بال مزدوری اَتے مزدور دیہاڑ

بال مزدوری اَتے مزدور دیہاڑ

کبیر علی

"قومانتری قانون انوسار اٹھارھاں ورھیاں توں نِکا ہر انسان بال اے"

کارل مارکس نے کہیا سی "یورپ دیاں صنعتاں نے بالاں دا لہو پیتا اے"

دوجی عالمی جنگ وچ جدوں جاپان نوں جنگی جہاز اں دی تیاری وسطے پنجھی ہزار بندیاں دی لوڑ پئی تاں ایس مقصد واسطے وی 8400بالاں نوں بال مزدوری تے لایا گیا، جہناں نے جنگی جہاز تیار کیتے ایہ اوہی جہاز نیں جہناں نوں اتحادی فوجاں نے ”جیک“ دا ناں دِتا اے۔

وکٹورین زمانے وچ سبھ توں ودھ بال مزدور سن تے ایہ مزدوری کرن والے فیکٹریاں تے کان کنی دے کم کردے سن۔آئر لینڈ وچ تاں بالاں دے ٹُردیاں سار ای او س نوں ماپے اپنے نال واہی بیجی اُتے لا دیندے سن تاں جو اوہناں نال کجھ نہ کجھ اپنی "آمد ن" نوں ودھایا جا سکے۔اٹھارویں صدی وچ جدوں صنعتی ترقی دا مُڈھ رکھیا گیاتاں 1802-1803وچ اجہیا ایکٹ بنایا گیا، جہدے انوساربارھا ں ورھیاں تک دے بالاں نوں مزدوری ول لایا جا سکدا سی۔انگریزی زبان دے وڈے ناول کار چارلس ڈکنز وی بارھاں ورھیاں دی عمر وچ اک فیکٹری اندر مزدوری کردے رہے سن۔ ایہ مزدوری اوہناں نوں کیوں کرنی پئی ۔۔۔۔ اوہناں دے ماپیا ں نے اجہیا قرض لیا ہویا سی جس دا بھار لاندیاں لاندیاں اگلی پِیڑھی نوں وی مزدوری کرنی پئی۔ایہ بال مزدوری دا مُڈھ کدوں بھجیا جے ایس دی تواریخ ول جھات پاندے آں تے بڑیاں گلاں دا ساہمنا کرنا پیندا اے اج اوہ مُلک جہڑے انسانیت دا پرچار کردیاں ہوئیاں انسانی حقاں دا جھنڈا چُکی ہوئے نیں؛ ایہناں نے ای صنعتی ترقی ویلے بالاں نوں مزدوری کرن اُتے لا دتا سی۔

23جون1757 وچ نواب آف بنگال نوں پلاسی وچ ہرا کے مشرقی انڈیا وچ انگریز حاکم بن گیا۔انگریز کول بنگال،بہار تے اُڑیسیہ دے علاقے آ گئے۔انگریز نے شیواں دی تجارت نوں باہر گھلن لئی ڈھیر تعداد وچ بناونا شروع کرنا سی تاں جو معاش نوں ودھایا جاوے۔ایہناں شیواں نوں بناون واسطے مزدوراں دی وی ڈھیر تعداد وچ لوڑ سی جس کر کے بنگال،بہار تے اُڑیسیہ دے بالاں نوں وی وڈیاں دے نال نال مزدوری تے لادِتاگیا۔صنعتی طور تے شیواں دی تیاری واسطے پہلی وار برصغیر اندر بال مزدوری دی نِینہ انگریز سرکار نے ای رکھی۔

اندازا لاؤ جے دیہاڑ دے چوّی گھنٹیاں وچوں وِیہ گھنٹے کوئی بندا یاں سوانی مزدوری کرے تاں اوہدے کول باقی صرف چار گھنٹے باقی بچدے نیں جو کسے طرحاں وی اِک ودھیا جیون لئی ٹھیک نہیں نیں۔کجھ مزدوراں نے جدوں اپنے حقاں لئی اَواز چُکی سی تاں سرمائے داراں نے ایس اَواز نوں دباون واسطے ہر حربا ورتیا ؛اوہناں نوں تشدد دا نشانا بناون دے نال نال پھاہے وی چڑھایا جاون لگیا۔ پہلی مئی 1885نوں شکاگو وچ لہو دی جہڑی ہولی کھیڈی گئی سی اوس ناں شکا گو دیاں سڑکاں وچ مزدوراں دا لہو انھے واہ روڑھیا گیا سی۔

مزدوراں دی منگ ایہ سی کہ اوہناں دے کم کار لئی ویلا مِتھیا جاوے جو اَٹھاں گھنٹیاں توں ودھ نہیں ہونا چاہیدا اے۔ایس توں پہلاں مزدوراں دے کمکار لئی وِیہ گھنٹے سی تے اوہناں نوں بہت معمولی اُجرت دِتی جاندی سی۔ صنعتی ترقی دے مُڈھ وچ مزدوراں تے مزدوری واسطے کوئی قانون موجود نہیں سی جس کر کے بالاں نوں مزدوری کرن تے لایا جا رہیاسی ۔

ایسے طرحاں 1856 دے کاٹن ملز ایکٹ دی وجھا نال 9توں 12 ورھیاں دے ملازم رکھے جا رہے سن جہناں کولوں بارھاں بارھاں گھنٹے کم کروایا جاندا سی۔ویہویں صدی دے مُڈھ وچ1901اندر بالاں دی مزدوری دے خلاف اَواز چُکن والیاں نوں تسلی دین لئی بارھاں ورھیاں توں گھٹ دے بال مزدوراں دی مناہی دا قانون بنا دِتا گیا۔

"جگت پدھر دے قانون انوسار اٹھارھاں ورھیاں توں نِکا ہر انسان بال اے"،جس نوں جبری طور اُتے مزدوری ول نہیں لایا جا سکدا۔کجھ یورپی مُلکاں وچ چودھاں ورھیاں توں بعد ہفتے وچ اک دو گھنٹے دی ملازمت کرن دی چھُوٹ دِتی جاندی اے پر ایس گل دا خیال رکھیا وی جاندا اے کہ بال دی تعلیم،سکول دے اوقات کار دے وچ کوئی رکاوٹ نہ بنے۔ایس چودھاں ورھیاں وچ کجھ گھنٹیاں دی ملازمت دی مشروط اجاز ت دین دا ایہ مقصد سی تاں جو بالاں وچ ہُنر تے کاریگری نوں ودھوتری دِتی جاوے۔کجھ مُلک اجہے نیں جہناں وچ پنج ورھیاں دے بالاں نوں ای مزدوری ول لا دتا جا ندا اے ایس نوں انگریزی وچ چائلڈ لیبر تے پنجابی وچ بال مزدوری کہیا جاندا اے۔ایہ بال مزدوری اج وی ساری دُنیا وچ موجود اے پر جہڑے پنج غریب دیس ایس پاروں بدنام نیں اوہناں دی معاشی حالت دے نال نال ہور سماجی مسئلے وی نیں جس نال ایس توں چھٹکارا ممکن نہیں ہو رہیا اے۔پنج غریب دیساں وچ بال مزدوری ٹِیسی اُتے اے ایہ پنج مُلک انڈونیشیا،انڈیا،فلپائن،تھائی لینڈ تے پاکستان نیں۔فیکٹریز ایکٹ دے انوسار چودھاں ورھیاں توں تھلڑی عُمر دے بال نوں ملازم رکھنا جُرم اے۔پاکستان وچ اڑتالی فیصد بالڑیاں تے اُنتالی فیصد بالاں نوں بال مزدوری ول دھکیلیا جاندا اے۔ہیومن رائٹس کمیشن دی اک رپورٹ دے مطابق نوّے دے دہاکے وچ بال مزدوراں دی تعداد لگ بھگ اِک کر وڑ دس لکھ سی جو اوس ویلے دی اَبادی دے تناسب نال بُہت ودھ سی۔ایہ ای اوہ سماں سی جدوں بال مزدوری نوں پاکستان وچوں مُکاون دے جتن کیتے جاون لگے تے سرکار نے ایس ول سنجیدا ہوون دا چارا کرنا شروع کیتا۔

پنجاب سرکار دے لیبر ڈیبارٹمنٹ ولوں جاری کیتی گئی اِک رپورٹ وچ ایہ دسیا گیا اے کہ سبھ توں ودھ بال مزدوری کرن والے بال مُلتان شہر وچ نیں۔ایتھے مُلتان بارے ایہ گل چیتے وچ رکھن والی اے کہ اوتھے جہڑے بھٹھے نیں اوہناں اُتے کمکار واسطے بالاں نوں لایا جاندا اے ایہدے وچ بھٹھیاں دے مزدوراں دی اِک وڈی گنتی اے۔پنجاب اندر بھٹھیاں دی دس ہزار توں ودھ تعداد اے جتھے لکھاں دی تعداد وچ بالاں نوں مزدوری ول لایا جا رہیا اے۔بھٹھا مالکاں نے تاں بالاں نوں اک حساب دا مُل لیا ہوندا اے کیوں جے اوہ اوہناں دے ماپیاں کولوں ورھیاں واسطے مزدوری کرن دا کنٹریکٹ سائن کروا کے اوہناں نوں جویں غلام بنا لیندے نیں۔

پِنڈاں تھاواں وچ واہی بیجی دے کم وچ بالاں نوں اِک مزدور دے طور تے ورتیا جاندا اے ایہدے ورتن والے پہلاں تاں اوس دے گھر والے ای ہوندے نیں تاں جو افرادی قوت نال اپنا منافع ودھا یا جاسکے۔ ایس طرحاں دے حالات نوں وی بدلن دی لوڑ اے ایہدے پچھے اِک تاں تعلیم توں دُوری کارن اے دوجا بالاں نوں اپنے بنیادی حقاں بارے اُکا ای سوجھ بُوجھ نہیں اے تے ایس واسطے کوئی کردار نہیں کردا پیا ایس لئی ایہدے وچ سارے سماج نوں ای قصور وار وی متھیا جا سکدا اے۔ ماپیاں نوں وی چاہیدا اے کہ اوہ بالپن دی عمرے بالاں کولوں مزدوری کروان دی بجائے اوہناں دی تعلیم دا کوئی پربندھ کرن۔ شہراں وچ بال مزدوری دے وی ایہو ای کارن نیں پر ایتھے مزدوری لئی کمکار وکھ نیں جہناں دا ویروا اگلیاں سطراں وچ آون والا اے۔

بالاں نوں مزدوری کرواندیاں ہوئیاں جبری طور تے وی مزدوری کروائی جاندی اے جویں کہ بالاں نوں مانگت بنانا،بالاں نوں مانگت بنا کے اوہنا ں نوں پیشاور بھیکھ منگیا دے نیٹ ورک وچ لیا جاندا اے اوہناں نوں ایس مقصد لئی اغواء کیتا جاندا اے تے بردا فروشاں دے نیٹ ورک چلائے جاندے نیں۔بالاں نوں بجھل بنا دتا جاندا اے ہور تے ہور انسانی انگاں دی ویچ وٹک دا دھندا وی ایس دے نال جُڑیا ہو ند ااے۔

بال کہڑیاں مزدوریاں کردے نیں قالین بافی واسطے نِکے نِکے بالاں نوں کم تے لایا جاندا اے کیوں جے ایہناں دی اک تاں مزدوری گھٹ ہوندی اے دوجا ایہناں دیاں اُنگلاں لچکیلیاں ہوندیاں نیں جس نال قالین سوہنے ستھرے بن جاندے نیں۔ہوٹلاں تے صفائی کرن،بھانڈے مانجھن اتے ویٹراں دا کم وی بالاں کولوں لیا جاندا اے۔ایتھے اوہناں نال جہڑا سلوک کیتا جاندا اے اوہ بہت ای ذلت والا ہوندا اے۔آٹوورکشاپاں تے نِکی عمر دے بالاں توں کم لیا جاندا اے تے ایہناں ورکشاپاں تے اکثر نوں ”چھوٹو“ کہیا جاندا اے ایہ چھوٹو اپنی ہمت توں ودھ کم کردا اے پر ایس نوں جِنی اُجرت دتی اجاندی اے اوہ بہت ای معمولی جہی ہوندی اے۔

گھراں وچ کم کرنا،ہور تے ہور بہت سارے امیر لوکاں نے ماڑیاں گھراں دے بالاں دے ماپیاں نوں اک وڈی رقم اکو وار ای دے بال نوں کئی ورھیاں تیکر اپنے کمکار واسطے رکھ لیا ہوندا اے تے پِنڈاں تھاواں توں بہت سارے بالاں نوں ایس کم لئی منگوایا جاند اے۔جے وڈی رقم نہیں وی دتی جاندی اے تاں ایس دے اُلٹ تھوڑی جہی اُجرت اُتے ماپے اپنے بالاں نوں چھڈ جاندے نیں۔ ایتھے وی بالاں نوں جبری کم تے لایا جاندا اے تے ایس دے پچھے بالاں دے سکے رشتے دار ای ہوندے نیں ایہناں گھروکی کم کار والیاں بالاں نال جنسی زیادتی دیاں خبراں وی آندیاں رہندیاں نیں۔

کپاہ چُگنا،بناوٹی پھُل بناونا،جُتیاں بنانا،پیکنگ دا کم کرنا،کھڈونے بنانا،ماچساں دیاں فیکٹریاں وچ،منڈیاں وچ خریداراں دا سامان چُکن واسطے،چوڑیاں بنانا،سرجری دا سامان،پٹاخے دا سامان بنانا،بجری کُٹنا،صابن بنانا،اُنّ صاف کرنا، کان کنی واسطے مزدوری،فُٹ بال سلائی کرنااَ تے ہور اکئی کماں وچ بالاں نوں مزدور وجوں ورتیا جاندا اے۔ ایس دے نال نال بالاں نال جہڑا دھرو کیتا جاندا اے اوہ وی ضمیر والیاں نوں جنجھوڑدا ا ے بالاں دے جُسیاں دے انگ ویچے جاندے نیں،ہور تے ہور بالاں کولوں جنسی دھندا کروایا جا ندا اے ، کئی وار ہوٹلاں وچ چھاپے مار کے ایس طرحاں دے گروہاں نوں ساہمنے لیاندا گیا اے۔ایس غلط کم نوں ودھاون والیاں اصل چہریاں نوں ساہمنے لیاون دی لوڑ وی اے۔

غُربت نال جھُوجھدے دیساں وچ بال مزدوراں دی تعداد بہت خطرناک اے،چاراں وچوں اِک بال مزدوری کرن اُتے مجبور اے جویں کہ افریکا وچ پنجاہ فیصد بال مزدوری کردے نیں۔عالمی بنک دی اک رپورٹ دے مطابق 1960توں 2003تک با ل مزدوری پنجھی فیصد گھٹ ہو گئی اے پر ایہ وی منن والی گل اے کہ2013وچ آئی ایل او دی رپورٹ مطابق اِک سو اٹھاہٹھ ملین بال مزدوری کر رہے نیں ۔بالاں نوں ای کیوں مزدور رکھیا جاندا اے ایس دے کئی کارن نیں جہناں وچوں کجھ اُچیچے ایہ نیں:

٭وڈیا ں توں وِیہ فیصد گھٹ اُجرت دینی پیندی اے۔

٭ تھوڑے پیسیاں وچ وی کم ودھیا ڈھنگ نال کردے نیں ۔

٭سرمایا دار دے اگے نہیں بولدے،اوہناں دی ہر چنگی مندی نوں سر متھے دھردے نیں۔

٭اپنے حقاں واسطے اَواز نہیں چُکدے کیوں جے اوہناں نوں اینی سُوجھ ای نہیں ہوندی اے۔

٭مجبور تے مہاتڑاں دی مجبوری دا فائدا چُکنا۔

٭ملٹی نیشنل کمپنیاں بالاں نوں ایس لئی وی مزدوری ول لا لیندیاں نیں کیوں جے ایہدے واسطے اوہناں نوں گھٹ خرچے نال جس قسم دا وی ماحول ہووے تیار کرن وچ سوکھت ہوندی اے کیوں جے بال مزدوری دے حوالے نال ماحول دی کوئی پرواہ نہیں کردے نیں تے نہ ای کوئی منگ کردے نیں۔

٭بال مزدور جہڑے ہوندے نیں اوہ سرمایا داراں خلاف اَواز نہیں چُکدے جس کر کے سرمایاداراں نوں ہڑتالاں دا وی کوئی ڈر نہیں ہوندا اے۔

٭ایہ بال مزدور،سرمایاداراں واسطے کوئی مسئلے نہیں پیدا کردے نیں۔

٭خوفناک تے نقصان دہ مزدوری نوں جتھے عام مزدور انکار کر سکدا اے اوتھے سرمایاداراں نے بالاں نوں مزدوری ول اُکسانا ہوندا اے۔

سبھ توں ودھ بال مزدوری کرن والے حدوں ودھ مجبور ہوندے نیں جویں کہ پاکستان وچ اِک فرد نوں اَٹھ توں نَوافراد نوں کھوانا پیانا ہوندا اے جس کر کے جے مزدوری مُک گئی تاں اوہناں داآخری سہارا وی مُک جاوے گا ، ایس گل نوں سرمایا دار وی جاندا اے تے ایس دا بھر پور شوشن(استحصال) کردا اے۔

ایہ بال مزدوری نوں کویں مُکایا جا سکدا اے جے ایس حوالے نال ویکھیے تاں سبھ توں پہلی گل تے اُچیچی گل ایہ اے کہ سرکار اُتے ای سبھ ذمے واریاں پانا چنگا نہیں اے کیوں جے بال مزدوری نوں مکاون لئی تیجی دُنیا دی صرف سرکار نہیں ختم کر سکدی اے کیوں جے اوس نوں ہور وی بنیادی مسئلیاں دا ساہمنا ہوندا اے۔۔۔۔۔۔ایس واسطے سبھ نوں مِل کے جتن کرنا چاہیدا اے سرکار نے تاں وِیہ ہزار جُرمانا تے اک ورھے دی قید دی سزا رکھی اے جو کدے وی ایس پکھوں کم نہیں کر رہے نیں۔بعدوں ایہ جُرمانے دی رقم نوں وِیہ دی بجائے ودھا کے پنجاہ ہزار روپے کر دتا اے۔ سرکاری اداریاں ولوں جو ہونا چاہیدا سی نہیں ہویا اے تے این جی اوز جو کردار ادا کر رہیاں نیں اوہ وی بہت ای تھوڑا اے۔

بالاں نوں اوہناں دے بنیادی حقاں بارے جانکاری میڈیا راہیں،مسیتاں راہیں مذہبی عالماں دا وی فرض اے کہ اوہ ایہ جانکاری پھیلان،سکولاں وچ بالاں نوں لازمی داخل کیتا جاوے اَتے بنیادی تعلیم دے وچ بالاں نوں اوہناں دے بنیادی حقاں دی جانکاری کہانیاں،شاعری تے ہور مضموناں راہیں وی دِتی جا سکدی اے سبھ توں ودھ سماج دا مثبت کردار ادا ہونا بہت بہت ضروری اے تے ایہ اودوں ای ہو سکدا اے جدوں بھِیڑ مُکا کے سبھ اک قوم بن کے آون والی پِیڑھی بارے سوچن لگ جان گے۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

٭٭٭٭٭