صحافت تے ابلاغیات

صحافت تے ابلاغیات

جمیل احمد پال

ابلاغیات کیہ اے؟

”ابلاغیات“ دا لفظ‘ عربی لفظ ”ابلاغ“ دی جمع اے جہدے معنی نیں اپڑانا، گھلنا۔ مجازی معنے گل دااپڑنا۔ ایس خاندان دے ہور لفظاں وچ بلغ،بلیغ‘ بلاغت‘ بالغ‘ بلوغ وغیرا شامل نیں۔ ابلاغیات واسطے انگریزی وچ ماس کمیونیکیشن mass communication دا لفظ ورتیا جاندا ے جد کہ ابلاغیات اپڑان والے وسیلیاں نوں میڈیا media دا ناں دتا گیا اے۔ واہگیوں پار پنجابی وچ communication واسطے سنچار دا لفظ ورتیا جاندا اے جد کہ ماس کمیونی کیشن واسطے سنچار سادھن تے جن سنچار دے لفظ ورتے جاندے نیں۔

٭ چارلس آر رایٹ دے خیال اے کہ: ”معنیاں دا لوکاں تیکر منتقل ہون دے عمل نوں کمیونیکیشن آکھدے نیں۔“

٭ ڈاکٹر محمد شمس الدین دے مطابق: ”دُوجے لوکاں تک اپنے خیالات اپڑاون‘ اپنا مطلب واضح کرن تے گل بات دے عمل نوں ابلاغ آکھدے نیں۔“

٭ جارج اے ملر مطابق: ”ابلاغ دا مطلب کسے اطلاع یاں سنیہے نوں اک تھاں توں دُوجی تھاں اپڑاونا اے۔ ابلاغ دے ایس عمل وچ اہم کردار تے وسیلا آپ انسان اے جہڑا اپنے پچھلے تجربیاں، مشاہدیاں تے موجودا ضرورتاں مطابق اطلاع دا مفہوم سمجھ کے اوہنوں اگے اپڑاندا اے۔“

”ابلاغیات“ بھرویں معنے رکھن والا اِک لفظ اے جہدے وچ کسے وی وسیلے نال اپنے جذبات‘ احساس تے سوچاں‘ دُوجے بندے یاں بندیاں تیکر اپڑاون دا کم شامل اے۔ ایہناں وچ اشارے‘ تحریک‘ کوئی جسمانی حرکت تے مختلف اعمال شامل نیں۔ اسیں کئی واری کسے سوال دے جواب وچ سر نوں سجے کھبے ہلاندے آں‘ ایہ وی ابلاغیات وچ شامل اے۔ کوئی ڈانسر اپنیاں جسمانی حرکتاں نال سامعین تک اپنا سنیہااپڑا دیندا اے۔ فلم ساز فلم بنا کے ابلاغ کردا اے‘ بعض واری اکھ دی کسے حرکت نال ای دُوجے بندے نوں کوئی کم کرن توں ٹھاکیا جاندا اے۔ ہتھ دا اشارا وی ایہ کم کردا اے۔ تصویر وی ابلاغ دا کم کردی اے تے موسیقی وی۔ ہور ذریعاں وچ بولن توں وکھ لکھنا وی شامل اے۔اسیں لکھ کے وی ابلاغ کرنے آں۔ ایتھے تیکر کہ ہسنا تے گھورنا وی ابلاغ دا عمل اے۔

ابلاغیات اک بھرپور فن اے جہڑا مختلف انساناں سگوں حیواناں نوں وی اپنی گل تے سنیہا اگے تیکر اپڑا ون وچ مدد دیندا اے تے دُوجی دِھر اوہدے پیغام توں واقفی حاصل کردی اے۔ گونگے لوک وی ابلاغ کردے نیں تے ایہدے لئی اپنے ہتھاں دِیاں حرکتاں تے چہرے دے تاثرات ورتدے نیں۔

زبان‘ ابلاغیات دا بھرواں وسیلا:

ابلاغیات واسطے مختلف اوازاں‘ جسمانی حرکتاں تے اشارے‘ تصویراں‘ موسیقی تے ہور بہت کجھ ورتیا جاندا اے پر ایہدے وچ سبھ توں بھرواں کردار زبان یاں بولی دا ہوندا اے۔ انسان اپنی مادری زبان اک سال دی عمر توں سکھنا شروع کردا اے تے دو تن سال تیکر ایہدا بھرواں حِصّا سکھ لیندا اے جد کہ باقی سکھیا ساری عمر ہوندی رہندی اے تے انسان نت نویں لفظ سکھدا اے۔ ہر زبان بہت ساریاں اوازاں دا مجموعا ہوندی اے جہڑیاں بنیادی طور اُتے علامتاں ہوندیاں نیں۔ ایہ علامتاں انسان نے ہزاراں سال دے تجربے دے بعد مختلف حساں تے چیزاں دے اظہار لئی مقرر کر لئیاں نیں۔ لفظ کوئی اصلیت یاں حقیقی معنے نہیں رکھدے سگوں ہر لفظ یاں اواز اک علامت بن گئی ہوئی اے جو کسے نہ کسے چیز دا اظہار کردی اے۔ اِکو سماج دے رہن والے اِک اواز نوں اِکو علامت لئی ورتدے نیں تے انج اوہناں دی زبان سانجھی ہوندی اے۔ جویں کہ اک لفظ اے "رات" کسے خاص علاقے والے ایس لفظ توں مراد اوہ ویلا لیندے نیں جدوں سورج موجود نہیں ہوندا تے ہر پاسے انھیرا ہوندا اے۔ دن دا لفظ اوس کیفیت لئی علامت اے جدوں سورج موجود ہوندا اے تے ہر پاسے روشنی ہوندی اے۔ گویا دن یاں رات اپنی ذات وچ بے معنی چیزاں /لفظ نیں پر کسے خاص علاقے دے لوکاں نے ایہناں نوں کسے خاص حالت/معنے لئی ورتنا پکا کر لیا ہویا اے۔

ایہ وی حقیقت اے کہ ہر بندا کسے وی اواز (لفظ) دے معنے اپنے تجربیاں دی روشنی وچ ای سمجھدا اے جہدے پاروں کدی کدی سمجھ دا فرق وی پیدا ہوجاندا اے یاں فیر غلط فہمی جنم لیندی اے۔ دو دوست محبت دا اظہار اِک دُوجے نوں گالھ کڈھ کے کردے نیں پر اوہی گالھ جے کسے اوبڑ بندے نوں کڈھی جاوے تاں جھگڑا ہوندا اے۔

دُوجی حقیقت ایہ اے کہ زبان‘ جذبات دے پورے اظہار دی قدرت نہیں رکھدی۔ اسیں دُوجے نوں ایہ تے دس سکدے آں کہ ساڈے سر وچ پیڑ اے پر پیڑ دی حد‘ قسم‘ گھاٹے وادھے دا ویروا نہیں دس سکدے۔ ایہ تے آکھ سکدے آں کہ بہت پیڑ اے‘ یاں تھوڑی پیڑ اے پر پیڑ دی پوری حقیقت نوں اِن بِن نہیں بیان کیتا جا سکدا۔

ابلاغیات واسطے زبان سمیت پنج انسانی حواس ورتے جاندے نیں۔ ایہناں وچ چھون یاں ٹوہن، ویکھن، سُنن، چکھن تے سونگھن دِیاں حساں شامل نیں۔

ابلاغ واسطے جہڑی چیز رابطے دا کم کردی اے‘ اوہنوں ’سنیہا‘ یاں پیغام آکھیا جاندا اے۔ سنیہے ہزار قسم دے ہو سکدے نیں پر اوہناں دیاں بنیادی قسماں تن ای ہوندیاں نیں جہڑیاں ایہ نیں:

بولی سنیہے: ایہ اوہ سنیہے نیں جہناں وچ کوئی نہ کوئی بولی یاں زبان ورتی جاندی اے۔ ایہ لفظاں اُتے مشتمل سنیہے ہوندے نیں جہڑے سُنن‘ پڑھن لکھن دی صورت وچ ہوندے نیں۔ انسان اپنے جنم توں کجھ چر بعد توں لے کے مرن تیکر بولی ورتدا اے۔ ذرا وڈی عمر وچ جا کے اوہ لکھنا پڑھنا وی سکھ لیندا اے تاں لکھائی پڑھائی نوں وی سنیہے لئی ورتدا اے۔ بولی دا سنیہا سبھ نالوں ودھ مقبول اے۔ دنیا بھر وچ اسیں ریڈیو‘ ٹیلی وژن‘ اخبار‘ رسالے‘ کتاب‘ عام تقریراں تے بول چال تے ہور ون سونے طریقیاں نال بولی سنیہے راہیں ابلاغ کرنے آں۔

غیر بولی سنیہے: ایہ اوہ سنیہے نیں جہناں وچ بولی یاں زبان دی ورتوں نہیں ہوندی۔ مختلف قسم دے اشارے‘ ہتھ یاں سر ہلانا‘چہرے دے تاثرات‘ موسیقی‘ ناچ‘ رنگ تے تصویراں وغیرا ایہدے دایرے وچ آوندے نیں۔ بچے رو کے اپنی گل داابلاغ بھرویں طریقے نال کر لیندے نیں۔کدی ماپیاں دے گل وچ باہواں پا کے یاں مونہ نال کوئی حرکت کر کے وی ابلاغ کر لیا جاندا اے۔یعنی ہر اوہ سنیہا جہدے وچ بولی یاں زبان دی ورتوں نہ ہووے، اوہ غیر بولی سنیہا اے۔

اوازاں راہیں سنیہے: بولی توں وکھ وی بہت ساریاں اوازاں ایسیاں نیں جو انسانی ورتوں وچ آوندیاں نیں۔ایہناں راہیں وی ابلاغ کیتا جاندا اے جویں کہ قہقہا لان دا عمل وی ابلاغ کردا اے‘ کوئی چِیک یاں رؤلا‘ سیٹی وجانا‘ حیرانی یاں دُکھ ویلے مونہ وچوں نکلن والیاں اوازاں وی ابلاغ دا سنیہا ہوندیاں نیں۔

ابلاغ دا عمل انسانی پیدایش توں لے کے موت تیکر جاری رہندا اے تے انسان ہر پل ایہدا محتاج ہوندا اے۔

ابلاغ دِیاں حداں: ابلاغ ہر اک اُتے اثر انداز ہوندا اے پر ایہدیاں کجھ حداں وی ہوندیاں نیں۔ ہر بندے اُتے اک گل یاں وسیلے دا اِکو جِنا اثر نہیں ہوندا۔ مسلمان سماج وچ شراب یاں سور دے گوشت دا اشتہار کوئی اثر نہیں کرے گا سگوں کریہت ورگا اثر پیدا کرے گا جہدا پُٹھا اثر وی ہو سکدا ے۔ ہندو معاشرے وچ گاں دے گوشت دا اشتہار وی انجے دا اثر پیدا کر سکدا اے۔ ایہدا کارن ایہ کہ سماج وچ ایہ حرام تے ٹھاکویں چیز اے جہنوں کوئی وی نہیں ورتنا چاہندا۔

زبان وی ابلاغ د ی راہ وچ اک روک بن جاندی اے۔ اسیں اپنا کوئی وی بولی سنیہا‘ بھاویں کناای اثر والا کیوں نہ ہووے‘ اوہناں لوکاں تیکر نہیں اپڑا سکدے جہڑے ساڈی زبان توں انجانو ہوون۔ بعض واری ذہنی پکیائی یاں ذہنی سطح دا فرق وی رکاوٹ بن جاندا اے۔ اک جاہل بندا تہاڈِیاں بہت ساریاں علامتاں تے تشبیہاں نہیں سمجھ سکدا تے ابلاغ ادھورا رہ جاندا اے۔ تجربے دا فرق وی انجے دی ای اک رکاوٹ اے۔ کئی واری سنیہا وصول کرن والے دا دھیان وی گل ول نہیں ہوندا تے ابلاغ نہیں ہو سکدا۔

ابلاغ دیاں قسماں: ابلاغ دیاں بہت ساریاں قسماں ہوندیاں نیں۔ ایہدی سبھ توں پہلی قسم خُدکلامی اے یعنی اپنے آپ نال گل بات۔ انسان ہر ویلے اپنے نال ابلاغ دے عمل وچ جڑیا رہندا اے۔ اوہ کدی کجھ گاون یاں گنگناون لگ پیندا اے، کدی ہس پیندا یاں مسکران لگدا اے، کدی جذباتی ہو جاندا اے، کدی اپنے موہوں مختلف اوازاں کڈھدا اے۔ ایہ سارا کجھ اپنے آپ نال ابلاغ اے۔

ابلاغ دی اِک قسم دُوجے بندے نال ابلاغ اے۔ ایہ مونہ درُونہ ابلاغ ہوندا اے۔ دُوجے بندے نال گل کرنا یاں کسے طرحاں اپنے جذبات دا اظہار کرنا، ایہدی قسم اے۔ ابلاغ دی ایہ قسم کسے جنور نال وی ہو سکدی اے۔ اسیں کتے، بلی یاں کسے ہور جنور نوں حکم دیندے آں تے اوہ ایہدے اُتے عمل وی کردا اے۔

ابلاغ دی اک ہور قسم تھوڑے لوکاں نال ابلاغ اے۔ دو چار لوکاں دی محفل وچ بہ کے، یاں فیر استاد دا کلاس روم وچ ابلاغ ایسے ونگی ہیٹھ آوندا اے

ابلاغ دی چوتھی قسم بہتے لوکاں وچ ابلاغ کرنا اے، جویں کسے جلسے وچ لیڈر دا خطاب کرنا، تھیٹر یاں سنیما وچ ابلاغ۔ ایس طریقے وچ لاؤڈ سپیکر، مائیکروفون تے انج دے وسیلے ورتنے وی ضروری ہوندے نیں۔

ابلاغ دی آخری قسم کھلارواں تے وشال ابلاغ اے جہدے لئی میڈیا یاں وسیلے دی لوڑ ہوندی اے۔ ایس قسم وچ فیڈ بیک دیر نال آوندا اے جد کہ پہلیاں قسماں وچ فوری ہوندا اے۔

*****