پنجابی لسانیات تےتواریخی لسانیات

پنجابی لسانیات تے تواریخی لسانیات

احمد شہزاد

زبان دے سا ئنسی مطالعے نوں لسانیات آکھیا جاندا اے۔ لسانیات دے علم نوں انگریزی وچ Linguistics، ہندی وچ بھاشاستر، گورمکھی (پنجابی) وچ بھاشا وگیان تے اردو، پنجابی (شاہ مکھی) وچ لسانیات آکھیا جاندا اے۔ لسانیات بارے لسانیات دے سیانے انج لکھدے نیں:

"Linguistic is the scientific study of language"(1)

"and individuals on analysis of language form, language meaning and language in content"(2)

ڈیوڈ کرسٹل دے آکھن موجب:

”یہ بات با آسانی سے کہی جاسکتی ہے کہ لسانیات کا علم سائٹیفک طریقے سے زبان کا مطالعہ کرتا ہے اس علم کا موضوع زبان ہے عام طور پر ایک زبان اور بالخصوص کئی زبانیں“ (۳)

ایسے حوالے نال ای ڈاکٹر ناصر عباس نیر اپنی لکھت ”لسانیات اور تنقید“ وچ لکھدے نیں:

”لسانیات زبان کا سائنسی مطالعہ کرتی ہے۔ لسانیات اپنے وسیع مفہوم میں سماجی علم ہے۔ زبان سماجی تشکیل ہے۔ لسانیات اس تشکیل کی نوعیت اوراس میں مضمر وکارفرما قوانین اوراس کے ارتقاء کا مطالعہ کرتی ہے“۔ (۴)

ایس لئی اسیں آکھ سکنے آں کہ لسانیات زبان دے باقاعدامطالعے داناں اے تے اوہ مطالعا سائنسی ای ہوندا اے۔ ڈاکٹر گیان چند لکھدے نیں:

”زبان کے باقاعدہ مطالعے کو لسانیات یاں علم زبان کہتے ہیں علم زبان ایک طویل نام ہے اس پر لسانیات کو ترجیح دینی چاہیے۔“(۵)

جے موضوع دے حوالے نال گل کریئے تاں لسانیات دا موضوع انسانی زبان (Human Speech) اے۔ جے ہور ڈھکویں گل کریئے تاں لسانیات دا موضوع بول چال یعنی گل بات ہوندا اے۔ لسانیات وچ ڈھیر ساریاں گلاں بارے بحث کیتی جاندی اے پر سر کڈھویاں ایہ نیں:

۱۔ زبان کیہ اے؟ یعنی ایہدی ہیت تے ساخت

۲۔ بول چال دیاں آوازاں دے جمن دے طریقے تے تھاواں

۳۔ آوازاں رل کے اکھر کویں بناندیاں نیں

۴۔ اکھر رل کے فقرے کیوں بناندے نیں

۵۔ زبان دا ودھارا

۶۔ ویلے دے نال نال زبان وچ ہوون والیاں تبدیلیاں۔

۷۔ زباناں دے اک دوجے اُتے اثرات

۸۔ دنیا دیاں زباناں دی تاریخ تے گروہ بندی

ہن تیکر اسیں لسانیات دی تعریف وچ دو گلاں کیتیاں نیں۔ اک زبان تے دوجا سائنسی مطالعہ۔ زبان اوہ شعوری آوازاں نیں جہناں نال بندہ اپنے خیالاں تے جذبیاں دا اظہار کردا اے۔ اشارے وی زبان دے حصے وچ ای آؤندے نیں۔ ڈاکٹر ناصر عباس وی زبان نوں نشاناں دا نظام آکھدے نیں۔

”زبان نشانات کا نظام ہے اور ہر نشان نے دوسرے نشان سے فرق کا رشتہ قائم رکھا ہے۔ فرق کی وجہ ہی سے تمام لسانی کارکردگی ممکن ہوتی ہے“(۶)

زبان مقررہ صوتی علامتاں دا اک اجہیا مواصلاتی نظام ہوندا اے جہدی وجہوں کسے سماج دے لوک آپس وچ گل بات تے کم کردے نیں۔

"A language is a system of communication which consists of a set of sounds and written symbols which are used by the people of a particular country or region for talking or writing"(7)

دوجی گل جہڑی لسانیات دی تعریف وچ اسیں کیتی اوہ سائنسی مطالعا اے۔ سائنسی مطالعہ توں مراد اوہ مطالعا اے جہدے وچ سائنس دا طریقا ورتیا جاوے۔ سائٹیفک میتھڈا لوجی (Scientific Methodology) بارے لکھیا گیا اے کہ:

Since the 17th century, the scientific method has been the gold standard for investigating the natural world. It is how scientists correctly arrive at how new knowledge, and update their previous knowledge. It consists of systematic observation, measurements and the formulation of questions or hypothesis.(8)

سائنٹیفک میتھڈ وچ چار شیواں سرکڈھویاں نیں:

(۱) مشاہدا (Observation)

(۲) مفروضا (Hypothesis)

(۳) تصدیق (verification)

(۴) تدوین (Codification)

زبان دے مطالعے دی گل کرئیے تاں چار پہلوایہ نیں:

۱۔ صوتیات تے صوتیات دا علم (Phonetics and Phonology)

۲۔ علم صرف (Morphology)

۳۔ نحو (Syntax)

۴۔معنویات (Semantics)

۱۔ صوتیات تے علم الاصوات

زبان نے سبھ توں پہلاں اَوازاں ورتیاں۔ آوازاں اوہدوں وی موجود سن جدوں تحریر ایجاد یاں ہوند وچ نہیں آئی سی، آوازاں کویں جمدیاں تے کویں سمجھیاں جاندیاں نیں ایس نوں صوتیات یاں phonetics آکھدے نیں ایہ اَوازاں زبان وچ کس ترتیب نال ورتیاں جاندیاں نیں ایہنوں صوتیات دا علم یاں phonology آکھیا جاندا اے۔

"Phonetics is the study of sounds of speech. It includes understanding how sounds are made using the mouth, nose, teeth and tongue, and also understanding how the ear hears those sounds and can tell them apart phonology makes use of phonetics in order to see how sounds or signs are arranged in a system for each language"(9)

Phonemes سرکڈھویاں صوتی خصوصیات وچوں سبھ توں نکی اکائی اے۔ کسے وی زبان دی اک اجہی اکائی جہنوں ہور نِکا نہ کیتا جاسکے یاں گھٹایا نہ جا سکے phoneme آکھو اندی اے۔ ”دال“ اک کلمہ اے ایہنوں ”چال“ وچ بدل دتا۔ ”د“ دی تھاں ”چ“ آگئی۔ ایس نِکی اکائی ”چ“ نے کلمے نوں وکھ وی کردتا تے معنی وی بدل دتے۔ ایس لئی ’چ‘ صوتیہ یاں phoneme اے۔صوتیات تے صوتیات دا علم محققاں لئی دلچسپی دا سِرکڈھواں موضوع رہیا اے۔

پاننی (پنجویں تا ستویں قبل مسیح) سلاقر (پنجاب) دا وسینک سی (۰۱) تے لسانیات دا سیانا۔ ایہدی لکھت اشٹا ادھیائے وچ چار ہزار شعری سطراں یاں سوتر ملدے نیں۔ پاننی نوں دنیا دا پہلا صوتیات دا ماہرتے گرائیمرین منیا جاندا اے۔ اوہنے ایس عمل دی وضاحت کیتی کہ آوازاں کویں نکلدیاں نیں تے کس لفظ نوں اُچارن ویلے جیب کویں ہلدی اے۔

بیلی پہلا یورپی سکالر سی جہنے پنجابی سُراں دے نظام نوں دریافت کیتا (۱۱) گراہم بیلی نے وزیر آباد (ضلع گوجرانوالہ) دے علاقے وچ بولی جان والی پنجابی دا تجزیاتی ویروا کیتا۔ پنجابی دیاں دوسُراں دا کھوج لایا تے دسیا کہ سُراں دے آثار صرف دبا والے ہجیاں اُتے ای وکھالی دیندے نیں۔ گریئرسن (۶۲۹۱ء) نے پنجابی وچ بولیاں جان والیاں آوازاں دا اک خاکہ تیار کیتا پر اوہ لکھی بولی جان والی زبان وچ بھرواں فرق نہ کر سکیا۔ جین (۴۳۹۱ء) نے لدھیانا ضلع وچ بولی جان والی مالوئی بولی دے صوتیاتی تجزیے دے دوران کجھ اوکڑاں بارے دسیا۔ پریم پرکاش سنگھ (۵۶۹۱ء) تے چیڑجی (۴۶۹۱ء) نے انڈوآرین زباناں وچ صوتیاتی نمو پذیری اُتے بحث کیتی۔ ارون (۱۶۹۱ء) گِل تے گلیس (۲۶۹۱ء) تے باہل (۸۶۹۱ء) نے قاشی (Segmental) تے فوق تاشی (Segmental Supra) بول چال دیاں آوازاں نوں بیانیا۔ ۷۵۹۱ء وچ کالی چرن باہل نے پنجابی سُراں اُتے اِک تحقیقی مقالا لکھیا۔ ایس مقالے نوں پنجابی لسانیات دا میل پتھر کہیا جاسکدا اے۔ بھاسکرارون (۷۹۹۱ء) نے ہندی تے پنجابی دا صوتیاتی تقابل کرکے دونواں زباناں دے بولن والیاں دے روزمرادے مسئلیاں نوں بحث دا موضوع بنایاسی۔ (۲۱)

۲۔ علم ِ صرف

آوازاں جدوں رل کے چھوٹیاں چھوٹیاں معنی دیاں اکائیاں بنادیاں نیں تاں اوہناں نوں صرفیہ یاں Morpheme آکھیا جاندا اے۔ جویں Laughing, Going, Coming وغیرہ۔ Morpheme دا اپنا مطلب وی ہوندا اے تے دوجے Morpheme دے نال رل کے وی مطلب دیندا اے۔ کسے وی زبان وچ اکھراں دے بنن، شکل، تبدیلی تے با معنی بولی دے مجموعے نوں Morphology آکھیا جاندا اے۔

"Morphology looks at how individual words are formed from smaller chunks of meaning units called morphemes. Morphology interacts in important ways with both phonology and syntax, which need to pay attention to the form of a word when it combines it with other words"(۳۱)

علم صرف وچ اسیں اکھراں دے بنن دے عمل نال بحث کرنے آں۔ اصل اکھر کیہ سی، تے با معنی اکھر کویں بندا اے۔ ایہ سارا کجھ Morphology وچ آؤندا اے۔

۳۔ نحو (Syntax)

اکھر کجھ اصولاں دی وجہوں اک جملے وچ ترتیب نال آؤندے نیں تے ایہ اصول نحو syntax دے اصول نیں۔ کسے زبان وچ فقرا بنن دے عمل نوں جانن لئی اوہدی نحو syntax دا مطالعا کیتا جاندااے۔ اکھراں دا آپسی تعلق تے رشتا کیہ اے، گرائمر دے اصول تے اوہناں دی ورتوں کیہ اے ایہ سارا کجھ نحو وچ ویکھیا جاندا اے۔ نحو نوں گرائمر دی اِک شاخ وی آکھیا جاندا اے۔

Syntax is the study of phrases, clauses and sentences are constructed and combined in particular languages writing a grammar requires defining the rules that govern the structure of the sentences of languages"(۴۱)

پنجابی وچ علم صرف تے نحو دے حوالے نال کئی محققاں تے اسکالراں نے کم کیتا اے۔ پنجابی وچ قواعد تے اوہدے بارے مطالعے دا مڈھ ولیم کیری نے فورٹ ولیم کالج، کولکتہ وچ پنجابی زبان دی پڑھائی دے نال کیتا۔ ایہناں پنجابی گرائمر لکھی جہڑی ۲۱۸۱ء وچ چھپی۔ ۳۵۸۱ء وچ جے نیوٹن تے ای پی نیوٹن دیاں لکھیاں گرائمراں سامنے آئیاں۔ ڈاکٹر صفدر علی شاہ ہوراں نے ۵۱۰۲ء وچ پنجابی گرائمر لکھی جہدے وچ صوتیات تے جملیاں دی ساخت اُتے بحث کیتی گئی اے۔ ۵۶۹۱ء وچ سندھو نے پوادھی دی صوتیات، صوریات، نحویات تے صوری صوتیات دا تجزیہ کیتا۔ بابل ۹۶۹۱ء نے پنجابی دیاں سرکڈھویاں صفتاں بیان کردے ہوئے قواعدی خاکا فراہم کیتا۔ سمرنوو (Smirnov) (۶۷۹۱ء) نے روسی زبان وچ پنجابی قواعد دی کتاب لکھی۔چنچل سنگھ (۵۸۹۱ء) نے جزولاحق تے نحو بارے جانکاری دتی۔(۵۱)

قرون وسطی دے سمے دے ماہرین لسانیات دی دلچسپی گرائمر وچ بوہتی سی۔ رومن گرائمرین وچوں وارو (Varro) دا ناں سرکڈھواں اے۔ جہنے لاطینی وچ Latina دے سرناویں نال گرائمر لکھی۔ قرون وسطی دے سمے آکسفورڈ تے کیمرج وغیرہ وچ گرائمر تے خطابت بارے کتاباں پڑھائیاں جاندیاں سن۔

۴۔ معنویات (Semantics)

جدوں فقرا بن جاندا اے تاں اوہدا مطلب وی جاننا چاہیدا اے۔ فقرے دا مطلب کیہ اے؟ ایہدے معنی کیہ نیں؟ معنی دا مطالعا معنویات آکھواندا اے۔

"Semantics is the study of meaning. It focuses on the relation between phrases and other hits of language and on how these words and phrases connect to the world"(۶۱)

لسانی ماہراں پہلا پہل اکھراں دے معنیاں تے اوہناں دے جملیاں ول ای توجا دتی۔ واوا چر مگروں ایہ محسوس کیتا گیا کہ قواعد (گرائمر) تے اکھراں دے مفہوم دے ویروے وچ تعلق ہونا وی ضروری اے۔

معنویات دے علم نے اوس ویلے محققاں دی توجا حاصل کیتی جدوں بدلدے ہوئے تولیدی نحوی نمونے دی شکل ول اوہناں دا دھیان گیا۔چومسکی نے اپنی معیاری تھیوری نوں نویں سریوں ترتیب دتا تے علم المعانی دے جزاں وچ توسیع شدہ معیاری تھیوری نوں متعارف کروایا۔(۷۱)

معنویات دے حوالے نال اجے بوہت تھوڑا کم ہویا اے ایہنوں ودھاون دی لوڈ اے۔ اُتم سنگھ ۸۷۹۱ء نے معنویات دا اسلوبیات نال تقابل کیتا۔ ہرکرت سنگھ ۴۷۹۱ء نے معنویات وچ پنجابی دے ڈھانچے نوں لغوی تے معنوی تعلق دے حوالے نال پرکھیا۔ خورشیدی ۳۷۹۱ء نے معنویات دے خاکے نوں روایتی فریم ورک وچ ڈھال کے پیش کیتا تے نال ای مختلف اکھراں دی اشتقاقیت نوں وی نکھڑیا اے۔ گیتا ۷۷۹۱ء نے شیخ فرید دے کلام دا معنویات دے حوالے نال تجزیا کیتا۔ کپور ۵۸۹۱ء نے پنجابی فعل دے معنویات ڈھانچے دا مطالعہ کیتا کوہل ۵۸۹۱ء نے پنجابی وچ معنویات بارے تعارفی کِتابچہ لکھیا۔

ڈیوکرسٹل نے زبان دے مختلف پہلواں نوں انج بیان کیتا اے:

Language

Structure Use

Pragmatics

Sound Grammar Meaning

Phonetics Phonology Morphology Syntax Semantics(۸۱)

لسانیات دے بانیاں وچوں لیونارڈ بلوم فیلڈ صوتیات (Phonology) علم صرف (Morphology) نحو (Syntax) تے معنویات (Semantics) نوں زبان دی ساخت (Structure) آکھدا اے۔ تے آوازاں، لفظاں، فقریاں تے معنیاں نوں اک ساخت وچ ویکھن نوں ساختیات (Structuralism) آکھدا اے۔(۹۱)

بلوم فیلڈ زبان بطور نظام (Language as a system) دے تحت گل کردیاں ہوئیاں آکھدا اے کہ ہر ساخت دا اپنے طور تے اک نظام ہوندا اے۔ جے اوہدا اک حصا بدل دتا جاوے تاں باقی اپنے آپ بدل جاندا اے۔ جدید لسانیات دے باوا آدم فرینڈڈ سوسیئر (۳۱۹۱۔۷۵۸۱) نے زبان دے نظام نوں دوحصیاں وچ ونڈیا اے۔

پہلا لسان (La Langue) (۰۲) مکمل نظام لوکاں دے ذہن وچ ہوندا اے۔ ایہدے بغیرنہ تے آواز تخلیق ہوندی اے تے نہ ای ایہدے معنی سمجھائے جاسکدے نیں۔ ایہ ساخت ذہناں وچ تاں ہوندی اے پر کدی مکمل طور ورتی نہیں جاندی۔ دوجا حصہ (parole) اے۔ ایہدے راہیں بولن والا کیہو جہیاں آوازاں کڈھ رہیا ہے؟ پریشانی وچ کویں بولدا اے غصہ وچ کجھ اکھرورت نہیں سکدا۔ ایس طرحاں parole ہمیش ناقص ہوندا تے La-langue زبان دی مکمل ورتوں اے۔

نوم چومسکی (۸۲۹۱ء) parole لئی performance تے La-langue لئی competence دی اصطلاح ورتدا اے۔اوہدے کہن موجب زبان دی ساخت دامکمل طور تے علم انسانی ذہن وچ موجود ہوندا اے۔

لسانیات نوں دو حصیاں وچ ونڈیا جاسکدا اے۔

(i) Micro linguistic

(ii) Macro linguistic

لسانیات بارے پچھے جِنیاں گلاں اسیں کیتیاں نیں ساریاں Micro linguistics دے زمرے وچ آؤندیاں نیں۔ Macro Linguistics وج تاریخی، کمپیوٹر، ریاضیاتی، انسانیاتی، عصابی، نفسیاتی، سماجی، language planning، اسلوبیاتی تے فلسفیاتی لسانیات آؤندیاں نیں۔

انسانیات دا موضوع عہد قدیم دا انسان اے۔ انسانی لسان وچ کسے اک نسل دی زبان دا ا وہدے ثقافتی پچھوکڑ وچ مطالعا کیتا جاندا اے۔ نفسیاتی لسانیات وچ ذہن تے زبان دے سانگے بارے گل کیتی جاندی اے۔ بال کویں زبان سکھدا اے تے کویں اوہدے حافظے وچ محفوظ ہوندی اے۔ ریاضیاتی لسانیات وچ ریاضی دے اصولاں دا اطلاق کیتا جاندا اے۔ کمپوٹر لسانیات وی ریاضیاتی لسانیات دی ای اک شکل اے۔ ایہدے وچ زبان دے ہر لفظ دے نمبر دے دتے جاندے نیں۔ جیویں کمپوٹر وچ ہر اکھر یا نمبر دا ASCII کوڈ ہوندا اے تے فیر اوہنوں Assembler یاں Interpreter عددی کوڈ وچ بدل دیندا اے۔ ایسے طرح لسانیات وچ ہر لفظ دا کوڈ ہوندا اے۔ جیویں شیرلئی 101، بہادر لئی ۱۰۰وغیرہ۔ نیورو لسانیات وچ زبان بولن دیاں خرابیاں تے فیر اوہناں دی تشخیص کیتی جاندی اے۔ جویں گل سمجھن دی صلاحیت نہ ہونا یا گھٹ ہونا۔ سماج وچ جنے وسعت تے پیچیدگی دے مسائل نیں سماجی لسانیات دے موضوع وی اوہنے ای نویکلے نیں۔ سماج دے حوالے نال زبان دا مطالعہ سماجی لسانیات Sociolinguistics آکھواندا ا ے۔(۱۲) اصل وچ زبان معاشرے دا اک حصا ہوندی اے جہدے راہیں لوکاں دی شناخت، ثقافت، رویے تے سماج دی نمائندگی ہوندی اے۔

Language planning وچ معیاری زبان دے قواعد، ہجیاں داعلم، گرائمر تے ڈکشنریاں بارے اصول دسے جاندے نیں۔ فلسفیانہ لسانیات وچ اسلوبیاتی بحثاں ادبی سٹائل وغیرہ تے حجت کیتی جاندی اے۔ تاریخی لسانیات وچ زبان دے تاریخی پچھوکڑ تے مڈھ بارے بحث کیتی جاندی اے۔

Micro linguistics تے Macro linguistics دی ونڈ ڈاکٹر طارق رحمن اپنی کتاب وچ مختلف درجے بنا کے انج کیتی اے۔

Linguistics

Micro linguistics

Phonetics phonology Morphology Syntax Pragmatics Semantics

Philosophical Linguistics stylistics language planning (Pelicans)

Psycholinguistics Anthropological linguistics Mathematical linguistics

Computational linguistics Historic linguistics

(۲۲)

لسانیات دے مڈھ بارے گل کریئے تاں ایہ بڑا complex سوال ہے۔ زباناں کدوں تے کویں ہوند وچ آئیاں؟ ایہدے بارے انسان مڈھ قدیم توں ای وچار کردا آرہیا اے۔ سائینس وچ ایہ کہا جاسکدا اے کہ کوئی شے کدوں ایجاد یا دریافت ہوئی پر لٹریچر تے خاص کر Language وچ ایہ گل کرنی بڑی اوکھی ہوندی اے کہ فلاں زبان کدوں شروع ہوئی۔ کیوں جے ہرزبان دی ہزاراں ورہیاں دی تاریخ ہوندی اے۔ پرانے سمے وچ انسان کول کئی زباناں دے مڈھ دے حوالے نال کجھ گھڑے گھڑائے جواب ہوندے سن جیویں زبان دی ہوند دیوی، دیوتیاں دی دین اے۔ اج سائینسی تے تکنیکی ترقی مگروں وی لسانیات دے سیانے کسے ٹھوس نتیجے اُتے نہیں اپڑسکے کہ کہڑی زبان کدوں تے کویں جمی۔ انج ای کئی لوکاں مختلف زباناں بارے کجھ گلاں متھیاں ہوئیاں نیں جیویں اک زبان وچ بوہتے لفظ نیں تے دوجی وچ گھٹ، اک زبان مٹھی اے تے دوجی کھردری، اک زبان سائنسی علماں لئی ڈھکویں اے تے دوجی اڈھکویں۔ لسانیات دا علم ایہناں گلاں دا ہونگا را نہیں بھردا۔ سائنسی مطالعہ دے پکھوں کوئی وی زبان نامکمل نہیں ہوندی، کوئی وی مٹھی نہیں ہوندی تے زباناں دامڈھلا ڈھانچہ صوتیات، صرف، نحو تے معنویات وی ہر زبان وچ موجود ہوندا اے۔

سائنسی زبان یاغیر سائنسی زبان دی گل کریئے تاں زبان دی سوچ دا سانگا زبان دی عملی شکل نال ہوندا اے۔ انگریزی وچ سائنسی علماں نوں رواج دتا گیاتاں انگریزی ایس اہل ہوئی کہ جدید علماں نوں بیان کرسکے۔ ایسے طرحاں اگر پنجابی وچ سائینس لکھی جاوے تاں ایہدی لوڈدیاں اصطلاحاواں اپنی بولی وچوں ای لب سکدیاں نیں یاں دوجیاں زباناں کولوں منگیاں وی جاسکدیاں نیں۔ انگریزی نے وی نشاط الثانیہ دے سمے اپنیاں لوڈاں یونانی تے لاطینی کولوں پوریاں کیتیاں نیں۔ کجھ لوکاں دے ذہن وچ ایہ گل وی ہوندی اے کہ پینڈو لوکاں دی بولی ادھورانی ہوندی اے تے ایہناں دی گرائمر نہیں ہوندی اسیں ایہ گل پہلاں ای La Langue وچ کرآئے کہ کسے وی ماں بولی بولن والے دے ذہن وچ زبان دا مکمل نظام ہوندا اے۔ ایہدے بغیر اوہ اپنی گل بیان کر ای نہیں سکدا۔ ایہ ساریاں سوچاں اوہدوں تیکر سن جدوں تک لسانیات داعلم سائنس دے درجے تک نہیں سی اپڑیا۔ برصغیر دے لوکاں نوں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ لسانیات دیاں مڈھلیاں کتاباں ایس دھرتی اُتے ای لکھیاں گئیاں۔ یا ستک ستویں چھپویں قبل مسیح دا لکھاری اے جہنے نروکت ناں دی کتاب لکھی۔ ایہدے وچ متروک لفظاں دی شرح زبان دے مڈھ تے لفظاں دے Root بارے بحث کیتی گئی اے۔

پاننی (پنجویں تا ستویں قبل مسیح) سلاقر (پنجاب) دا وسینک سی (۳۲) تے لسانیات دا سیانا اے۔ ایہدی لکھت اشٹا ادھیائے وچ چار ہزار شعری سطراں یا سوتر ملدے نیں۔ پاننی نوں دنیا دا پہلا صوتیات دا ماہر تے گرائمرین منیا جاندا اے۔ اوہنے ایس عمل دی وضاحت کیتی کہ آوازاں کویں نکلدیاں نیں تے کس لفظ نوں اُچارن ویلے جیب کویں ہلدی اے۔

کاپتایَن (دوجی صدی قبل مسیح) نے اپنی کتاب وارتک وچ پاننی دی اشٹاادھیائے بارے کجھ اعتراض کیتے نیں تے سنسکرت دے کجھ نویں اصولاں ول دھیان دیوایا اے۔

پتنجلی دی مہا بھاشیہ دا ویلا اک سو پنجاہ قبل مسیح دا اے۔ ایہ لکھت وی کاپتاین دی وارتک دے جواب وچ لکھی گئی اے تے اوہناں اعتراضاں دا جواب دتا گیا اے جہڑے اشٹا ادھیائے بارے پیش کیتے گئے سن۔جتھوں تیکر براعظم دیاں دیسی بولیاں دا ذکر اے ایہدے سہرا وُرچی دے سراے۔ جہنے پراکرت پرکاش لکھی۔ ایہدا سمعہ پنجویں توں پہلی صدی قبل مسیح دا اے۔ ایہدے پہلے نوں باباں وچ مہار اشٹری پرا کرت بارے ویروا ملدا اے۔

دسویں باب وچ پشاچی یارھویں باب وچ ماگدی بارھویں باب وچ شورسینی دا بیان اے۔ چنڈ، ہیم چندر وی پراکرتاں دے سرکڈھویں عالم تے گرائمرین نیں۔

یورپ دی فکری تواریخ وچ افلاطون (۷۴۳۔ ۷۲۴) (۴۲) پہلا سوجھوان اے جہنے اپنی لکھت کریٹلیس وچ زبان دی نوعیت وفطرت اُتے بحث کیتی اے، ایہدے وچوں اک کردار ہرموجینس دلیل دیندا اے کہ زبان اک سماجی ادب اے یاں رواجی عمل اے۔ اسیں کتے دا لفظ اجہے جانور لئی ورتدے آں جہدیاں چار ٹنگاں ہوون۔ آواز تے شے وچ ضروری نہیں کہ کوئی تعلق وی ہووے۔ ایہدے مخالف نظریہ کریٹلیس نے دتا۔ اوہدا وچار اے کہ شیواں تے اونہاں دے ناواں وچ اک فطری رشتا ہوندا اے۔ اونہاں دے معنیاں وچ کجھ سانجھ ہوندی اے جیس پاروں اونہاں شیواں ول اشارہ کیتا جاندا اے۔ سقراط وی ایسے گل نال متفق سی۔ پر کوئی نتیجا نہ کڈھیا جاسکیا۔ ارسطو نے وی ایسے گل دی تائید اپنے مضمون De- Interpretation وچ کیتی اے ایہنوں لزومی (Essentialist) یا فطری (Naturalistic) نظریہ وی آکھدے نیں۔ روایت پسند (conventionalist) تے فطری نقطہ نظر (Naturalistic views)وچکار بحث پورا زمانہ وسطی جاری رہی۔

قرون وسطی دے سمے دے ماہرین لسانیات دی دلچسپی گرائمر وچ بہتی سی۔ رومن گرائمرین وچوں قانون دان مارکس ٹیرینٹس وارودا ناں سرکڈھواں اے۔ جہنے لاطینی گرائمر اُتے اک کتاب ’لاطینی زبان‘ لکھی۔ (۵۲) اوس ویلے آکسفورڈ تے کیمبرج وچ گرائمر تے خطابت بارے اجہیاں کتاباں پڑھایاں جاندیاں رہیاں۔ اوہدوں تیکر یورپی ملکاں وچ لاطینی دی چڑھ مچی ہوئی سی۔ اوس ویلے مسلم دنیا وچ صرف تے نحو دے قوائد فن دی ٹیسی اُتے اپڑے ہوئے سن۔ عربی گرائمر دی ویکھا ویکھی فارسی تے ہور کئی مسلماناں دیاں زباناں اُتے عربی پرچھاویں وکھالی دیون لگ پئے۔ اج وی عربی اصطلاحاواں نال اساڑے قواعد دیاں کتاباں بھریاں پئیاں نیں۔ انج دے مصنوعی قوائد نو ں رٹے نال یاد کیتا جاندا اے تے فِر دوجیاں زباناں اُتے مڑدتاجاندا اے۔ ایہناں لاطینی تے عربی گرائمراں وچ جیوندے بندے دی بولی نوں نہیں ورتیا جاندا۔ اجے قواعد یا ںگرائمر نوں تقعیدی گرامر (prescriptive Grammar) آکھدے نیں۔

19ویں صدی وچ لسانیات نے وسطی یورپ وچ ترقی کیتی۔ یونیورسٹیاں وچ تحقیق نوں مڈھلی سمت دتی گئی جرمن لسانیات دے ماہراں اڈواڈ زباناں وچ لفظاں دی سانجھ بارے ٹکراویں تول کیتے۔ ایس علم نوں پہلاں پہل philology تے ایہدے سیانیاں نوں philologists آکھیا گیا۔ ویلے دے نال لفظ دے معنی بدلدے رہندے نیں ایس پاروں لسانیات دے سیانیاں لفظ دی اصل ہوندا دا مطالعاکیتا۔ تاں ایہدا ناں علم الاشتقاق (Etymology) پے گیا نویں لسانیات دے سیانے ایہدے لئی تقابلی لسانیات دا لفظ ورتدے نیں۔ ایس دور دے گرائمر داناں نوں ماہرین تقابلی لسانیات (comparative linguistics) تے ماہرین تاریخی لسانیات Historical linguistics آکھیا جاندا اے۔ philologists دی لسانیات نوں دین اے وے کہ اونہاں نے زباناں نوں خاندان وچ ونڈیا۔ جتھے دو زباناں دا سانجھا ونڈار ویکھیا اوہناں نوں اک خاندان یاں قبیلے دی زبان آکھ دتا۔

ایس سلسلے وچ سرولیم جونز (1746-1794) دی کھوج اہم اے۔ اوہنے ۶۸۷۱ء وچ رائل ایشاٹک سوسائٹی بنگال دے اک جلسے وچ آکھیا۔

”سنسکرت بھاویں کنی ای پرانی کیوں نہ ہووے ایہدی بنترنویکلی حیثیت رکھدی اے۔ ایہ یونانی نالوں زیادہ مکمل تے لاطینی نالوں بہتی امیر اے۔ ایہناں دونواں نالوں بہتی شاندار تے شائستا اے“۔(۶۲)

سرولیم جونز دے ایہناں وچاراں مگروں کئی لسانیات دے ماہراں دا دھیان سنسکرت ول دیوایا۔ یورپ دیاں یونیورسٹیاں وچ سنسکرت دے شعبے کھلن لگ پئے۔ جرمن لسانیات دے ماہر Franz Bopp نے اُتلے وچاراں نوں مکھ رکھ کے ای:

On the conjugation system of Sanskirt language in comparison with those of the Greek, Latin Persian and Germanic language"

۶۱۸۱ء وچ لکھی۔

Rask Musqas (۹۲۸۱ء۔۷۸۷۱ء) ڈنمارک دے ماہر لسانیات:

Investigation on the origin of nor. Iceland language

۸۱۸۱ء وچ لکھی۔

راسک نے ایس پاسے دھیان پوایا کہ زباناں دی سانجھ لئی صرف لفظاں نوں ای سانجھ بناکے نتیجے نہیں کڈھنے چاہی دے سگوں دو زباناں دی گرائمر یا قواعد نوں ای مکھ رکھنا چاہیدا اے تدوں ای کسے سٹے تیکر اپڑیا جاسکدا اے۔ ایس موضوع بارے لکھن والیاں وچوں Jacob Grimm تے Karl brug mann دے ناں سِرکڈھویں نیں۔ تقابلی لسانیات دے ماہراں داخیال اے کہ انڈو یورپین زباناں دے کئی مڈھلے لفظ اکو طرح دیاں صورتاں تے مادیاں وچوں پھٹے ہوئے نیں۔ ایہ ا کارن ایہ وے کہ ایہ اکو قبیلے دیاں زباناں نیں۔

پنجابی، فارسی، انگریزی، سنسکرت، یونانی، لاطینی، پشتو، پیوFather، فرانسیسی

ایہدے باوجود کئی زباناں اجہیاں نیں جہناں نوں کسے وی لسانی گروہ نال نہیں جوڑیا جاسکدا۔ جیویں ہزہ دی پروشاسکی تے گلگت دے علاقیاں وچ بولی جان والی یاسین۔

نویں لسانیات دا موڈھی Ferdinard de saussure (۳۱۹۱ء۔ ۷۵۸۱ء) نوں آکھیا جاندا اے۔ سمکالی عالماں وانگوں تاریخی تقابلی لسانیات دی ریت نوں ای پہلاں پہل اگے ٹوریا۔ اوہنے انڈو یورپین زباناں وچ مصوتے (Vowel) دے قدیم نظام بارے لکھیا۔ پراوہ آپ وی مطمئن نہیں سی۔ اوہ philology وچ ورتیاں اصطلاحواں نوں نامکمل سمجھدا سی تے آکھدا سی کہ ایہدی اصلاح دی لوڈ اے۔ اپنے اک خط وچ لکھدا اے کہ

”پہلاں توں موجود اصطلاحاواں دے نامکمل ہوون، ایہناں دی اصلاح دی لوڈ تے ایہ کرن لئی یعنی اینہاں دے اظہار لئی کہ زبان کویں دی شے اے علم اللسان وچ میری دلچسپی وچ رکاوٹ دا کارن اے“(۷۲)

اوہدے شاگرداں نے اوہدی موت مگروں اوہدے ان چھپے نوٹس (A course in General linguistics) ”لسانیات اک کورس“ دے ناں نال کتاب چھاپی ایس کتاب نے جدید لسانیات دی بنیاد رکھی۔

اوہدے آکھن موجب لسانی علامتاں بے قاعدا (Arbitrary) ہوندیاں نیں۔ افلاطون دے کریٹیلس (Cray talus) توں گل شروع کرئیے تاں Saussure روایتی نقطہ نظر دا حامل سی، اوہ ایس خیال نال متفق سی کہ زبان اک مصنوعی نظام ہوندا اے۔ جہدے وچ آونداں دے کجھ دی معنی متھے جاسکدے نیں۔ Saussure دے لفظاں وچ اشارہ sign تے لفظ کسے اصول دے تحت نہیں ہوندے، اوہ یک زمانی تے دوزمانی جہنوں انگریزی وچ Synchrony and diachrony کہیا جاندا اے دانکھیڑا وی کردا اے۔ اوہ یک زمانی اُتے زور دیندا اے کہ زبان دا نظام کویں چلدا اے تے ذہناں وچ کویں محفوظ ہوندا اے۔ اوہدے نظریے La Langue تے Parole بارے اسیں پہلاں ای ڈھکویں گل کر آئے کہ کویں La-Langue زبان دا مکمل نظام اے تے Porole کویں ناقص ہوندا اے۔ Saussure دی لکھتاں نے ساختیات نوں بہت متاثر کیتا۔ اوہدے آکھن موجب زبان اک نظام اے تے ایہدی اک ساخت اے جہدے رنگ اک دوجے نال جڑے ہوندے نیں۔ ساختیاتی لسانیات نوں اگے ودھان وچ Prague School دا وڈا حصہ اے۔ ساختیاتی لسانیات نے انسانیات، فلسفے، تے عمرانیات دے نظریے نوں وی متاثر کیتا اے۔ اوہناں دے مگروں امریکی لسانیات دے ماہر Bloom Field داناں سرکڈھواں اے۔ اوہ بنیادی طور تے Dante توں متاثر سی۔ اوہنے آکھیا کہ انسانی ذہن دے مطالعے دی تھاویں انسانی رویاں دا مطالعا کرنا چاہیدا اے۔ Bloom Field دی کتاب languageکئی ورھیاں تیکر امریکی لسانیات اُتے چھائی رہی۔

نوم چومسکی (۸۲۹۱ء) امریکہ دا ماہر لسانیات اے اسیں اوہدے نظریاں performance تے مہارت Competenceبارے گل کرچکے آں۔ چومسکی نے اپنے نظریات دی وجہ توں گرائمر دا تصورای بدل کے رکھ دتا اے۔

٭٭٭٭٭

حوالے

1. Holliday, Michael A.K; Jonathen webster (2006), on Language and Lingustics.

2. Mastinet, Andre, Elements of General Lingustics studies in General lingustics, vol1, Translated by Elisabeth palmer Rubbest Londen, Faber p15

۳۔ ڈیوڈکرسٹل۔ لسانیات کیاہے؟ مترجم ڈاکٹر نصیر احمد خاں (لاہور: نگا رشات پبلشرز ۷۹۹۱ء)۴۴۔

۴۔ ناصر عباس نیر، ڈاکٹر۔ لسانیات اورتنقید (اسلام آباد: یورپ اکادمی، ۴۱۰۲ء)، ص۳۶۔۴۶

۵۔ گیان چندجین، ڈاکٹر۔ (لاہور: فکشن ہاؤس ۸۱۰۲ء)، ص ۲۲

۶۔ ناصر عباس نیر، ڈاکٹر۔ لسانیات اور تنقید، ص ۱۷

7. www.lollinsdictionary.com

8. https://explorable.com/what_is_the scientific_method

9. https://sil.org/longustins/what lingustics.

۰۱۔ شہناز ملک، ڈاکٹر۔ پنجابی لسانیات (لاہور: عزیز بک ڈپو، ۶۹۹۱ء)، ص۳۵

۱۱۔ امجد علی بھٹی، ڈاکٹر۔ پنجابی زبان دی لسانیاتی تحقیق: اک مختصر جائزہ، مشمولہ کھوج مسلسل (شمارہ ۷۷ جولائی۔دسمبر ۶۱۰۲ء)، ص۸۹

۲۱۔ امجد علی بھٹی، ڈاکٹر۔ کھوج، ص۹۸۔۰۹

13. https//www.sil.org/lingustics/what_lingustics

14. https//www.sil.org/lingustics/what_lingustcs

۵۱۔ امجد علی بھٹی، ڈاکٹر۔ کھوج، ص ۱۹۔۲۹

16. https//www.sil.org/lingustics/what_lingustics

۷۱۔ امجد ?%B