے رہیاں نیں“(۱)
یعنی صدیاں پہلاں ای پنجاب دنیا دی اک قدیم ترین تہذیب دا گہوارا سی۔ ہڑپا دے پرانے آثار ایہ گواہی دیندے نیں کہ آریا قوم توں وی پہلاں جدوں دنیا دے دوجے ملکاں وچ اجے تہذیب دا سورج وی سی نہیں چڑھیا وادی پنجاب وچ اک مہذب قوم سی جہدے واسی پکیاں اِٹّاں دے مکاناں وچ رہندے سن۔اودوں وی قدیم پنجاب دا عظیم شہر ٹیکسلا برصغیر وچ علم وادب دا سبھ توں پرانا تے وڈا مرکز سی۔ایشیا دے تمام علاقیاں دے وڈے وڈے راجیاں مہاراجیاں امیراں، وزیراں تے پنڈتاں دے منڈے اعلیٰ تعلیم لئی ٹیکسلا دا ای رخ کر دے سن۔
”ہڑپا، موہنجودڑو، ٹیکسلا تے سوہاں وادی دی ہزاراں ورھے پرانی تہذیب دیاں نشانیاں دِس پاندیاں نیں کہ اوتھے علم، ادب سیاست، حکمت، ناچ سنگیت، ناٹک تے فلسفے توں وکھ عام لوکائی دی ضرورت دے ہنر تے فن وی اپنی ٹیسی اتے پجے ہوے سن“(۲)
پنجاب دی پرانی تاریخ تاں مختلف النوع ثقافتی روایتاں دا گلدستا اے۔ ایس سرزمین اُتے وسن والیاں دا فنون لطیفا نال گوڑھا لگاؤ رہیا اے جہدا اظہار پنجاب دے مختلف حصیاں وچ ایہدیاں صنفاں دے بارے وچ پائی جاون والی مقبولیت نال ہوندا اے۔ فنون لطیفا دیاں ان گنت صورتاں پنجاب وچ پائیاں جاندیاں نیں جویں شاعری موسیقی، گلوکاری، مصوری، سنگ تراشی وغیراپر ناچ نوں اک خاص اہمیت حاصل رہی اے۔
سبھ توں پہلاں ناچ دی تعریف کرنا ضروری اے۔ ویسے تاں اک مشہورآکھی اے کہ رقص نوں بیان کرن لئی، سمجھن لئی یاں سمجھان لئی صرف رقص ای کیتا جاسکدا اے۔ فنون لطیفا سمجھان لئی صرف ناچ نوں ایس لئی برتری حاصل اے کہ ایہنوں پیش کرن لئی کسے باہر دی شے دی لوڑ نہیں مثلاً مصوری وچ رنگاں برش دی ضرورت ہوندی اے، موسقیارنوں کسے ساز دی لوڑ ہوندی اے سنگتراش نوں اوزارں دی لوڑ ہوندی پر ناچ وچ انسان ہتھ نال تالی وجا کے ای ناچ پیش کر سکدااے۔
ناچ بارے ودواناں نے بڑیاں جچویاں تے ٹھکویاں راواں دتیاں نیں۔
بقول فرانسس بیکن:
”ناچ منکھ دا اک جاپیا تولیا قدم ا ے جویں شعر اک نپیا تلیا اے“(۳)
بقول ڈرایڈن
”ناچ پیر دی شاعری اے“(۴)
جوش ملیح آبادی دے آکھن مطابق ”ناچ پنڈے دے انگاں دی شاعری اے“(۵)
ایم۔اے شیخ کہندے نیں:
”رقص جسم کے مختلف اعضاء کو منظم انداز میں حرکت دے کر جذبات کے اظہار کرنے کا نام ہے“۔(۶)
ناچ نوں تن قسماں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔ پہلا رزمیا ناچ ہوندا اے جہدے وچ جنسی جذبے دا اظہار نہیں ہوندا سگوں موسم تے آب وہوا دا اثر بہتا ہوندا اے۔ یعنی جتھے موسم سخت ہو دے گا اوس علاقے دے لوک وی سخت تے دشوار زندگی گزارن دے عادی ہوون گے۔ جویں بلوچستان دا رقص مرچ، پشنگی، جوڑی تے چٹہ لوئی ایسے طرح خیبر پختونخواہ وچ خٹک ناچ تے خٹک ناچ دیاں دُوجیاں قسماں بھنگڑا، شاہ ڈولہ وغیرا، دوجی قسم بزمیا ناچ دی اے۔ ایہ خاص موقعیاں لئی ہوندا اے بھنگڑا گدا، لڈی جھومر دھمال ایہدیاں مثالاں نیں۔وجد ناچ دی تیجی قسم اے جہڑی صوفیائے کرام دی محفل وچ پائی جاندی اے۔ ایہ اک مخصوص کیفیت دا ناں اے امیر خسرو ایہدے بارے کہندے نیں:
نمی دام چہ منزل بودشب جائے کہ من بودم
بہر سو رقص بسمل بودشب جائے کہ من بودم(۷)
جہڑی وی شے فطرت دی پیداوار ہووے اوہنوں لوک دا ناں دتا جاندا اے۔ جویں لوک گیتاں دا کوئی شاعر نہیں ملدا تے نہ کوئی میوزک ڈائریکٹر اے صدیاں توں سینا بہ سینا لوکاں دے دلاں وچ چلدے آرہے نیں تے کسے اک لکھاری دی تخلیق دی بجائے ساری لوکائی دا تخلیقی عمل سمجھے جاندے نیں۔ ایسے طرحاں ای لوک ناچ صدیاں توں چلدے آرہے نیں۔
لوک ناچ کسی جنگل یا صحرا میں اگی ہوئی خود روجھاڑیوں کی طرح پروان چڑھے ہوتے ہیں جہاں نہ انہیں پانی ملتا ہے اور نہ ہی کسی مالی کی خدمات میسر آتی ہیں بغیرکسی دیکھ بھال کے یہ قدرتی طور پر خود بخود ہی زندہ رہتے ہیں۔ جبکہ کلاسیکی رقص گلشن کے ان نفیس نرم و نازک پودوں اور پھولوں کی مانند ہوتے ہیں جنہیں برس ہا برس سینچ کر اور کاٹ چھانٹ کر وجود میں لایا جاتا ہے۔(۸)
برٹینکا وچ لوک ناچ دی تعریف انج کیتی گئی اے:
Folk dance, a type of dance that is verenacular, usually recreational expression of a past or present culture. The term folk dance woas accepted until the mid-20th century when this and other categories of dance were questioned and their distinctions become subject to debate.(9)
عنایت حسین بھٹی اپنے وچار انج سانجھے کر دے نیں:
”لوک ناچ یاں لوک موسیقی اوس گون یا نچن دے فن نوں کہندے نیں جہڑا گھراں باغاں یا جنگلاں وچ اپنے آپ اگ پین والے بوٹیاں تے رکھاں دی طرحاں ہوندا اے۔ نا اوس دھرتی وچ کوئی ہل واہندا اے تے نااوس دھرتی وچ کوئی بی پاؤندا اے۔ تے ایہ سبھ کُجھ آپے ا ی اُگ پوندا اے۔ ایہ اوتھے دی آب وہوا تے دھرتی دا اثر ہوندا اے۔ تے ایہدے توں ودھ قدرت دی مہربانی ایہ کہ اوتھے دے وسن والیاں دی ضرورت دے مطابق ہوندا اے۔ ایسے طرحاں ای لوک ناچ ماحول دھرتی تے آب وہوا دی پیدا وار نیں نہ تے اوہناں دا کوئی استاد اے تے نہ ای اوہناں وچ گون والیاں بولاں تے شبداں دا کوئی شاعر لھبدا اے۔ اوہ روز دے پیش آون والے مسئلے تے عام گھراں دیاں گلّاں دی ترجمانی ہُندی اے۔“(۱۰)
پنجاب دے لوک ناچ ایتھوں دی ثقافت دے سچے آئینا دار نیں۔ ایہ پنجابی گبھرو جواناں دی ہمیت ومردانگی، مٹیاراں دا الٹھرپن تے پینڈو لوکاں دی سادگی دی عکاسی کر دے نیں۔ کسے وی خوشی دے موقعے تے یاں تہوار تے پنجابی مُنڈے، کُڑیاں یاں بڈھے کٹھے ہو کے خُشی نال نچدے نیں۔ پنجاب دے لوک ناچاں وچ کجھ بندیاں دے نیں تے کُجھ سوانیاں دے تے کجھ دوواں دے ای نیں۔ ایناں لوک ناچاں وچ کسے ساز دی لوڑ نہیں پیندی، تالیاں تے چٹکیاں نال ای ماحول بنا لیا جاندا اے۔ ایہ لوک ناچ مڈھ توں ای پنجاب دی دھرتی اُتے چلدے آرہے نیں۔
ڈاکٹر عبدالسلام خورشید دے بقول:
”پنجاب کے تمام تر لوک ناچوں نے مغربی پنجاب یعنی ہمارے پاکستانی پنجاب کی ہی سر زمین سے جنم لیا ہے اور یہ سبھ ناچ یہیں پھولے پھلے ہیں یہ لوک ناچ یہاں پر صدیوں سے بسنے والے ہندؤوں، مسلمانوں اور سکھوں کی مشترکہ ثقافت ہیں۔ تقسیم ہند سے پہلے ان تمام مذاہب سے تعلق رکھنے والے لوگ موسمی یا مذہبی تہواروں یا دوسرے خوشی کے موقعوں پر اکٹھے مل کر ناچ کرتے تھے جن میں واضح اکثریت غیر مسلموں کی ہوا کرتی تھی اب ہندو سکھ اقوام کے یہاں سے ہجرت کر جانے کے بعد یہاں کے لوگوں میں ناچ میں دلچسپی میں خاصی کمی واقع ہوئی ہے“۔(۱۱)
ساڈے ہاں لوک رقص دی تاریخ دے ڈانڈے ہڑپا دی تہذیب نال ملدے نیں۔ ہڑپا تے موئنجوداڑو تہذیب نال تعلق رکھن والے مجسمیاں توں ”رقاصا“ دی قدوقامت دا اندازا بخوبی لایا جاسکدا اے۔ (۱۲)
پنجاب دے لوک ناچاں دی اے خوبی ہوندی اے کہ ایہناں وچ اجتماعی سوچ، اجتماعی جذبا، تے اجتماعی خُشی دا احساس ملدا اے تے اصل شے وی ایہ ای ہوندی اے کہ کوئی کم بغیر کسے فائدے نقصان توں کیتا جاوے۔ پنجاب دے لوگ ناچاں بارے ہن اسیں موضوع وار گل کراں گے۔
۱۔ بھنگڑاBhangra) (
بھنگڑے نوں پنجاب دا نمائندہ لوک ناچ وی کہیا جاندا اے۔ ایہ ناچ نا صرف پنجاب بلکہ پورے پاکستان وچ مشہور اے۔ پنجاب صوبے دا وی ایہ سبھ توں بہتا مشہور تے بہتا جاندار عوامی ناچ اے۔ ایہ بالکل اک بندیاں دا ناچ اے۔ خُشی دے موقعیاں، فصلاں دے پکن، میلیاں تے عرساں اُتے مڈھ قدیم توں ای بھنگڑا نچیا جاندا رہیا اے۔ ایس ناچ دی تاریخ اینی ای پرانی اے جنی وسطی تے شمالی پنجاب وچ کاشتکاری دی۔
ڈاکٹر کپیلا وتسیا ین کہندے نیں:
بھنگڑا وسط ایشیاء سے ہجرت کر کے یہاں آبسنے والوں کا قبائلی ناچ تھا جو کہ آہستہ آہستہ مغلوں سے متعلق مقامی رسومات کا حصہ بن گیا۔ (۱۳)
بھنگڑا ناچ لئی کسے خاص لباس دی پابندی نہیں ہوندی۔ پر زیاداتر شوخ کپڑے پائے جاندے نیں۔ پنجاب دے دُوجے ناچاں لئی کسے ساز دی ضرور ت نہیں ہوندی پر ایہدے لئی ڈھول دی سنگت بہت ضروری ہوندی اے۔ ڈھولیا بھنگڑا ناچ لئی جواناں دے وچکار کھلو کے ڈھول وجاندا اے۔ بھنگڑا نچدے ہوئیاں بولیاں وی گائیاں جاندیاں نیں۔ ایہناں بولیاں وچ پنجاب دی سوہنی دھرتی، پنجابی جواناں دی شجاعت، قد کاٹھ، ا لھڑ مٹیاراں دا جوبن، اوہناں دی چال، لمے لمے وال، نخرا نزاکت، ماں پیو دا لاڈ پیار تے دنیا دیاں کجھ تلخ حقیقتاں جہے موضوع ہوندے نیں۔ پنجاب وچ بھنگڑا ناچ دے مختلف گرُپ وی نیں جویں ساگا بھنگڑا گروپ پنجاب دا سرکاری طائفہ، قومی طائفہ تے راجا بھنگڑا گرُپ وغیرا۔ بھنگڑا ناچ وچ جہڑیاں بولیاں گائیاں جاندیاں نیں اوہناں وچوں کجھ مثالاں ویکھو:
باریں برسی کھٹن گیا تے
کھٹ کے لیاندی تھالی
فصلاں دی تھوڑ نئیں سجنوں
ساڈی دھرتی نصیباں والی(۱۴)
باریں بریس کھٹن گیاتے
کھٹ کے لیاندیاں گاواں
اکھاں وچ ماہی وسدا
سُرما کہڑیاں اکھاں وچ پاواں (۱۵)
۲۔ گِدھا۔ (Giddha)
نچنا وی گاؤن وانگ دی خُشی دا اک ذریعا اے۔ دنیا دے سارے ملکاں وچ سنگیت دے نال نال ناچ نے وی جنم لیا۔ ایہناں ناچاں وچوں ای اک گِدھا اے۔ ایہ خالص زنانا ناچ اے پر کدی کدی مرد وی گِدھا پا لیندے نیں۔
گدھا بارے افضل پرویز لکھدے نیں:
”گِدھا بنیادی طور پر لڑکیوں اور نئی بیاہی عورتوں کا ناچ ہے جس کے بہانے وہ اپنے گھٹے ہوئے جذبات کا اظہار کرتی ہیں۔ اس ناچ میں اس کے گیتوں میں نفرت، طنز اور مظلومیت کی عکاسی ہوتی ہے وہ مرد کے ظلم ساس کی سخت گیری، نند کے حسد اور ماں باپ کی بے جاپابندیوں کے خلاف گیتوں اورناچ کے بہانے احتجاج کرتی ہے“(۱۶)
وکی پیڈیا مطابق
Giddha is a popular folk dance of women in punjab region of India and pakistan.The dance is often considered derived from the ancient dance known as the ring dance and is just as energetic as Bhangra, at the same time it manages to creatively display feminine grace, elegance and flexibility,,(17)
گِدھے لئی چاننیاں راتاں وچ ساریاں کڑیاں کٹھیاں ہوکے اک گول گھتارا بنا لیندیاں نیں تے فیر جویں جویں آوندیاں جاندیاں نیں دائرہ کھلا ہوندا جاندا اے۔ اک یاں دوکُڑیاں واری واری سُر نال گاؤندیاں تے نچدیاں نیں۔ جدوں گیت دا اخیر لا ٹکڑا آوندا اے تے جوش ودھ جاندا اے۔ نچن وچ تیزی آجاندی اے۔ اودوں اوہ نچدیاں تے تاڑیاں ماردیاں چلیاں جاندیاں نیں۔
گِدھاخشی دے سمے پایا جاندا اے۔ ویاہ شادی دے دناں وچ”نانکامیل“ گِدھا پاؤندا اے تے ڈھولک تے تالیاں نال گِدھا دے گیت چھوہے جاندے نیں۔
بقول مقصود ناصر چودھری:
گِدھا چاننیاں راتاں وچ جادو جگان والا مٹیاراں دا اوہ ناچ اے جہدے وچ ہر رنگ روپ تے ڈیل ڈول دیاں کڑیاں شریک ہوندیاں نیں۔ سبھو ہم ہما، سہیلیاں دیاں اکھاں وچاکھاں یا، ہرنیاں دیاں ڈاراں وانگوں رڑی وچ آموجود ہندیاں نیں جویں پریاں“(۱۸)
پورا دن کم کرن توں بعد چاننیاں راتاں رچ جدوں پنڈاں دیاں زنانیاں اکٹھیاں بہندیاں نیں تاں گدھے دا ماحول بن جاندا اے۔ یاں فیر پنڈ دی کڑیاں یاں بالڑیاں شادی ویاہ د ے د ناں تے تیل مہندی، رخصتی یا مکلاوے تے اکثر بڑے چاہ نال گدھا نچدیاں نیں۔ ایس نوں ویاہ آلا گدھا و ی کہندے نیں۔
گِدھا پاؤن لئی صرف نچیا ای نہین جاندا بلکہ گایا وی جاندا اے۔ ایس بارے جو گندر سنگھ کہندے نیں
”گدھا پاؤندیاں صرف نچیا ای نہیں جاندا سگوں من دیاں سدھراں نوں ظاہر کرن لئی ایس دے نال گاناوی گایا جاندا اے۔ ایہناں گانیاں نوں ”بولی“ کہندے نیں۔ کڑیاں اپنے من دے پیار اچھال نوں پاں سماجی دباؤ ہیٹھ دتے ہوئے وچاراں نوں نڈر ہو کے گدھے دیاں بولیاں وچ ظاہر کر دیاں نیں ایس سمے اپنے دل دے اُبال کڈھ کے کڑیاں اپنا من بالکل ہولا کر لیندیاں نیں۔“(۱۹)
ایہ گیت جہڑے گدھا پاؤن لئی گائے جاندے نیں تے جنہاں نوں بولی وی کہیا گیا اے دیاں کجھ مثالاں ویکھو۔
بابل میرے باغ لوایا /وچ بہایا مالی/بوٹے بوٹے پانی دیوے/
پھُل لگ گیا ڈالی/روپ کواری دا/چڑ ھدے دی لالی(۲۰)
اءٓو نی رل گدا پائیے
ساون سینتاں مارے
فر کد نچو گے
ساؤن اچ نچن سارے(۲۱)
اصل وچ ویکھیا جاوے تاں گدھا پورے پنجاب دا سانجھا ناچ اے ایہ انساناں نوں ایکتا دا سبق دیندا اے۔ ایہدی مقبولیت بارے دیوندر سیتار تھی آکھدے نیں
”جوتھاں گجرات وچ گربے دی اے،اوہی ا ساڑے پنجاب دے پنڈاں وچ گِدھا دی اے“(۲۲)
۳۔ ککلی:۔
ککلی نوں پنجاب دے لوک ناچاں دا مڈھ وی سمجھیا جاندا اے۔ ایہ ناچ توں بہتا کھیل اے جہڑا سارے پنجاب دیاں نکیاں کڑیاں وچ بہتا مقبول اے۔ ککلی اصل وچ نکی کڑیاں دا ناچ اے۔ کدے کدے نکے نکے منڈے تے کڑیاں رل کے وی ککلی پا لیندے نیں۔
ڈاکٹر سرفراز قاضی دے نیڑے
”ککلی کورس دی صورت وچ گایاجان والا گیت اے۔ عام طور تے دوکڑیاں ہتھاں وچ ہتھ پا کے پیراں دے پب جما کے اڈیاں چک کے بھمبیری وانگوں بھوندیاں نیں تے نال اوہ گاؤندیاں نیں“۔ (۲۳)
وکی پیڈ یا مطابق
Kikkli is one of the folk dances of panjabi females performed by two girls holding hands and twirling each other in circle and balancing their positions in circular motions. It is generally popular in young girls and performed in pairs. A variety of songs are used with clapping,,(24)
نکیاں نکیاں بچیاں کھدو کھیڈ دیاں تھال پاوندیاں یاں بَہ کے گلاں کردیاں خُشی دی موج وچ آکے ککلی پاون لگ جاندیاں نیں۔ دوکڑیاں آہمنے ساہمنے کھلو کے اک دُوجی دے الٹ ہتھ پھڑ کے کراس Cross بنا لیندیاں نیں تے اک دُوجی نوں اپنے ول کھِِچدیاں تے گاندیاں نیں تے نال ای دائرے دی شکل وچ بھمبیری وانگوں گھم کے نچدیاں نیں تے نال ای لوک گیت گاندیاں نیں۔ ککلی پاندیاں ککلی دے مخصوص گیت یاں ٹپے گائے جاندے نیں۔ ایہناں ککلیاں یاں ٹپیاں وچ ماں باپ دی الفت سس نونہ دیاں گلاں، دیور بھابھی دی نوک جھونک تے بھیناں دا بھراواں نال پیار وی بیان کیتا جاندا اے۔
کِکلی دا سبھ توں مقبول گیت جہڑا ہر اک پنجابی بچے دی زبان انبھول ای چڑھ جاندا اے ایویں اے
ککلی کلیر دی
پگ میرے ویر دی
دوپٹہ میرے بھائی دا
فِٹے مُو نہہ جوائی دا(۲۵)
ککلی نوں ساڈے نویں شاعراں نے وی اپنی شاعری وچ تھاں دتی اے۔ خاص کر احمد راہی ہوراں بہت سوہنے ڈھنگ نال لکھیا اے جویں کہ ویکھو۔
ککلی کلیر دی ککلی کلیر دی
چھلاں پئی ماردی جوانی جٹی ہیر دی
ککلی کلیر دی
چڑھدی جوانی نال چڑھ گیا بھاء نی
نویں نویں جوبناں دا نواں نواں چاء نی
جندڑی نہ رول دیویں کسے دلگیر دی
ککلی کلیر دی ککلی کلیر دی (۲۶)
ڈاکٹر اسلم رانا نے اپنے آپ نوں محبوب دی ذات وچ گم کر دیں دا آدرش دتا اے۔ اوہناں کیویں ککلی پائی اے ایس دا من ہوہنا اظہار ویکھو۔
آو سیورل کِکلی پائیے رٹھڑا ماہی نچ منائیے
سوہنے دا رج ناز اٹھائیے رس رسیلے سوھلے گایئے(۲۷)
پنجاب دا ایہ ناچ جہڑا سارے ناچاں دا مڈھ سمجھیا جاندا اے ہمیشا زندہ رہوے گا۔
بقول مقصود ناصری چوہدری
”پنجاں دریاواں دی ایس دھرتی تے جدوں تیکر ایہ ناچ زندا رہوے گا ایہ بول وی زندہ رہن گے ککلی کلیر دی نی ککلی کلیر دی (۲۸)
۴۔ سمی۔ (Sammi)
سمی سوانیاں دا ناچ اے تے ایس دا تعلق ساندل بارے دے علاقے نال اے۔ ایہ ناچ پاکستانی پنجاب یعنی مغربی پنجاب توں ای شروع ہویا اے۔
بقول ڈکٹر بیدی:۔
”تقسیم ہند کے بعد جو ہندو وسکھ لوگ پاکستان سے ہجرت کر کے مشرقی پنجاب یا بھارت کے بعض دوسرے علاقوں میں جا بسے ہیں وہ اپنے ساتھ سمی ناچ بطور ثقافتی ورثہ کے پاکستان سے ہی لے کر گئے ہیں اس لیے بھارت میں بھی سمی مقبول ہے“۔(۲۹)
سمی لئی مختلف روایتاں مشہور نیں۔
(I) سمی اک کڑی سی جہنوں اوہدا محبوب چھڈ گیا۔ کئیاں دا وچار اے پئی سمی دے ڈھول دا ناں ’سیہنے کمار‘ سی تے اوہ راجستھان دے راجے بل دا پتر سی۔ اوس دا پیار مارواڑ دی راجکماری مارویا ماروانی نال ہو گیا۔ ایہ کہانی پنجاب وچ آ کے ڈھول تے سمی دا قصا بن گئی۔
(II)کجھ لوکاں دا خیال اے پئی لہندے پنجاب دی کہانی ”ڈھول شمس“ وِگڑ کے ڈھول تے سمی بن گئی۔ سمی نے ڈھول نون باغ وچ شکار کردیاں ویکھیا تے اوہدی نظراں دا شکار ہو گئی پر قسمت نے دودل ملن نہ دتے۔ ڈھول وچھڑ کے نہ ملیا تے سمی نے یاد دے وچ بے حال ہو کے جھلیاں وانگر نچناں شروع کر دتا تے اوسے مستی وچ عمر لنگھا دتی تے ایس ناچ دا ناں ای سمی پئے گیا۔
(III) سمی سہیلی نوں وی آکھیا جاندا اے تاسمی ناچ توں مراد سہلیاں دا ناچ اے تے گانا اے۔
وکی پیڈیا مطابق:
Sammi is a traditional dance from originating from the tribal communities of punjab. It is the dance of punjabi women. The dance is popular in the Sandalbar area of punjab (now in pakistan). The dance is performed by women of Baazigar, Rai Lobana and Sansi tribes. Legend has it that this dance was originally performed by princess Sammi of Marwad to show excessive emotion at her separation from Rajkumar Suchkumar of Rajasthan..(30)
مٹیاراں چاننی راتاں وچ کٹھیاں ہو کے سمی ناچ نچدیاں تے گاؤندیاں نیں۔ اوہ گھیرا بنا کے لڈی وانگوں نچدیاں نیں تے ایہدے نال چٹکیاں تے تاڑی وی ماردیاں نیں۔ ایہ ناچ وی سازاں توں بغیر ہوندا اے۔ ڈھولکی نال وی کم چلا یا جا سکدا اے۔ ہر علاقے دی رہتل تے ثقافت و انگ الگ طرحاں گایا جاندا اے۔ جویں پوٹھوہار وچ گھنگھرو بنھ کے شہنائی تے الاپ ہوندا اے تے کمیل پور وچ مُٹیاراں ہتھاں وچ رنگدار ڈندا لے کے ناچ کردیاں نیں۔
سمی گیت وچ بولیاں تے ماہیے وانگوں اک مصرعے دا مفہوم ہندا اے باقی مصرعے بھرتی تے قافیے لئی ہندے نیں۔ مفہوم والے انترے دی استھائی سر ”میری ون“ ہندا ا ے۔ ون جانگلی بولی وچ کڑی نوں مخاطب کرن لئی بولیا جاندا اے۔ سمی نچن ویلے گائے جاون والے گیت دے کجھ بول ایہ نیں۔
آسمی سمی تھل چڑھوں،تھلاں دے باڑے کھوہ
اُجڑے والے آجڑی سمی مال لتاڑے جُوہ
جئی تیڈی تکنی شالا ڈھے پوے وچ کھوہ
بھلاوے کھویا! شالا ڈھے پویں توں تاں کھڑ کر نیدائیں شوہ(۳۰)
سمی میری ون، میں واری
میں وارے وارے جاندی آں
سن لی سمیئے عشق اولا
کر دیندا بندے نوں جھلا
کر توبہ نہ جائیں نیڑے
میں وارے وارے جاندی آں (۳۲)
۵۔ لُڈی:۔ (Luddi)
ایہ فتح تے کامرانی دا ناچ اے۔ قدیم یونانی زبان دا لفط اے جہدے معنی کھیلن کودن تے اسپورٹس دے لئے جاندے نیں۔ جدوں سکندر اعظم تے اوہدی فوج برصغیر وچ آئے اوہدوں ای لڈی دا لفظ ایتھے متعارف ہویا۔ تے فیر پنجاب دا اک لوک ناچ بن گیا۔
لڈی گول گھتیرے وچ کھیڈی جاندی اے ایہ قدیم لوک ناچ اے تے ایہنوں فتح تے جت دا ناچ آکھیا جاندا اے۔ ڈاکٹر فقیر حسین ساگا لکھدے نیں۔
”لڈی اولاً جنگ میں جیت کے بعد خوشی منانے کا اظہار تھا۔ فاتح فوج وسپہ سالار کا استقبال لڈی ڈال کہ کیا جاتا تھا۔ پھر اکھاڑوں میں دنگل کے ہار جیت کے فیصلہ کے بعد جیتے ہوئے پہلوان کے جلوس کے آگے آگے اس کے مدا حین نے لڈی ناچنے کا رواج قائم کیا“۔(۳۳)
ڈاکٹر نوید شہزاد ایس گل نوں اگے ودھاندیاں لکھدے نیں:
”ڈاکٹر ساگا دی ایس گل توں پتا چلدا اے کہ مڈھلے طور تے ایہ ناچ صرف مرد ای نچدے سن تے بعدوں سوانیاں نے وی اپنا لیا۔“(۳۴)
لڈی عام کر کے گول گھتیرے وچ ای پائی جاندی اے پر کدی کدائیں لوڈ موجب گھیرے نوں توڑ کے وی لڈی کھیڈی جاندی اے۔ ڈاکٹر فقیر حسین ساگا لکھدے نیں:
”دوسرے لوک ناچوں کی طرح لڈی بھی دائرہ میں ہی کی جاتی ہے لیکن اگر بارات یا جلوس کے آگے لڈی ناچنا مقصود ہو تو ظاہر ہے کہ پھر رقاص قطاروں کی شکل میں ناچتے ناچتے آگے منزل کی طرف بڑھتے چلے جاتے ہیں۔ لڈی کی خاص پہچان یہ ہے کہ دونوں پاؤں پر باری باری اچھلا جاتا ہے جسے انگریزی زبان میں ہوپ(Hop) کرنا کہا جاتا ہے“۔(۳۵)
لڈی ناچ دے شروع وچ عموماً کروا تال یاں چھوم تال وجدی اے پر جدوں ناچ وچ تیزی آجاندی اے تے اک سماں بھج جاندا اے تے فیر دھمال تال وی وجائی جاندی اے۔ لڈی کھڈدیاں مونہ وچوں اوازاں وی کڈھیاں جاندیاں نیں۔ ڈاکٹر انجم رحمانی لکھدے نیں۔
لڈی گیتوں کا ناچ نہ ہونے کے باوجود بھی لڈی اے جمالو پاؤ لڈی اے جمالو کے بول منہ سے ضرور نکلتے ہیں یا ہٹ کے لڈی اور ماری لڈی جسیے بول بھی زبان پر آجاتے ہیں۔ بعض اوقات جذبات میں آکر نوجوان ’ببا ببا بانہ“ جیسی بھڑ کیں بھی مارتے ہیں“۔(۳۶)
یعنی لڈی ناچ نال گیت نیں گائے جاندے۔ ایسے لئی ایس ناچ دے ذکر نال کوئی کدھرے گاون نیں ملدا۔ ایس گل دی مزید تصدیق لئی ڈاکٹر سیف الرحمان ڈار دی ایہ گل سنو
”لڈی وچ کوئی گیت گایا نہیں جاندا صرف ”شوں شوں“ اپھ پھپھ پھپھ تے ایلی ایلی ایلی دے بے ربط تے بے معنی لفظاں نال ای اپنی خُشی دا اظہار کیتا جاندا اے۔ کدی کدائیں ایہ بول وی سنے جاندے نیں۔
اوگھگی ونداو شیرا، اوگھگی وندا وشیرا‘(۳۷)
۶۔ جُھومر۔ (Jhoomer)
جُھومر معروف لوک ناچ اے۔ جہڑا پورے پنجاب وچ نچیا جاندا اے۔ سمی ناچ دی طرح جھومر وی پنجاب دی دھرتی توں ای جمیا اے۔ ایہ ناچ میانوالی، تھل بہاولپور چولستان اور ساندل بار وچ بہت مقبول اے۔ جھومر دے تعارف وچ ڈاکٹر فقیر حسین ساگا لکھدے نیں۔
”جھومر یا جھمر وسطی پنجاب کا مشہور اور دل لبھانے والا لوک ناچ ہے۔ میانوالی کے علاقہ میں اسے گھمر کہا جاتا ہے۔ جھومر ناچنے کو جھمر مارنا بھی کہتے ہیں۔ سمی ناچ کی طرح جھومر نے بھی پاکستان پنجاب کی ہی دھرتی سے جنم لیاہے“۔(۳۸)
وکی پیڈیا دے آکھن موجب
Jhoomar is lively form of musie and dance that originated in the multan and Balochistan also thrived in Sandalbar areas of punjab in Pakistan. It is slower and more rhythmic form. The word Jhumar comes from Jhum/Jhoom which means swaying.(39)
جھومر کھیڈنY بارے ڈاکٹر فقیر حسین ساگا کہندے نیں۔
”جھومر ایک سادہ ساناچ ہے جس میں زیادہ تر حرکات بازوؤں کی ہوتی ہیں۔ دونوں ہاتھوں کو دھیرے دھیرے گھماتے ہوئے۔ دائیں سے دائیں اور پھر بائیں سے دائیں طرف لہراتے ہیں۔ ایک قدم دائرہ کے مرکز کی طرف بڑھا کہ اور پھر ایک قدم پچھے ہٹ کر آہستگی سے پورا گھوم جاتے ہیں“۔(۴۰)
جھومر مختلف علاقیاں وچ مختلف طرحاں کھیڈیا جاندا اے۔ ایس لئی جھومر کھیڈن دے وی کئی ڈھنگ نیں۔ ایس حوالے نال ڈاکٹر نصراللہ خاں ناصر لکھدے نیں۔
”جھمریں کئی قسم دیاں کھیڈیاں وہندن۔ راگھا جھمر دی ہک قسم ہے۔ اینکوں مرد کھیڈون کچھاں ہلا ہلا تے نال نال آہدے ویندن ”راگھا راگھا“ راگھا راگھا تے راگھا راگھا راگھا“ تاڑی والی جھمر زنانیاں مرد ڈوہیں وچ مقبول ہے۔ سرائیکی علاقے دی ہک مخصوص جھمر ڈاکیاں والی وی ہے۔ ہتھ ڈا کے پکڑتے پلتھے دی طرز تے جھمر کھیڈی ونیدی ہے۔ ایدے علاوا چھیج وی ہیندے نال ملدی جلدی جھمر ہے۔ ایہ وی ڈاکیں نال کھیڈی ویندی ہے“۔(۴۱)
جھومر دے گاون جہناں نوں ناچ دی نسبھت نال جھومر ای آکھیا جاندا اے ایہناں وچ کی طرح دے موضوع ہوندے نیں۔ جویں ایس جھومر وچ ہجر فراق دا رنگ اے۔ یار دے درشن دی سِک، اوہنوں سینے لاون دی تانگھ اوہدے نال رج گلاں کرن دی سدھر تے اپنے لیکھاں دے جھورے نیں۔
باجھوں یار ڈاہڈی دل ماندی ہے
سک ہردم سانول دی را ہندی ہے
میڈی لکھاں تے فلک نہ پوندی ہے“(۴۲)
ویا ہواں شادیاں تے مرد تے سوانیاں دوہیں جھمر مار دے نیں۔ ایس موقعے تے جھومر ناچ دے نال جہڑے جھومر گاون گائے جاندے نیں اوناں وچ لاڑھے دی حیاتی تے اوہدیاں خیراں منگیاں جاندیاں نیں۔
ہتھیں میرے چوڑیاں میں گھڑا کیویں چیساں
چیساں تے نازاں دے نال، مبارکاں
شالا جویں نبڑا وے توں جویں
ہتھیں میرے کنگناں میں واز کیویں دیساں
دیساں تے نازاں دے نال، مبارکاں
شالا جویں نبڑا، وے توں جویں“(۴۳)
ایس توں وکھ کئی جھومری گیتاں وچ مذہبی رنگ وی ملدا اے جویں ایہ چاہ تے سدھر اک عاشق صادق دی ای ہو سکدی اے۔
مکہ وی دور اے ونچنا ضرور اے
حسنؓ، حسینؓ دے سانگے دل پئی تانگھے(۴۴)
۷۔دھریس(Dharees)
ساندل بارے دے علاقے دا ایہ خوبصورت لوک ناچ اے۔ جہڑا دائرے دی شکل وچ ای نچیا جاندا اے۔ دھریس ناچ نوں جھومر دی ای اک شکل کہیا جاندا اے۔
بقول ڈاکٹر نوید شہزاد:
”میری جاپے جھمر تے دھریس اکو ناچ دے دو ناں نیں۔ ہو سکدا اے علاقے دے فرق نال ناچ نچن وچ معمولی جہیا فرق آجاندا ہووے“۔ (۴۵)
ایہ ناچ مختلف علاقیاں وچ مختلف طرحاں ای نچیا جاندا اے ایہدے نچن دے طریقے تے علاقے بارے ڈاکٹر فقیر حسین ساگا لکھدے نیں:
”ساندل بار کایہ خوبصورت اور دل موہ لینے والا لوک ناچ دراصل جھومر کی ہی ایک شکل ہے۔ خوشاب اور جھنگ کے علاقہ میں تودھریس بہت ہی مقبول ہے۔ اس ناچ میں رقاص اپنے پاؤں کو زمین سے اٹھا کر بڑی نرمی، تسلی اور سیج سے زمین پر دھرتے ہیں۔ شاید اس انداز سے پیر دھرنے کی وجہ سے اس ناچ کو دھریس کہا جانے لگا۔ اس ناچ میں چار سے لے کر چالیس افراد تک بھی شامل ہو سکتے ہیں۔ یہ ناچ بھی حسبھ معمول دائرہ میں ہی کیا جاتا ہے“۔(۴۶)
جویں کہ پہلاں دسیا جا چکیا اے کہ دھریس نوں جھومر دی وی اک شکل کہیا جاندا اے پرکجھ لوک ایس گل نال اختلاف وی رکھدے نیں۔ جویں کہ ڈاکٹر فقیر حسین ساگا نے دھریس تے جھومر وچکار کجھ مڈھلے فرق دسے نیں:
i))َ دھریس میں ناچ کی لے نسبھتا ً آہستہ ہوتی ہے۔ چنانچہ یہ آہستہ گامی دھریس کو جھومر سے جدا کرتی ہے۔
(ii) جھومر میں گھومنا ایک لازم امر ہے جبکہ دھریس میں ایسا نہیں۔
(III) دھریس کی خاص پہچان اسکی ششکاری ہے۔ یہ ”شی شی۔ شی شی“ کی مخصوص آوازیں جو کہ دھریسی دوران رقص اپنے منہ سے نکالتے ہیں۔ گیت کی استھائی اور انترہ کے بولوں کے درمیانی وقفہ میں لگائی جاتی ہیں۔ ششکاری سے ناچ کی لے کو قائم رکھنے میں مدد ملتی ہے۔
(iv) جھومر ہمیشہ دائرہ میں کیا جاتا ہے جبکہ دھریس میں یہ پابندی لازم نہیں۔(۴۷)
دھریس نچن نون دھریس مارنا وی کہندے نیں۔ جدوں دھریس نچیا جاندا اے تے نال دھریس دے گیت وی گائے جاندے نیں۔ ایہناں گیتاں دے موضوعاں وچ وی پیار محبت، ہجر تے فراق دیاں گلاں کیتاں جاندیاں نیں۔ جویں کہ مشہور فنکار عطااللہ خان عیسیٰ خیلوی دا گایا ایہ گیت اے
چن کِتھاں گزاری آ ای رات وے
میرا جی دلیلاں دی واس وے(۴۸)
ایسے طرحاں ای ایس گیت وچ وی محبوب نوں جلدی ملن دا کہیا جارہیا اے۔
کوٹھے تے پڑ کوٹھرا وے ماہی کوٹھے کُھلدیاں باریاں
چھیتی آمِل چن ماہی وے توں جتیوں تے میں ہاری آں (۴۹)
۸۔ دھمال: (Dhammal)
ایہ مسلمان ملنگاں، مستانیاں تے قلندراں دا ناچ اے۔ حضرت داتا گنج بخشؒ لاہور، حضرت مادھولال حسینؒ لاہور، حضرت میاں میرؒ لاہور، حضرت بابافریدؒ گنج شکر پاکپتن شریف، حضرت بری امامؒ راولپنڈی، بابا بلھے شاہؒ قصور، پیر وارث شاہ جنڈیالہ شیرخان ضلع شیخوپورہ تے دوجے صوفی بزرگاں تے شاعراں دے عرساں تے لوک کثرت نال دھمال پاندے نیں۔ مرد تے سوانیاں دوویں ای دھمال پاندے نیں۔
ڈاکٹر فقیر حسین ساگا دے بقول:
”اولیائے اکرام کے مزاردوں پر ہو نیوالے عرسوں پر فقراء مستان اور ملنگ لوگ اکثر دھمال ناچتے ہیں۔ نقارہ یا ڈھول کی دھم دھم پر مست ہو کر دھمک دھمک پیر مار کر قلندروں کی طرح دھما دھم ناچنے کو شاید انہیں آوازوں کی نسبھت سے دھمال کہا جانے لگا۔ یہ ناچ مردوزن دونوں ہی کرتے ہیں۔“(۵۰)
دھمال بارے شہیرالہی خان اپنے وچار انج سانجھے کردے نیں:
,,Dhamal is a sufi Trans dance normally practiced in the Sub. Continent and catching some reasonable audience in different parts of the world due to the global contraction where not only musicians but people experiment with an alien reality in order to get the spiritual satis faction. Dhamal is a Sanskrit word that originally referred to fine running by Muslim fakirs (Holy Men). In modern times that definition has Changed to denote a Sufi trance dance, designed to attain union with the Divine. The origin of Dhamal streteches back to 750 years ago, as expressed by a respondent. He added that it arrived in the regions of Sub- Continent with the message of humanity and peace by the muslim gypsy souls Some of them Claim it to be introduced by a famous muslim Saint (Hazrat Laal Shahbaz Qalandar) Other refers to the ongin of this mystical dance as old as the start of the universe and they Connect it to the ultimate rhythm and sound of the kun Fyakun (Big Bang),,(51)
دھمال ناچ وی اک مخصوص طریقے نال نچیا جاندا اے۔ نچدے وقت فقیر، فنکار مریدیاں ملنگ اپنے مرشد دے مزار تے کھلو کے اپنے ہتھاں نوں آسمان ول چک کے تے دونواں ہتھاں دیاں شہادت دیاں اُنگلیاں سدھیاں کر کے تے دوجیاں اُنگلیاں ادھیاں بند کر کے ناچ دا مڈھ بجھدے نیں۔ ایس ناچ دا مڈھ عموماً اک نعرہ مار کے بجھیا جاندا اے۔
دھمال ناچ پنجابی فلماں وچ بڑا مقبول رہیا اے۔ سابق اداکارا فردوس دی پنجابی فلم”دِلاں دے سودے“ دی مشہور دھمال جہڑی پس پردہ نورجہاں دے گانے ”لال میری پت رکھئیو بھلا جھولے لعلن“ (۵۲) تے کیتی گئی سی نے مقبولیت دے جھنڈے گڈ دتے سن۔
ایس گانے تے وی فلمائی گئی دھمال وی قابل ذکر اے:
سوہنے یار دی گھڑولی بھردی، اک اللہ کولوں میں ڈردی
پیر پیراں حضرت میراں، نام لیا ٹٹیاں زنجیراں
میں ہر دم رب رب کر دی، سوہنے یار دی گھڑولی بھر دی(۵۳)
جویں لڈی، جھومر، سمی وغیرہ دے گرُپ مل جاندے نیں ایس طرح دھمال دے خصوصی گروپ تاں نیں ملدے پر پنجاب آرٹ کونسل لاہور تے قومی طائفہ کراچی دے پروگراماں وچ دھمال شامل اے۔
۹: لوہڑی:۔ (Lohri)
ایہ ناچ خاص طور تے سکھاں نال منسوب اے۔ پوہ مہینے دی آخری رات تے ماگھ دے پہلے دن نوں لوہڑی دی رات، دن آکھیا جاندا اے۔ ایسے دن رات ایہ ناچ نچیا جاندا اے۔
ویب سائیٹ ڈانس سنسار دے مطابق:
Lohri is usually Celebrated around the 13th January and has always been a significant pant of panjabi culture. The listoy of lorhi is not Certain, There are many variations on wher and why the festivel wes Celebrated. The general Consensus is That lorhi marks the end of the winter months and is used to celebrate the harvest of Rabi Crops(Rabi is Arabic for Spring). The main foces of Lohri is the lighting of bonfires at sunset in homes around the villages of punjab. Family and friends gather to Celebrate the festival by singing folk songs around the fire, welcoming the spring months and asking the fire god of Agni for health, wealth and prosperity. Lohri is also said house holds that have had newborns or marriage will be the focus of the evenings Celebrations...(54)
جدوں سارا پنجاب اکٹھا سی اوس ویلے لوہڑی دا رواج بوہتا سی۔ ہن وی چڑھدے پنجاب وچ اے رواج موجود اے پر پاکستانی پنجاب وچ اکا ای مک گیا اے۔ لوہڑی دے تعارف وچ لکھی گئی ڈاکٹر سیف الرحمان ڈار دی لکھت دا خلاصاh ڈاکٹر نوید شہزاد انج لکھدے نیں:
”لوہڑی دی رات نوں پنڈ دے منڈے مل کے لوکاں دے گھریں جا وڑ دے سن تے کھاون پیون والیاں شیواں منگدے سی۔ جے کوئی نیں دیندا سی تے اوہنوں ڈھیر خراب کر دے سن۔ ایسے طرح لوہڑی والی سویر نوں الھڑاں تے بالڑیاں پنڈ راہ مل کھلو ندیاں سن تے آون جاون والیاں توں پیسے منگدیاں سن تے نال نال گاون وی گاوندیاں سن۔“(۵۵)
لوہڑی دے گیتاں وچ کئی موضوع ملدے نیں۔ ویراں دیاں وڈئیاں، ماپیاں، نانکیاں تے داد کیاں نوں دعاواں تے پنجاب دے معروف انکھی سورب دا وی ذکر ملدا اے۔ کسے دے گھر کا کاجمن تے انج دا گاون گایا جاندا اے
”لوئی اے لوہی اے
قلمدان وچ گھیو، جیوے منڈے دا پیو
قلمدان وچ کاں، جیوے منڈے دی ماں
قلمدان وچ کانا، جیوے منڈے دا نانا
قلدان وچ کانی، جیوے منڈے دی نانی
اساں رل مل کھادا، جیوے منڈے دا دادا“(۵۶)
انج ای ایس گاون وچ دلے بھٹی دا ذکر کیتا گیا اے تے دسیا گیا ا کہ پنجاب دے واسی تینوں اپنی خُشیاں دیاں گھڑیاں وچ وی نہیں بھُلدے۔
”تیرا کون وچارا، ہو۔۔۔ دلابھٹی والا، ہو
دے بھٹی دھی وہاہی ہو۔۔سیر شکر پائی، ہو“(۵۷)
ڈاکٹر نوید شہزاد دے بقول کجھ گاون اجہے وی ملدے نیں جنہاں وچ صرف پنیا تے منگیا جاندا اے۔ ہور کوئی وی خاص گل نہیں کیتی جاندی جویں:
”ہرن ماری چھال، دے پڑوپی دال
ہرنی ماری چنگی، دے پڑوپی مونگی
ہرن ماری ٹکر، دے مائی شکر
ہرن ماریا نیول، دے پڑوپی چول“(۵۸)
ایہناں لوک ناچاں توں علاوا وی کُجھ لوک ناچ ملدے نیں جویں مصنوعی گھوڑا ناچ، سپیرا ناچ، پنجابی بیلے تے جلھّی جلّی وغیرا پر یاں تے اے ہن اکا ای غائب ہو گئے نیں یاں فیر کدی کدھرے نظر آجاندے نیں۔ ایہ سارے لوک ناچ پنجاب دی تہذیب وثقافت دی عکاسی کر دے نیں۔ ایہناں لوک ناچاں وچ مختلف رشتیاں دیاں مورتاں، کئی معاشرتی برائیاں، پینڈو رتہل، پیار پریت، حُسن تے عشق دے رنگ، ہجر فراق دا بھرواں مہاندرا تے مذہبی انگ دے مختلف لشکارے نظریں پیندے نیں۔
حوالے
۱۔سعید بھٹا۔ مرتب۔ سانجھ وچار۔ اے۔ایح پبلشرز لاہور ۱۹۹۷ء ص ۱۳
۲۔اوہو ای ص۱۳
۳۔قمر حسنین قادری۔ پنجابی رنگ پنجاب۔ نیاز جہانگیر پرنٹرز اردو بازار لاہور ص ۱۱
۴۔فیصل حیات جپا۔ پنجابی کھوج پنجاب۔ نیاز جہانگیر پرنٹرز اردو بازار لاہورص۱۰
۵۔فقیر حسین ساگا،ڈاکٹر۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پبلشرز لاہور۔ ۱۹۹۶ء ص ۵
۶۔اوہو ای ص۱۴۷
۷۔اوہو ای ص۱۴۸
۸۔اوہو ای ص۱۹
۹۔www.britanica.com/art/folk-dance
۱۰۔فقیر حسین ساگا، ڈاکٹر۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پبلشرز لاہور۔ ۱۹۹۶ء ص۱۳۵
۱۱۔عبد السلام خورشید، ڈاکٹر۔ پاکستان کے لوک ناچ۔ مطبوعہ ادراہ ادبیات نوٹیمپل روڈ لاہور ۱۹۴۹ء ص ۱۹
۱۲۔مدثر اقبال بٹ۔ روزنامہ بھلیکھا لاہورص ۶ ۲۰۱۷۔ ۰۲۔ ۱۰
۱۳۔کپیلا وتسیاین، ڈاکٹر۔ ٹراڈ شیز آف انڈین فوک ڈانس۔ انڈین بک کمپنی نیو دہلی بھارت۔۱۹۷۶ء ص ۱۲۷
۱۴۔ فقیر حسین ساگا، ڈاکٹر۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا۔ پبلشرز لاہور ۱۹۹۶ء ص ۳۸
۱۵۔ اوہو ای ص ۴۱
۱۶۔ قمر حسنین قادری۔ پنجابی رنگ پنجاب۔ نیاز جہانگیر پرنٹرزاردو بازار لاہورص۱۲۰
۱۷۔https://en.wikipedia.org/wiki/Gidha
۱۸۔قمر حسنین قادری۔ پنجابی انگ پنجاب۔ نیاز جہانگیر پرنٹرز اردو بازار لاہور ص ۱۲۰
۱۹۔ سعید بھٹا۔ مرتب۔ سانجھ وچار۔ اے۔ ایچ پبلشرز لاہور ۱۹۹۷ء ص ۹۵
۲۰۔انعام الحق جاوید، ڈاکٹر۔ پنجابی زبان وادب کی مختصر تاریخ۔ مقتدرہ قومی زبان اسلام آباد ۱۹۹۷ء ص ۳۸۵
۲۱۔محمد سہیل بھٹی۔ پنجابی۔ بھٹی سنز پبلشرز ۳۸ اردو بازار لاہور ص ۱۶
۲۲۔ سعید بھٹا۔ مرتب سانجھ وچار۔ اے۔ ایچ پبلشرز لاہور ۱۹۹۷ء ص ۹۸
۲۳۔ قمر حسنین قادری۔ پنجابی رنگ پنجاب۔ نیاز جہانگیر پرنٹرز اردو بازار لاہور ص ۱۱۸
۲۴۔http://en.wikipedia.org/wiki/kikkl
۲۵۔ کلیم شہزاد۔ ضلع وہاڑی تاریخ۔ ثقافت ادب۔ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لاہور ۱۹۹۴ء ص ۲۷۱
۲۶۔ احمد راہی
۲۷۔اسلم رانا۔ ڈاکٹر۔
۲۸۔ قمر حسنین قادری پنجابی رنگ۔ نیاز جہانگیر پرنٹرز اردو بازار لاہور ص ۱۲۰
۲۹۔ سوہندر سنگھ بیدی، ڈاکٹر۔ فو کلور آف پنجاب۔ نیشنل بک ٹرسٹ نیو دہلی انڈیا ۱۹۷۱ء ص ۱۱۲
۳۰۔) http s://en. wikipedia. org / wiki/ Sammi. (dance
۳۱۔ عبد الغفور قریشی۔ پنجابی ادب دی کہانی
۳۲۔ گلزار قریشی، پروفیسر۔ تفہیم پنجابی۔ علمی کتاب خانہ کبیر سٹریٹ لاہور ۲۱۰۶ء ص ۱۰
۳۳۔ فقیر حسین ساگا، ڈاکٹر۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پبلشرز لاہور ۱۹۹۶ء ص ۷۵
۳۴۔ نوید شہزاد ڈاکٹر۔ پنجابی لوک گیتاں دا موضوعاتی مطالعہ۔ مقصود پبلشرز اردو بازار لاہور ۲۰۰۷ء ص ۷۰
۳۵۔انجم رحمانی، ڈاکٹر۔ پنجاب۔ الفیصل ناشراں وتاجراں کتب لاہور نومبر ۱۹۹۸ء ص ۴۱۶
۳۷۔ سیف الرحمن ڈار، ڈاکٹر۔ جھتے پیلاں دی ٹھنڈی چھاں۔ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لاہور ۱۹۸۵ء ص ۱۶۰
۳۸۔ فقیر حسین ساگا۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پبلشرز لاہور ۱۹۹۶ء ص ۱۸
۳۹۔ https: //en.wikipedia. org/ wiki/ Jhuma
۴۰۔فقیر حسین ساگا،ڈاکٹر۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پبلشرز لاہور ۱۹۹۶ء ص ۸۳۰
۴۱۔ نصراللہ خاں ناصر۔ سرائیکی شاعری دا ارتقاء۔ مقالہ برائے پی ایچ ڈی شعبہ پنجابی جامعہ بہاؤالدین ذکریا ملتان
س ن۔ ص ۹۰،۷۹
۴۲۔نوید شہزاد، ڈاکٹر۔ پنجابی لوک گیتیاں دا موضوعاتی مطالعہ۔ مقصود پبلشرز اردو بازار لاہور ۲۰۰۷ء ص ۷۰
۴۳۔سیف الرحمن ڈار، ڈاکٹر۔ جھتے پپللاں ٹھنڈی چھاں۔ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لاہور ۱۹۸۵ء ص ۱۶۰
۴۴۔ سجاد حیدر پرویز۔ سرائیکی ادب دی مختصر تاریخ۔ سرائیکی پبلی کیشنز مظفر گڑھ اپریل ۱۹۸۶ء ص ۰
۴۵۔نوید شہزاد ڈاکٹر پنجابی لوک گیتاں دا موضوعاتی مطالعہ۔ مقصود پبلشرز اردو بازار لاہور ۲۰۰۷ء ص ۶۳
۴۶۔ فقیر حسین ساگا، ڈاکٹر پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پبلشرز لوئر مال لاہور ۱۹۹۶ء ص ۸۹
۴۷۔اوہو ای ص ۸۹
۴۸۔ اوہو ای ص۱۹
۴۹۔اوہو ای ص۹۲
۵۰۔ اوہو ای ص۹۵
۵۱۔Shaheer Ellahi khan-Sufi Dance In Pakistan:Anthropological Insights On The Concept And Origin Of Dhammal-Sci.int(Lahore),27(2),1641-1643,2015
۵۲۔فقیر حسین ساگا، ڈاکٹر۔ پنجاب کے لوک رقص۔ گورا پلبشرز لاہور ۱۹۹۶ء ص ۱۰۰
۵۳۔ اوہو ای ص ۱۰۰
۵۴۔www. dance Sansar. com/festivals/ lohri
۵۵۔ نوید شہزاد ڈاکٹر۔ پنجابی لوک گیتاں دا موضوعاتی مطالعہ۔ مقصود پبلشرز اردو بازار لاہور ۲۰۰۷ء ص ۷۱
۵۶۔سیف الرحمان، ڈاکٹر۔ جھتے پپلاں ٹھنڈی چھاں۔ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ لاہور ۱۹۸۵ء ص ۲۰۵
۵۷۔اوہو ای ص ۲۰۷
۵۸۔نوید شہزاد، ڈاکٹر۔ پنجابی لوک گیتاں دا موضوعاتی مطالعہ۔ مقصود پبلشرز اردو بازار لاہور ۲۰۰۷ء ص ۷۳