گیانی گرمکھ سنگھ مسافر دی کہانی تے تعارف

گیانی گرمکھ سنگھ مسافر 15 جنوری 1889 نوں کیمبل پور(موجودہ اٹک) دے پنڈ"ادھوال" وچ پیدا ہوئے تے 1976 نوں دلی وچ اوہناں دے ساہ پورے ہوئے۔ ادھوال تحصیل فتح جنگ توں بارہ تیرہ کلو میٹر دے فاصلے تے اک چھوٹا جہیا پنڈ اے جہڑا اُس ویلے بہت پس ماندہ علاقا سی۔ اج جہڑی لکھت اسیں تہاڈے سامنے پیش کر رہے ہاں اوہدے وچ کہانی توں زیادہ اجیہاں گلاں نیں جہڑیاں اُس دور دے بھائی چارے تے مذہبی رواداری دی یاد دواندیاں نیں ۔ گیانی گر مکھ سنگھ مسافر اِک ودھیا کہانی کار دے نال بہترین شاعر وی سن ۔ ونڈ مگرون اوہ پارلے پنجاب دے وزیر اعلیٰ تے راجیا سبھا دے ممبر توں علاوہ دوجے وکھ وکھ سرکاری عہدیاں تے وی کم کردے رہے۔ اوہناں دی شاعری دیاں 9 تے کہانیاں دیاں وی 9 کتاباں چھپیاں نیں اوہناں اپنی جیونی دیاں تن کتاباں وی لکھیاں تے کہانیاں دی کتاب " اُروار پار " تے اوہناں نوں "ساہتک اکیڈمی " ولوں انعام وی ملیا ۔ صرف ایہو نہیں سگوں موت مگروں اوہناں نوں "پدم بھوشن" ایوارڈ وی دتا گیا۔

ایس کہانی نوں رویل دے پڑھنہاراں تیکر اپڑاں لئی توقیر چغتائی ہوراں نے لِپی انتر کیتا اے۔
۔۔۔۔۔
جدوں نِکّے ہندے ساں
۔۔۔۔۔
گیانی گرمکھ سنگھ مسافر

نکے ہندیاں دیاں کئی گلاں مینوں کل وانگن چیتے ہن۔ ڈھائیاں پیسیاں دا دُدھ تے دھیلے دا مٹھاباٹی بھر جاندی سی۔ ایڈے سواد نال پیویدا سی کہ اج ذکر کردیاں وی سواد آ رہا اے۔ ایہ تے گلّ شہراں دی اے۔ پنڈ وچّ بناں مٹھیوں ہی دودھ بڑا مٹھا لگدا سی۔ ادھی صدی توں وی پہلاں دیاں ایہ گلاں نے۔ پرانے لوک سچّ-بھِٹّ دیاں گلاں بھاویں ہن نالوں ودھیک مندے سن، پر اج وانگن باہروں سچےستھرے تے اندروں کوجھے جوٹھے نہیں سن۔ میں ہوائی گلاں نہیں کر رہاں، واپریاں دسن لگا ہاں۔
ساڈے پنڈ دے اک سید احمد شاہ دا ساڈے گھر بڑا آن جان سی۔ پِتا جی دے اوہ دوستاں وچوں سی۔ میرے ہندیاں جد کدی وی اوہ ساڈے گھر آؤندا، اندر وڑدیاں ہی اوہ آکھدا:
"نکے بھائی جی! سٹو پنجا" میں وی اس نال ہتھ ملا کے بڑا خُش ہندا۔ اِک دن میں اپنے وڈے بھائی دے کھوہ توں پین دے پانی دی گھڑی بھر کے لئی آ رہیا ساں، احمد شاہ مینوں اگوں آؤندا راہ وِچ مل پیا۔ اس نے ہمیشاں وانگ پنجا سٹن دی گلّ نہ آکھی۔ میرے کولوں دی جد اوہ لنگھن لگا تاں میں اس دی کھلے گلمے والے چولے دی کنیں پھڑھ لئی تے کیہا:
"شاہ جی، پنجا سٹّ کے جاؤ۔" پنجاتاں اُس نے کی سٹنا سی، پرے ہٹ کے کھلو گیا تے آکھن لگا، "ہو کیہ کر چھوڑیا نے؟ ہے تواڈا پانی ہن کون پیسی؟ وڈے بھائی اُراں کولوں وی شرمندگی دِواسو۔"
احمد شاہ دی گل سن کے بھورا کو چنتا مینوں وی ہوئی۔ میں اجے پانی دی گھڑی لے کے گھر پہنچیا ای ساں کہ پچھے پچھے احمد وی ساڈے گھر پہنچ گیا تے آؤندیاں ہی پتا جی نوں آکھن لگا، "نکے بھائی اُراں اَج میرے نال وڈی ودھیکی کیتی اے۔" چوکے دی گھڑونجی تے پئی پانی دی گھڑی ول اشارہ کرکے احمد شاہ آکھن لگا، "ہے پانی ہن تسیں نہ پیویو، نکے بھائی اُراں زورازوری مینڈے چولے نی کنیاں نپّ کے گھڑی بھِٹا گھدھی نے۔" پتا جی نے احمد شاہ نوں نال دی منجی تے بٹھا کے پولا جہیا منھ کرکے آکھیا، "چنگا احمدا میں ویکھناں، گھڑی ناپانی بھٹیا اے کہ نہیں۔" پتا جی نے گھڑی وچوں پانی دا اک کٹورا بھر کے پی لیا تے آکھن لگے،
"یر ااحمدا! ساد تے بدلیا نہیں۔"
صرف احمد شاہ واسطے ای نہیں، سارے گرائیں واسطے ایہ گلّ بڑی حیرانی والی سی۔ اس دی بڑی چرچا ہوئی، کوئی کجھ آکھے، کوئی کجھ۔ آنڈھ گوانڈھ دیاں زنانیاں نے میری ماں دے نک وچ دم کر دتا۔ گل چاچی سرب جان تک وی پہنچ گئی۔ اگلی گل اہتوں وی بہت پہلاں دی اے۔
نتھو خوجے دی ووہٹی چاچی سرب جان دا اپنا کوئی منڈاکڑی نہیں سی۔ اوہ بڑی چھنڈی-پھوکی رہندی سی۔ اپنے کچے کوٹھے دیاں کندھاں لپّ پوچ کے رکھدی، نکے جہے ویڑھے نوں وی پوچ پاچ کے این سنوار بنا کے رکھدی۔ چٹے دُدھ اپنے ہتھ دے دھوتے ہوئے سوتر دے تناں کپڑیاں اتے مجال اے کدے اوہ، میلا داغ وی لگن دیوے۔ جس رنگلی پیڑھی اتے بہ کے، اوہ چرخا کتدی سی، اوہ پیڑھی پیکیوں لیائی سی۔ کتنے ای سال ہو گئے سن، پر ایوں جاپدا سی کہ ایہ ہنے ہنے نواں رنگ کروا کے لیائی ہے۔ میں نکا جہیا ساں، پر مینوں یاد ہے کہ چاچی سرب جان ساڈے گھر آن کے مینوں نال لے جاندی، چھولیاں دیاں گلیاں نال کتنا کتنا اپنی گھر دی گاں دا مکھن مینوں چٹا دیندی سی، پر اپنے گھر دا پانی مینوں نہیں سی پین دیندی۔ پانی واسطے میں کدے ضد کردا تاں اوہ آکھدی: جے اس طرحاں ضدّ کرینگا تاں تیری ماں تے تیرے وڈے بھائی اریں تینوں مینڈے گھر آن نہیں دینگے۔ مینوں سمجھ نہیں سی آؤندی کہ دُدھ مکھن نہیں بھِٹدا تے پانی کس طرحاں بھِٹّ جاندااے۔ چاچی سرب جان میرے نال بڑا لاڈ کردی سی، کتنا چر گھٹّ گھٹّ کے مینوں چھاتی نال لائی رکھدی، میریاں گلھاں نوں اپنیاں گلھاں نال ملدی رہندی، پر منھ تے پیار نہیں سی دیندی۔ احمد شاہ پاسوں پانی دی گڑوی بھٹن دی گل چاچی سرب جان نے وی سنی، پر ہن اوہ مینوں 'بچو گرمے' نالوں کجھ وڈیرا ہو گیا سمجھن لگّ پئی سی۔
اول تے پنجاہ سال ای ہندے ہن، پر اٹھتالیاں توں تاں گھٹ نہیں ہونیں، 1919 وچّ جلیانوالا باغ دا خونی حادثا ہو گیا تے 1921 وچّ ننکانہ صاحب دا ساکہ۔ بس ، اس توں پچھوں مسافر دے کِتے پیر ہی نہیں لگے۔ 1923 دا ہی کوئی دن ہووےگا، ملتان سینٹرل جیل دی گلّ ہے۔ پٹھان قیدی نمبردار پاسوں میں جیل دے لنگر وچوں دلیا منگوایا۔ جتھےدار اودھم سنگھ ناگوکے، درشن سنگھ پھیرومان تے میں شاید کوئی ہور وی ساڈے نال ہووے، اساں رل کے دلیہ کھادا۔ جیلاں وچّ لنگر دی مشقت تے مسلمان قیدیاں نوں نہیں سی لگایا جاندا۔ لنگر وچ کھان کھوان دا قیدی نوں چنگا موقع ملدا ہے، اس واسطے اوہ لنگر دی مشقت پسند کردا ہے۔ جد مسلمان نمبردار ہتھوں ساڈے دلیا کھا لین دی خبر مسلمان قیدیاں نوں پتا لگی تاں اوہناں نے ہندواں سکھاں دے نال رل کے رِننھ پکاؤن دی مشقت لئی منگ کر دتی تے دلیل ایہ دتی کہ ایہ ہندوسکھ کانگرسی تے اکالی قیدی جو اک طرحاں نال پرتیندھ(نمائندے) ہن، ساڈے ہتھ دا کھا لیندے ہن، تاں ہورناں نوں اعتراز کیوں ہووے؟ بڑی ایجی ٹیشن ہوئی۔ سانجھے لنگر وچّ مسلماناں نوں لنگر دی مشقت دینی تاں پروان (منظور)نہ کیتی گئی، پر لنگر وکھو وکھ ہو گئے۔ 1923 وچّ لنگر دو ہوئے تے 1947 وچ ملک وی دو ہو گئے۔
آکھدے نے، ہن زمانہ روشنی دا آ گیا ہے، لوکاں دیاں اکھاں کھل گئیاں ہن۔ پہلاں لوک انھیرے وچ سن۔ لوڑوں ودھیک روشنی نال اکھاں دا چندھیا جانا وی انھیرے وچ تُرن والی ہی گل ہے۔ گل گلاں نال وی بن جاندی ہے، پر جے اوہ کرنی دی کسوٹی تے پوریاں اترن تاں۔ سیانے دسدے ہن کہ بھوت (ماضی) کدھرے جاندا نہیں، ورتمان (حال) وچّ ہی لک جاندا ہے۔ اس دا ثبوت ایہ ہے کہ پرانیاں گلاں دا بیان کرن وچّ سواد جہیا انوبھوَ (تجربہ )ہندا ہے۔ بھوت (ماضی ) دا ورتمان(حال) نال مقابلا نہ کریئے تاں ہور وی سوادی گل اے۔ جے اسیں مندے ہاں کہ لوکاں وچّ ہن ودھیک عقل آ گئی ہے، سائنس دیاں کاڈھاں نے کیہ دا کیہ کرکے وکھا دتا ہے، تاں پھر اسیں ہن دیاں لوکاں نوں انجانے کیوں سمجھیئے؟ پرانی گلّ جو کوئی سانوں چیتے ہے تاں، دسّ دیئیے- اتنا ہی کافی ہے۔ سماں سبھاء تے اثر پاؤندا ہے، پر اس دے سبھاء تے جہڑا سمّے دے ادھین چلے۔ جیل دیاں سزاواں وچ اک ایہ وی سزا ہندی ہے کہ قیدی نوں بیرک وچوں ساتھیاں نالوں نکھیڑ کے وکھری کوٹھڑی وچ بند کر دتا جاوے تے سیخاں والے دروازے وچوں ہی اس نوں روٹی پانی دے دتا جاوے۔ اکثر قیدی، جہناں نوں وکھری کوٹھڑی وچّ بند کر دین، سیخاں والے دروازے وچوں باہر جھاکدے رہندے ہن۔ تے جیل کرمچاریاں نوں اس توں ایہ خیال ہندا ہے کہ اس دا باہر آؤن نوں جی کردا ہے۔ درشن سنگھ نوں جد کدے اس طرحاں وکھری کوٹھڑی وچّ بند کر دتا جاندا تاں اوہ دروازے والے پاسے پٹھّ کرکے پاٹھ شروع کر دندا۔ اک وار ملتان سینٹرل جیل دا دروغا رائے صاحبَ جمنا داس مینوں آکھن لگا، "درشن سنگھ پاس اک میری سفارش تے کرو۔ اج سپرڈنٹ صاحبَ نے جیل دا خاص معائنہ کرنا ہے، اسنے درشن سنگھ دی کوٹھڑی ساہمنے وی جانا ہے۔ چنگا نہیں لگدا کہ اس نے دروازے والے پاسے پٹھّ کیتی ہوئی ہووے۔" انج رائے صاحبَ سدھے منھ قیدیاں نال خاص کرکے راجسی قیدیاں نال گل نہیں سی کردا سگوں پٹھان نمبرداراں کولوں بڑی کٹ پھرواندا سی۔
کس طرحاں دے بندے سن اَزادی دی لڑائی دے سپاہی۔ درشن سنگھ پھیرومان دیاں ہور وی کئی وڈیاں گلاں ہن، میں اک نکی جہی گلّ دسی ہے۔ مہاتماں گاندھی جی آکھدے سن کہ وڈے دی وڈیائی نکیاں گلاں توں ودھیک اجاگر ہندی ہے۔ اس لئی اس وارتا وچّ میں نِکے ہندے دیاں نکیاں گلاں دا ہی بہتا ذکر کیتا اے۔ پہلی وار جیل جان توں وی پہلاں دی گلّ ہے۔ پیشاور وچّ اک خلافت کانفرنس سی۔ اوہناں دناں وچ کانگرس، خلافت تے اکالی ساریاں لہراں اکٹھیاں ہی چلدیاں سن۔ کانفرنس والیاں نے اک کوی دربار رکھیا۔ سرکار نے کوی دربار اتے پابندی دا اعلان کر دتا۔ کانفرنس دے پربندھکاں نے فیصلا کیتا کہ کوی دربار نہ کیتا جاوے، ویسے ای جلسے وچ اک تقریر پچھوں دو دو کویتاواں پڑھا لئیاں جان تے، پھر تقریر ہو جائے تے پھر کویتا۔ لکھا سنگھ کھونڈیوالا اِک بڑا مو لیا پرچارک سی۔ جد اس دی واری تقریر کرن دی آئی تاں اوہ اٹھدیاں سار آکھن لگا، " سرکار نے ساڈے کوی دربار تے پابندی لا دتی ہے، پر اسیں وی سرکار دے پیو ہاں، اساں اس ڈھنگ نال کوی دربار کر ای لیا اے۔" جس طرحاں اس نے آکھیا، میں اوسے طرحاں ہی دسّ رہال ہاں۔ ایہ لفظ اس نے مونہوں کڈھے ہی سن کہ پولیس نے جلسے اتے چھاپا مار کے جلسہ ای اُکھاڑ دتا۔ ساریاں کویاں نوں اوہ گرفتار کرنا چاہندے سن۔ پر خلافت دے پربندھکاں نے سانوں اپنے گھراں وچ لکا لیا۔ کوی اسیں سارے تقریباً سکھ ہی ساں پٹھان اتے مسلمان پربندھکاں نے ساڈے واسطے اُچیچا جھٹکے دے گوشت دا انتظام کیتا۔ اسیں روکدے ساں تے اوہ آکھدے سن: "تسیں ساڈے مہمان ہو، اسیں اپنی پٹھانی روایت دے مطابق ای تہاڈی خاطر کراں گے۔ ایتھے تسیں گرفتار ہووو تاں ساڈی ہتک ہے، اسیں تہانوں اٹکوں پار چھوڑ کے آساں۔" سویرے سانوں پردےدار لاریاں وچ بٹھا کے اٹک پار کرایا، بھاویں رستے وچ لاریاں روکیاں تے سہی، پر لاریاں پردےدار سن، اس واسطے اوہ بہتا دخل دینوں، کجھ جھک جہے گئے۔ کسے نے آکھ وی دتا؛ "لاری وچ پردہ نشین ہن۔" اٹک پار کرکے ای بھید کھلیا۔ اسیں پنجاب وچ ساں تے سرحدی پولیس پریشان سی۔ ہاسے دا ہاسا، تے رواداری دی حد، کداں یاد نہ آوے، نکے ہندے دا زمانہ۔
"کجھ؟ سواد ہے، کجھ سوادہے۔
تاں ہی تے بچپن یاد ہے۔

٭٭٭٭٭