میں تے سنتوکھ سنگھ سنتوکھ

میں تے سنتوکھ سنگھ سنتوکھ

توقیر چغتائی

مشاعرامکیا تاں اُس مینوں کہیا ”چل ریڈنگ چلدے آں بھلکے پرت آویں۔“

دس وج گئے سن اساں مشاعرہ مکن مگروں روٹی ٹکر وی کھا لتا سی۔

”میں گھر توں ہو کے آنداں، فیر چلدے آں۔“

”او چھڈ پرانہ، گھر چِ کیہ سونا دھریا ہویا اے تیرا، سویر نوں توں گھر ای تاں آنا اے مڑ کے۔“ اوہنے میری بانہ پھڑ کے آکھیا۔ پر میں جاندا ساں سویر نوں نہیں پرت سکاں گا۔ انج پہلاں وی کئی وار ہو یا سی میں اوہدے نال ایس وعدے تے ریڈنگ گیا ساں کہ سویر نوں پرت آواں گا پر دوجے دن آن لگیاں اوہنے آکھیا۔

”ٹھہر جا یار!توں کہڑا کم تے جانا اے، شاماں نوں تُر جاویں۔ دِنے رل کے ٹکر کھاواں گے جھٹ کُواَرام کریں پنج چھے وجے تینوں ٹرین تے بٹھا دیاں گا۔“

سنتوکھ سنگھ سنتوکھ لندن توں اک گھنٹے دے پینڈے تے چھوٹے جہے پر بہت ای سوہنے شہر ریڈنگ وچ رہندا سی۔میں پہلی وار اُس دے جگری یار مشتاق سنگھ دے گھر اوہنوں ملیا ساں پر ایتھے آن توں پہلاں ای اوہدے لیکھ تے کویتاواں، آرسی، نواں زمانا تے کھبے پکھ دے دوجے پنجابی رسالیاں وچ پڑھ چکا ساں۔ میں فاروق ساغر کول بر منگھم وچ کجھ دن رہن مگروں مشتاق سنگھ کول لندن آ یا ہویا ساں۔ مشتاق سنگھ تے سنتوکھ سنگھ سنتوکھ گوڑھے یار وی سن تے اوہناں دے سیاسی وچار وی اکو جہے سن۔ اوہ ہفتے چ زیادانہیں تاں اک وار ضرور کٹھے ہوندے سن تے فون تے وی اوہناں دی لمی گل بات ہوندی رہندی سی۔ کئی وار انج وی ہوندا کہ سیاسی جاں ساہتک گل بات کردیاں اوہناں دی لڑائی ہو جاندی تاں اوہ مہینیاں تیکر اک دوجے نوں فون ای نہ کر دے۔

میں چپ چاپ سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نال ساؤتھ ال اسٹیشن ول تُر پیا، اوہنیں دو ٹکٹاں لیاں تے اسیں ریڈنگ آلی گڈی چِ بہہ گئے۔ اوس توں کش مہینے پہلاں میں ہیتھرو ایر پورٹ توں پہلی واراک دوست دی کار وچ بہ کے جدوں برمنگھم دے راہ پیا ساں تاں آل دوالے دے landscapes نے میرے تے جادو کر دتا سی۔وڈیاں وڈیاں پیلیاں دیاں بنیاں تے اُگیا ساوا کچورگھاہ، لمے لمے بوٹیاں ہیٹھ چردیاں بھیڈاں، اسماناں تے اُڈدا کالا بدل تے کالیاں پدھریاں سڑکاں تے دوڑدیاں کاراں ویکھ کے مینوں لگداسی جویں کوئی سفنا ویکھدا ہوواں،پر جدوں ریڈنگ دے لاگے دیاں پیلیاں، چھوٹے وڈے بیلے، تے نال ای وگدادریاتھیمز ویکھیا تاں برمنگھم دے landscapes اِک وار جویں بھل ای گیا۔ ریلوے اسٹیشن تے لتھ کے اساں گھر جان لئی بس پھڑی تاں مینوں بساں وچوں ایس سوہنے شہر دے نویں پرانے بھاگاں، پارکاں، ہوٹلاں تے سڑکاں بزاراں نوں ویکھ کے ہور وی مزا آیا۔ بس اسٹاپ تے لتھ کے اک نکی جہی سڑک نوں پار کیتا تاں ساہمنے اوہ گھار نظر آیا جیس دے بوہے تے انگریزی وچ ”سنتوکھ سنگھ سنتوکھ“ دی تختی لگی ہوئی سی۔اوہنے کھبے پاسے بنے لکڑ دے گیٹ وچوں دی لنگھ کے پچھلے بوہے دے جندرے وچ کنجی پھڑائی تاں اوہ کُھل گیا۔ اندر بتی بل رہی سی۔ میں سمجھیا اوہ کلا ای رہندا اے۔ مشتاق سنگھ نے دسیا سی کہ اوہدی گھر آلی سورگ واسی ہو چکی اے، دھیاں پتراں دے ویاہ ہو گئے نیں تے ہُن اوہ کلا ای رہندا اے پر بوہا کھولدے سار ای اوہنے اچی جہی واج نال کسے نوں ”Lovely۔۔۔۔“ آکھ کے بلایا تاں مینوں شک پیا کہ لولی ناں دی کوئی زنانی اوہدے نال رہندی اے، پر اندروں تیہہ کُوورھیاں دا اک منڈا نکل کے ساڈے ساہمنے آ گیا۔

لولی سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دا ساریاں توں نکا پتر سی جہڑا نشے دی لَت چ پئے کے دماغی روگاں چ پھس گیا سی۔ اوہدا علاج وی کروایا گیا پر ٹھیک نہیں سی ہویا تے ہن دماغی روگیاں دے سینٹر وچ ہی رہندا سی پر کدی کدائیں پیو کول اک دو دن کڈھ کے فیر اپنے سینٹرچِ مڑ جاندا سی۔

دو کمریاں دا گھار بلکل انج دا ای سی جویں برطانیا دے سارے گھار اُسارے جاندے نیں تے اوہ سارے اکو جہے ہوندے نیں۔ جے اپنی مرضی نال ایہناں دے ڈیزائن وچ فرق پان دی کوشش وی کیتی جائے تاں کونسل آلے آکے بنیا بنایا گھار ڈھاہ دیندے نیں۔ ڈرائنگ روم وچ کتاباں تے اخباراں بڑے سچجے ڈھنگ نال سجیاں ہویاں سن تے ٹیبل تے انگریزی دے اخبار پئے ہوئے سن۔ اک الماری وچ ”پریت لڑی“ تے ”آرسی“ دے سارے پرچے رکھے ہوئے سن تے دوجے پاسے”نواں زمانا“ دے میگزین دھرے ہوئے سن۔ دو ہور الماریاں انگریزی، اردو تے پنجابی دیاں کتاباں نال وی بھریاں ہویاں سن۔ سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دا جہڑی نسل نال سنبندھ سی اوہ اردو وی چنگی طرحاں جاندی سی ایس لئی کہ اوہدے بچپن دے زمانے وچ پنڈ دے اسکول وچ اردو وی پڑھائی جاندی سی۔ اوہدا کہنا سی اودوں دوجیاں بولیاں دے استاداں وانگ اسکول وچ اک اردو پڑھان آلا استاد وی ہوندا سی جہنوں اسیں منشی آکھدے ساں۔

تھوڑے چر مگروں میرے ہتھ چے اک شرٹ تے پجاما پھڑاندیاں اوہنے آکھیا ”آجا تینوں تیرا کمرا دکھاؤں۔“ اسیں پوڑھیاں چڑھدے اُتلے کمرے ول چلے گئے۔ دوہاں کمریاں دے ساہمنے لگے اک چھوٹے بوہے ول اشاراکر دیاں اوہنے دسیا۔

”آہ واش روم اے، تے آہ تیرا کمرا“ اوہنے اندر وڑ کے بتی جگا ئی تاں مینوں کمرے وچ دو صاف ستھرے بیڈ لگے نظر آئے تے میں بوٹ لاہ کے کپڑے بدلن لگ پیا۔

کمرابہت ٹھنڈا سی پر ہیٹنگ آن کرن مگروں کندھاں ہولی ہولی تتیاں ہون لگ پیاں سن۔ بیڈ تے بہندے سار ای میرا پیر ہیٹھ پئی کسے شے نال جا وجیا، کھڑ کھڑ دی واج آئی، میں بیڈ دی چادر ماڑی جہیا تانہ نوں چُک کے ہیٹھ نظر ماری تاں دو بوتلاں نظر آئیاں۔ اک چُک کے ویکھی تاں اوہدے اُتے Chivas Regalلکھیا ہویا سی۔ بوتل نوں اپنی تھاں رکھدیاں میں چپ چاپ اکھاں بند کر کے سون دا جتن کیتا تے نال ای ایہ وی سوچن لگ پیا کہ شواز ریگل دیاں بوتلاں دا بیڈ تھلے کیہ کم؟

سویر نوں میں آپنی مرضی نال ای اٹھیا۔ ڈرائنگ روم چ آیا تاں اوہ اخبار پڑھ رہیا سی۔ مینوں ویکھدے سار ای بولیا:

”او جاگ گیاں پروہنیا، نیندر پوری ہوئی کہ نہیں تیری۔“

”آہو پوری ہو گئی، سگوں ودھیک ہو گئی اے۔“ میں آکھیا تاں اوہ کہن لگا چنگا پہلاں ناشتا کردے آں فیر ہور گلاں۔“ تے اوہ اُٹھ کے نال بنے کچن ول تر پیا۔ نال ای مینوں کہن لگا۔”ناشتے چ کیہ لویں گا۔“

”جو وی ملیا کھا لواں گا میں تاں پینڈو بنداں، رات دی ٹھڈی روٹی وی چاہ نال کھا لینداں۔“

”تے میں کوئی امریکہ توں آکے ایتھے آباد ہویا ں؟ اوئے میں تیتھوں ودھ پینڈو ہاں تے ایہ پینڈو پن ای ساڈی پچھان اے جہنوں اساں سانبھ کے رکھناایں۔نویں نسل تاں دنو دنی ایہدے کولوں دورہندی جا رہی ہے۔“

”آہو پر ایہدے ِچ اوہناں دا کیہ قصور؟ اوہناں دا پنڈ جاں شہر تاں ایتھے ای اے نا۔ اوہ لاہور جاں جالندھر دے کسے پنڈ وچ تاں نہیں جمے۔۔۔“

”توں ٹھیک کہندا ایں پر بہت گھٹ ماپے ایس گل ول دھیان دیندے نیں۔ جہڑے بچّے ایتھے جمن مگروں وڈّے ہوئے نیں اوہ انگریز نے، پنجابی نہیں۔ایس لئی کہ اوہناں دا چوکھا ویلا تاں انگریزاں نال لنگھدا اے، پڑھدے وی انگریز بچیاں نال، کھیڈدے وی اوہناں نال تے وڈے ہوکے بہتے ویاہ وی اوہناں نال ای کردے نیں فیر اسیں اوہناں نوں قید کویں رکھ سکدے ہاں۔ سارے کش مگروں وی جے اوہ ماڑی چنگی پنجابی بول جاں سمجھ لیندے نیں تاں ایہ وی بڑی گل ہے۔“کہندیاں اوہ کچن و چ وڑ یا تاں اوہدے ہتھوں فرائی پین لے کے میں انڈے فرائی کرن لگ پیا۔

”توں پروہنا ایں یار نالے پہلی وار میرے گھار آیا ایں مینوں سیوا کر لین دے۔ جا اندر بہ جا۔۔۔“

”ایہ کویں ہو سکدا اے۔ تسیں میتھوں وڈے او۔“ میں اوہنوں آکھیا۔

”ایہ وڈا نکا انڈیا تے پاکستان وچ ای چلدا اے۔ ایتھے سبھ برابر ہوندے نیں۔“ اُس میرے ول ویکھ کے آکھیا پر میں اپنی گل توں نہ ہٹیا تے انڈے فرائی کرن لگ پیا۔ اوہنے توس گرم کیتے تے اسیں بھانڈے چک کے جدوں ڈائنگ وچ وڑے تاں اگے لولی وی بیٹھا ہویا سی۔

کندھ نال بنے شیڈ تے ٹی وی رکھیا ہویا سی تے اوہدے لا گے وی اک بوتل پئی ہوئی سی۔ میں حیرانی نال اوہنوں پچھیا”سنتوکھ جی تہاڈے گھر دے ہر پاسے بوتلاں دھریاں ہویاں نیں ایہدا کارن؟ جے اک دو ہوندیاں تاں پچھن دی لوڑ نہیں سی انیاں ساریاں بوتلاں دا کیہ کردے او؟“ اوہ ہس کے کہن لگا:

”دو دن پہلاں صفائی کروائی سی گھر دی،چک کے اُتے رکھیاں تے اوتھے ای دھریاں رہ گیاں،ہالی پوڑھیاں ہیٹھ پئے دو کاٹن تاں توں ویکھے ای نہیں۔جو وی آندا ایہو سوال کر دا توں ایڈیاں ساریاں بوتلاں کاہدے لئی رکھیاں ہویاں نیں؟ اصل وچ سال پہلاں میرے منڈے دا ویاہ سی۔ پنجاب توں وی پروہنے آئے سن۔ تہاڈے ول تاں پاپندی اے پر تینوں پتا اے ساڈے دیش دے پنجابیاں نوں ویاہ تے شراب دی کِنی لوڑ ہندی اے۔ میں وی چوکھیاں ساریاں چک لیایا ساں۔ بہتیاں پی گئے گھٹ رہ گیاں، ہن کوئی پروہنا آندا اے تاں اک ادھ کھول لئی دی اے۔ ویسے میں جدوں کلا ہوواں وہسکی گھٹ ای پینداں، مینوں تاں بیر ای چنگی لگدی اے۔

برطانیا دے ہر گھار د ا ackyard B پھلاں دیاں ویلاں، گملیاں تے دوجے نکے وڈے بوٹیاں نال سجایا جاندا اے۔ کجھ گھراں وچ ایہدے ول زیادا دھیان نہیں دتا جاندا پر بہتیاں وچ پھلاں دے بوٹے، عام بوٹے تے فروٹ دے بوٹے لگے ہوندے نیں۔ سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دے گھر دا بیک یارڈ جتھے ختم ہوندا سی اوہدی کندھ نال کھل کے دوجے بنے جھاتی ماریے تاں کئی سو فٹ نیویں تھاں توں لنگھدا موٹر وے نظر آونداسی جہدے سینے تے ہر ویلے بھاری ٹریفک نسدی رہندی سی۔ ویڑھے وچکار پھلاں تے دوجے بوٹیاں نال اک سیب دا بوٹا وی لگیا ہویاسی۔ میں اک وار سیب کھوہ کے کھادا تاں اوہدا سوادناکھاں توں وی بھیڑا سی۔ برطانیہ وچ ہر تھاں بڑے سوہنے بوٹے تے ہریالی نظر آوند ی اے پر ڈاہڈی سردی ہون کر کے ایتھے بوٹیاں نال ایڈا فروٹ نہیں لگدا۔

ناشتا کر کے اسیں فیر ڈرائنگ روم وچ آگئے تے پنجابی ساہت بارے گل بات شروع ہو گئی۔ اوہنے اپنیاں نظماں وی سنایاں، کتاباں وی وکھایاں تے پاک بھارت سیاسی سنبندھاں سنے دوہاں دیساں دے پنجابی ادب بارے وی کافی چر گل بات کیتی، نال ای ایہ وی دسیا کہ ایتھے وسدے ورلے ای پاکستانی ساہت کار پنجابی ساہت نال جُڑے ہوئے نیں۔ بہتے اردو وچ ای لکھدے نیں، پر کوئی وڈا ساہت کار آجاوے تاں اوہدے نال ملاقات ہو جاندی اے جویں افضل احسن رندھاوے نال اک وار ملاقات ہوئی سی تے فیر فخر زمان دی عالمی پنجابی کانفرنس وچ وی چوکھے سارے پنجابی ساہت کارپاکستان توں آئے سن پر گھٹ اجہے سجناں نال گل بات دا موقع ملیا۔ اوہدا اک کارن تاں ایہ وی سی کہ ساڈے ہانی تے سانوں جانن آلے لکھیک جاں تے گھٹ ای ایتھے آوندے نیں جاں اوہ ہن ایس دنیا تے ای نہیں رہے۔

اک جمعرات نوں مینوں سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دا فون آیا۔ اودوں میں لندن چھڈ کے بریڈ فورڈ چلا گیا ساں تے اک سال توں اوتھے ای کم کر رہیا ساں۔ اوتھے پنجابی تے اردو دے ساہت کار تاں چوکھے سن پر میں کسے نوں وی نہیں سی جاندا۔ آپ جا کے کسے نوں اپنے بارے دسنا وی چنگا نہیں سی لگدا تے سدیاں بناں کسے مشاعرے جاں محفل وچ جانا وی بُرا لگدا سی۔ میں بریڈ فورڈ لائبریری دی ممبر شپ لتی ہوئی سی جس وچ انگریزی دیاں کتاباں توں وکھ اردوتے پنجابی دیاں وی ہزاراں کتاباں رکھیاں ہویاں سن ایس کر کے بہتا ویلا اُتھے ای لنگھدا سی۔ سنتوکھ سنگھ دا کہنا سی ہفتے دی شام نوں کمیونٹی سینٹر ولوں ریڈنگ وچ اک مشاعرہ ہورہیا اے۔ توں اج ای میرے کول آجا۔ میں آکھیا ہالی تاں دو دن پئے ہوئے نیں۔ سنتوکھ دا کہنا سی ایتھے ہفتے تے اتوار دی چھٹی ہون کر کے جمعے نوں ای ویک اینڈ شروع ہو جاندا اے جے توں جمعے نوں آ گیا تاں آپاں رل کے یارھاں دوستاں نوں ملا ں گے۔ دوجے دن مشاعراہووے گا تے تیجے دن توں مڑ کے بریڈ فورڈ چلا جاویں۔ میں حامی بھر لئی تے دوجے دن ریڈنگ چلا گیا۔ اُس دن لولی اوہدے کول نہیں سی آیا۔ شام چھے وجے اوہ کہن لگا:

”چل تینوں اپنے پرانے دوستاں نال ملائیے۔“

گھر توں تھوڑا ای پرانہ وڈی سڑک دے لاگے بہت ہی پرانا پر سوہنے ڈیزائن دا اک پب بنیا ہویا سی جس دے متھے تے Three Tuns لکھیا ہویا سی۔ اُنج تاں پورے برطانیا وچ ایس ناں دے ہور وی کئی پب بنے ہوئے نیں پر سنتوکھ دا کہنا سی ایہ بہت ہی پرانا پب اے جتھے شام نوں لوکی خاص طور تے بیر پین لئی آؤندے نیں۔پچھلے کنے ای ورھیاں توں میں وی ایتھے ای آونداں۔ اسیں اندر وڑے تاں تن چار انگریز، اک افریقی تے اوہناں نال دو ادھ کھڑ جہیاں زنانیاں بیٹھیاں سن۔ ساریاں دے ساہمنے بیر دے گلاس دھرے ہوئے سن تے اوہ اک دوجے نال گلاں کر رہے سن۔ سنتوکھ نوں ویکھ کے اوہناں ساریاں دے منہ تے رونق جہی آ گئی۔اوہناں نال ہیلو ہائے مگروں اوہنے مینوں دسیا:

”ایہ سارے میرے دوست نیں جہناں نال ورھیاں توں میں روزای شام نوں بیر پینداں۔“ تے فیر اوہناں نال میرا تعارف کروان لگ پیا۔ مینوں پہلی وار کسے پب وچ انج جاناتے دوجے کلچر دے بندیاں نال رل کے بیٹھنا بڑا اوپرا جہیا لگ رہیا سی پر ہولی ہولی سبھ ٹھیک ہوندا چلا گیا۔فیر اوہ مینوں بار تے کھلوتی اُس سوہنی جہی Bar attendants کول لے گیا جیہڑی پب وچ آن آلیاں نوں کاونٹر تے لگے پائپ راہیں بیر دے گلاس بھر کے دے رہی سی۔ Bar attendants منڈے وی ہوندے نیں، پر زیاداباراں وچ کڑیاں ای ہوندیاں نیں۔ اوہ آن آلیاں نوں خالی شراب جاں بیر ای نہیں ورتاندے سگوں جیہڑے ایہناں دوواں چیزاں نوں پسند نہیں کردے اوہناں لئی soft drink تے کھان کھان پین دیاں چیزاں دا وی انتظام ہوندا اے پر ضروری نہیں کہ ہر پب وچ soft drink یا کش کھان نوں وی ملے۔ ایس لئی کہ پب نوں شراب پین لئی ای ورتیا جاندا اے۔

دوجے دن مشاعرا سی جہدے وچ لندن، بریڈفورڈ، برمنگھم تے ولور ہمٹن توں اڈ آل دوالے دے دوجے نکیاں شہراں توں شاعر آئے ہوئے سن۔ مشاعرے مگروں کھان پین دا انتظام سی جہدے پچھوں باہروں آن آلیاں کویاں نوں رخصت کیتا جا رہیا سی۔ اُس توں پہلاں سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نے اپنے کوٹ دے اندرلے بوجے وچ ہتھ پا کے چٹے رنگ دے وکھ وکھ لفافے کڈھے جہناں وچ وِیہ وِیہ پونڈ رکھے ہوئے سن تے ہر لفافے اُتے کوّیاں دا ناں وی لکھیا ہویا سی۔ اوہ لفافے اگے ودھاندا ہویا کہن لگا:

”آہ لو بھراؤ اپنا اپنا لفافا۔ روٹی کھان مگروں نہ تے مینوں پتا ہووے گا کنوں پیسے دے چکیاں تے کنوں دینے نیں تے نہ ای تسیں  منگن جوگے ہوو وگے۔“ اسیں راتیں چرکے گھار مڑے تے آپنے آپنے کمرے چ وڑ کے سوں گئے۔

سنتوکھ دا گھار میرے لئی ہن کوئی اوپرا نہیں سی ر ہیا۔ مینوں پتا سی کہ بیڈ کہڑے پاسے، کتاباں کتھے نیں، کچن کتھے تے کش کھان پکان نوں کتھے رکھیا ہویا اے۔ سویرے اٹھ کے میں سدھا کچن ول گیا تے اوہدے نہ چاہن تے وی ناشتا بنان لگ پیا۔ ناشتا کردیاں اوہنے مینوں دسیا کہ ڈاکٹر جگتار اپنے رسالے دا خاص نمبر چھاپنا چاہندا جہدے لئی اوہنے برطانیا توں انٹرویو لئی میرا تے مشتاق سنگھ دا ناں متھیا اے۔ میں چاہنداں ایہ انٹرویو توں کریں، پر اوہنے چھیتی منگیا اے۔ ہن توں دس فیر کدوں آسکداں ایں؟

اودوں میں بریڈ فورڈ رہندا ساں تے اگلے ہفتے اک کم لئی لندن جانا سی۔ میں آکھیا لندن توں ہو کے سدھا تیرے کول آواں گا تے فیر بریڈ فورڈ تر جاواں گا۔

”میں کِتے وی نہیں جانا۔ توں جدوں چاہویں آ سکدا ایں۔“ اوہنے مینوں آکھیا۔

اگلے ہفتے پنج چھے وجے اوہدے گھر اپڑ کے بیل وجائی، اندروں لولی باہر آیا تے مینوں اندر لے گیا پر اندر ہور کوئی وی نہیں سی۔لوّلی نے دسیا کہ پاپا پب گئے ہوئے نیں۔ میں ایہ سوچ کے کہ ہن تاں اَٹھ وجے توں پہلاں اوہ گھر نہیں آئے گا تھری ٹن ول تر پیا۔

اوہ اندر اپنے دوستاں نال بیٹھا بیر پی رہیا سی۔مینوں ویکھدیاں ای اوہدے منہ تے ہاسا کھِنڈ گیاتے کہن لگا۔

”میں سوچیا شیت توں اج نہیں آنا ایس کر کے میں پب آ گیا۔ تینوں تاں پتا اے ایتھے آنا ہن عادت جہی بن گئی اے۔ گھار چ کلا نہیں بہ سکدا۔ جے کوئی یار بیلی آ جاوے تاں ویلا لنگھ جاندا اے نہیں تاں بوریت ہوندی اے۔ توں وی سوچدا ہوویں گا ایہ روز ای شراب پیندا، پر ایسی گل نہیں۔اک تاں میں روز شراب نہیں پیندا بس بیر دا اک گلاس چاہ وانگ پین دی عادت اے، دوجا ایتھے بیٹھن آلے سارے میری عمر دے بندے میرے دوست بن گئے نیں۔ایہناں نال گل بات وی ہو جاندی اے تے ویلا وی لنگھ جاندا اے۔“ میں اوہدے منہ ول ویکھ ویکھ کے حیران ہو رہیا ساں کہ اک وڈی بماری وچ پھسیا، ساری عمر مزدوری، ٹریڈ یونین تے سیاست کردا ایہ چھیاہٹھ سال دا بندا ہن وی زندگی نوں کِنے دھڑلے نال ہنڈا رہیا اے۔

سنتوکھ سنگھ سنتوکھ 1938ء نوں دسانجھ کلاں دے اک غریب گھرانے وچ پیدا ہو یا سی۔ اُس دے ابا جی پہلے اکالی لیڈر سن پر بعدو چ کانگریس ول آگئے۔ گھر دی مالی حالت ٹھیک نہ ہون کر کے سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نوں نہ چاہندیاں ہویاں وی پڑھائی چھڈنی پئی۔ اوہ میٹرک توں اگے نہ پڑھ سکیا تے گھر آلیاں دی مدد کرن لئی اک پرنٹنگ پریس وچ کمپوزیٹر دا کم کرن لگ پیا۔اوہدی پہلی پچھان پنجابی، دوجی کاما،تیجی کمیونسٹ، چوتھی شاعر تے پنجویں انسان دوست سی۔ پر ایہناں پنجاں نوں چھڈ کے انسانیت دی بھلائی لئی جنِے وی چنگے کم ہو سکدے نیں اوہ سارے اوہدی مزاج وچ کٹ کٹ کے بھرے ہوئے سن۔ نظم لکھن دا چسکہ تاں اوہنوں چھیویں ستویں جماعت توں ای پئے گیا سی جہداا کارن اوہدا نانا سی جو گھر وچ ماہیے، ڈھولے تے ٹپے گاندا رہندا سی۔ او ہناں دے پنڈ وچ دو ساہتک تنظیماں مشاعرے وی کراندیاں سن جہناں وچ اپنا کلام پڑھن لئی اُس دور دے مشہورکوی سدے جاندے سن۔ ایہناں کوی درباراں نے جدوں اوہدے ساہتک شوق نوں اگے ودھایا تاں اوہنے وی لکھنا شروع کر دتا پر عشق محبت دیاں نظماں دی تھاں اوہ غریبی تے اوہدے نال جڑے مسلیاں اُتے زیادہ لکھدا سی۔ ایس دا اک کارن تاں ایہ سی کہ اوہ غریب گھرانے وچ جمیا سی تے دوجا اوہ نکے ہندیاں ای محنت مزدوری کرن لگ پیا سی۔ اوہ کہندا سی ”جو آپ کاما ہووے اُس توں ودھ کے کامیاں دیاں اوکڑاں نوں ہور کون جان سکدا اے۔“ اُسے دور وچ ناظر سنگھ ترس تے ہری سنگھ سارنگ جہے اپنے علاقے دے مشہور کویاں نوں مشاعریاں و چ سندیاں ہویا ں شاعری نال اوہدا سنگ ہور وی پکیرا ہو گیا سی۔

سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دا ویاہ چھوٹی عمرے ای ہو گیا تے چھیتی ای اوہدے گھاردو بچّے وی جم پئے پر ویلے تے غربت نے اوہنوں ایڈی کھل نہ دتی کہ اوہ عملی طور تے کسے سیاسی پارٹی وچ رلدا جاں کامیاں دے حقاں لئی ٹریڈ یونین وچ اچی پدھر تے کوئی کم کر دا۔ انگلینڈ آن توں چار پنج سال مگروں اوہ کمیونسٹ پارٹی دا ممبر بنیا تے فیر اوہنے بھارتی مزدور سبھا دی بنیاد رکھی جہدا اوہ صدر تے جنرل سیکریٹری وی چنیا گیا۔ ایہدے

نال ای اوہ جدوں لندن نوں چھڈ کے ریڈنگ وچ آیا تاں ”انڈین کمیونٹی سینٹرریڈنگ“ نوں اوہنے ہور زیادہ سنواریا تے فیر اس دے وی صدر تے سیکریٹری دے عہدے تے کم کر دا رہیا۔ ساہتک مجلساں نال تاں اوہدا گوڑھا سنبندھ سی۔ لندن وچ اوہ ”پنجابی ساہت سبھا“ دا بانی جنرل سکریٹری سی، ”پر گتی شیل (ترقی پسند) لکھاری سبھا گریٹ برٹن“ دا ایگزیکٹو ممبر بنیا تے”کیندری لیکھک سبھا“ چنڈی گڑھ دا وی پوری حیاتی لئی ممبر بنایا گیاسی۔کسے وی دیش توں کوئی لکھاری جے برطانیہ جاندا تاں سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دوجے دوستاں نال رل کے اوہدے لئی کوئی نہ کوئی ساہتک پروگرام ضرور رکھدا۔ ساہت دے نال اوہنے مزدور جتھے بندیاں لئی وی پوری زندگی ڈٹ کے کم کیتا تے اوہ ”انڈین ورکرز ایسوی ایشن گریٹ برٹن“ دا ایگزیکٹو ممبر، کلچر سیکریٹری تے ویلفیر سیکریٹری وی رہیا۔

میٹرک دا امتحان دین مگروں جویں سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نے پنجاب وچ بہت ساریاں نوکریاں کیتیاں تے اخیر وچ کمپوزیٹر دی نوکری وچ ای اوہنوں پناہ ملی اُنج ای انگلینڈ آکے اوہنے ٹافیاں دی فیکٹری وچ کم شروع کیتا پر ایہ نوکری دو مہینے مگروں مک گئی۔ فیر اوہنوں بیر سپلائی کرن آلی بروری دے اک ٹرک ڈرائیور دے ہیلپر دے طور تے کم کرنا پیا۔ چھیتی ای اوتھوں وی کم چھڈ کے اوہنے اک پٹرول پمپ تے کم شروع کیتا تے اک دو ہور پرائیویٹ نوکریاں کرن مگروں اوتھوں نکلن آلے ہفتہ وار اخبار ”پنجاب ٹائمز“ وچ کم کرن لگ پیا۔ چھے مہینے تیکر ایس اخبار وچ کم کرن مگروں اوہنوں انگریزی دے اک پریس وچ کم مل گیا جتھے اٹھائی سال تیکر نوکری کرن مگروں اوہ ریٹائرڈ ہویا۔

سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دی نظماں دا پہلا پراگا”اُجلے ہنیرے“ 1968وچ چھپیا سی۔جیس دے مگروں ”رنگ روپ“ لال شیراں والا چوک“، ”یودھا“، ”پیرس دی پیاس“ تے ”ایہ دن“ ناں دیاں شاعری دیاں کتاباں چھپیاں۔ ایس توں اڈ ”ایشور دے خط“ تے ”رتکاں دے منہ کالے“ وی چھپیاں جہناں وچ ساہت کاراں تے کلا کاراں بارے خاکے لکھے ہوئے نیں۔

بھارت تے پاکستان دے کھچ تان کوئی نویں گل نہیں۔ دوہاں دیشاں نوں اک دوجے دے نیڑے لیان آلیاں دی وی کمی نہیں تے بہتے ایسے وی نیں جہڑے ایس دوستی دی ہمیشا مخالفت کر دے نیں۔ ہن تاں حالات پہلے نالوں بہت چنگے ہو کے اک وار فیر خراب ہون لگ پئے نیں تے اگے جا کے ہور وی خراب ہوندے نظر آؤندے نے جد کہ ساری دنیابم تے بندوق نال لڑن دی تھاں کار ویہار دے میدان چ اک دوجے دا مقابلہ کر رہی اے۔ جیہہڑا دیش لڑائی جھگڑے دی تھاں کاروبار ول زیادہ دھیان دیوے گا اوہدے عوام ای سوکھی زندگی جی سکن گے۔ 1971ء دی جنگ مگروں وی دوہاں دیساں وچ آوا جاوی تے ڈاک ٹیلی فون تے پابندی لگ گئی سی پر کھبے پکھ دی سیاست تے اگے ودھو ساہتک پکھاں نال سبندھ رکھن آلے بہت سارے لکھاری فیر وی کسے نہ کسے طراں اک دوجے دی خیر خبر لے ای لیندے سن۔ اودوں پنجابی ادیب، شاعر تے سوجھوان احمد سلیم بھر جوان سی تے اگے ودھو ساہت وچ اوہدی وکھری پچھان سی۔ دوہاں دیشاں وچ خط پتر تے پابندی لگی تاں احمد سلیم اپنے ساہتک دوستاں تے اخباراں رسالیاں دے ایڈیٹراں نوں خط لکھ کے پہلاں سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نوں یو کے گھلدا تے اوہ ایہناں خطاں نوں انڈیا گھل دیندا۔ احمد سلیم نے پاکستان وچ سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دی کتاب ”رنگ روپ“وی شاہ مکھی اکھراں وچ چھاپی سی تے اوہ اک دوجے نوں خط پتر وی لکھدے رہندے سن پر دوہاں دی کدی ملاقات نہ ہو سکی۔ دس بارا ورھے پہلاں احمد سلیم لندن تے برمنگھم تاں گیا

پر چاہندیاں ہویاں وی سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نال اوہدی ملاقات ایس لئی نہ ہو سکی کہ سنتوکھ برمنگھم تے لندن توں چوکھاپرے رہندا سی تے احمد سلیم نے چھیتی مڑ کے وی آونا سی۔ اک وار سنتوکھ سنگھ سنتوکھ پاکستان وی آئیا سی۔اودوں دوجیاں توں اڈ اوہدی فخر زمان نال ای ملاقاتاں ہویاں سن پر اوہ اودوں وی احمد سلیم نال نہیں سی مل سکیا جہدا احمد سلیم نوں بہت افسوس اے۔

سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نال اک لمی ملنی وچ ”اگانہ ودھو ساہت“ تے ”نویں ساہت“ توں اڈبرطانیا وچ رہندے اوہدے نال دے لکھاریاں بارے وی بہت ساریاں گلاں ہویاں سن۔ اوہدا کہنا سی کہ دنیا بہت بدل رہی اے پر سرمائے ہتھوں عام بندے دا استحصال تے وڈے ملکاں ہتھوں چھوٹے ملکاں تے چڑھائی دا سلسلا گھٹ ہون دی تھاں ودھی ای جا رہیا اے۔ جیہڑے بندے کھبے پکھ دے ساہت نوں نعرے دا ناں دیندے ہن اوہناں نوں ایہ گل نہیں بھلنی چاہیدی کے دنیا دیاں ساریاں سیاسی تے سماجی تحریکاں وچ اُسے شاعری نے مڈھلا کردار ادا کیتا جو استحصالی طبقے خلاف لکھی گئی۔ دوجی گل ایہ ہے کہ جدوں اک سمجھ دار بندے دا ٹبر جاں گوانڈھی بھک نال مر رہیا ہووے جاں اوہدامالک اوہدا حق کھوہ رہیا ہووے تاں اوہ اوہدے حق وچ لکھن توں کویں رُک سکدا اے۔ ایس لکھے نوں بھانویں تسیں جو وی ناں دیوپر ایہ اودوں تیکر لکھیا جاندا رہوے گا جدوں تیکر دنیا وچ ظالم تے مظلوم باقی نیں۔ ظالم دا ہتھ اسیں عشق تے عاشقی دی شاعری راہیں تاں نہیں ڈک سکدے۔

امریکا وچ جوائنٹ فیملی سسٹم ٹُٹ گیا پر یورُپ دی پچھلی پیڑھی ہالی وی ایہنوں بڑی عزت دیندی ہے۔ پچھلی صدی دے اخیرلے تے ایس صدی دے شروع دے ورھیاں چ آن آلی سماجی، سیاسی تے میڈیا دی ترقی تے ”ون ورلڈ آرڈر“ جہیاں نعریاں نے پوری دنیا نوں جان پچھان دی اِکو لڑی چ پرودتا۔ ایہدا اثر یورپ توں بعد تیجی دنیا دے نال جتھے ہور بہت ساریاں رسماں رواجاں تے پیا اوتھے جوائنٹ فیملی سسٹم وی تباہ ہو یا۔ فیر وی بہت سارے ادھ کھڑ انگریزاں نال جدوں جوائنٹ فیملی سسٹم بارے گل کرن دا موقع ملیا تاں اوہناں امریکہ نوں ایس تباہی دا سب توں وڈاذمہ وار آکھیا۔ اوہ اپنی زبان دی تباہی دے نال نویں نسل دی تباہی دا دوش وی امریکا نوں ہی دیندے رہے۔ برطانیہ چ رہن آلے ایشیا ء تے دوسری دنیا دے زیادہ تر بندے جوائنٹ فیملی سسٹم نال ای بجھے ہوئے نیں پر جدوں اوہناں دے بچّے وڈے ہوندے نیں تاں خاندان وچ اک کندھ اسر جاندی اے۔ سمجھ دار بندے تاں ایہدا مقابلا بڑی آسانی نال کردے نیں پر اجہے لوکجہناں دے وڈ وڈیرے اوتھے رہ کے وی اپنے سبھیا چار تے دھرم نال جڑیا رہنا چاہندے نیں بہت اوکھا ویلا کڈھدے نیں۔ سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نوں کدی وی ایہناں مسلیاں نال جُھوجھن دی لوڑ نہیں پئی۔ ایہدا اک کارن تاں ایہ سی کہ اوہ دنیا نوں پرانے تے گھسے پٹے ڈھنگ نال نہیں سی ویکھداتے دوجا جناں اوہ گھروں باہراگے ودھو نظریے نال جڑیا ہویا سی گھر وچ اُس نالوں ودھ کے ایس سوچ تے عمل کردا سی۔اوہدے گھارتن پتراں تے اک دِھی نے جنم لتا، پر پڑھائی تے شادیاں کرن مگروں اوہ سارے وکھرے ہو گئے۔ ساریاں نالوں نکا پتُر وی اُس نال نہیں سگوں اک سینٹر چ رہندا سی تے کدی کدائیں اوہنوں ملن آجاندا سی۔

سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نوں بمار تے کمزور ہون توں بعد وی میں کدی رُلیا کھلیا جاں ویلے نالوں کٹیا ہویا نہیں سی ویکھیا۔سریرک پکھوں کمزور ہون توں بعد وی اوہ ہر ویلے نہاتا دھوتا تے تیار بر تیار رہندا سی۔جنہاں دوستاں نے یو کے آن توں پہلاں دی اپنے دو بچیاں تے بیوی نال بنی

ہوئی اوہدی اک تصویر ویکھی سی اوہ چنگی طرحاں جاندے نیں کہ اوہ جوانی وچ جناں سمارٹ سے زندگی دے آخری ورھیاں چ وی انج دا ای نظر آوندا سی۔ سویر اٹھ کے نہان مگروں روز شیو کرن تے کپڑے بدلن دی عادت وی اوہنوں دوجیاں نالوں وکھرا بنادی سی۔

اک دن اوہنے مینوں دسیا کہ وڈے پت نال فون تے تیرے بارے گل کیتی تاں اوہ کہن لگا اُس نوں اج شام میرے گھار لے آؤ۔ اسیں رل کے ٹکر وی کھاواں گے تے دوہاں دی شاعری وی سناں گے۔ شام نوں اوہ اپنی گڈی تے آیا تے سانوں اپنے گھار لے گیا۔ اوہدے پتر تے نونہہ نال چراں تیکر دوہاں دیساں دی دوستی بارے گل بات ہوندی رہی تے فیر اوہناں میری شاعری وی سنی۔ دوئیں جی پڑھے لکھے تے بہت ہی اچھی تھاں تے نوکری کر دے سن پر سبھا عام بندے ورگا سی تے اوہ بہت ہی مٹھیاں گلاں کر دے رہے۔ٹکر کھان مگروں اسیں کافی چر تیکر اوہناں نال رہے تے فیر اوہدا پتر سانوں گھار آکے چھڈ گیا۔

یو کے توں واپس آن مگروں وی فون راہیں میری تے سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دی گل بات ہوندی رہندی سی۔ دوجیاں گلاں توں اڈ میں اوہدی صحت، ساہت، دوستاں تے اوہدے پتر لولی بارے وی پچھدا رہندا ساں۔ دوہزار یارھاں وچ اک دن فون تے گل بات کرن مگروں میں اوہنوں لولی بارے پچھیا تاں اوہنے پریشان ہو کے دسیا:

”اوہ ہفتہ کو پہلاں مینوں کلا چھڈ کے ہمیشہ لئی تُر گیا اے۔“ اوہد ا کہنا سی:

”مینوں کلیاں رہنا بہت چنگا لگدا اے۔ جے کسے چیز دی لوڑ ہووے تاں میرے دھیاں پتر میرا بہت ساتھ دیندے نیں تے میرے یار دوست وی مینوں کلا نہیں رہن دیندے۔ جے اوہ نہ آن تاں میں آپے اوہناں کول تُر جانداں۔امریکا، یورپ تے کینیڈا توں اڈ پنجاب وچ رہندے دوستاں نال وی گل بات ہوندی رہندی اے تے کھبے پکھ دی سیاست نال جڑے ایتھے دے مزدور ساتھیاں نال وی ملاقاتاں ہوندیاں رہندیاں نیں۔ساریاں توں ودھ اوہ کتاباں تے رسالے نیں جو مینوں ڈاک راہیں ملدے نیں تے جدوں موڈ بندا اے میں آپ وی کش نا کش لکھن بہہ جانداں۔“

کینسر دا مریض ہوکے وی سنتوکھ سنگھ سنتوکھ نے اپنے آپ نوں آخری دماں تیکر update رکھیا۔ اوہدی عمر دے بہت سارے بابے نویں پیڑھی نال پیر ملا کے چلن دی تھاں تھک کے راہ چ بیٹھ گئے سن جاں ہن اوہناں نوں ٹیلی فون راہیں ہی اک دوجے نال گل بات کرن دا موقع ملدا سی پر سنتوکھ سنگھ سنتوکھ اپنے یاراں دوستاں تے آپنے نالوں نکی عمر دے دوستاں نال ٹیلی فون تے ہی نہیں سگوں ای میل تے فیس بک تے وی جڑیا رہندا سی۔ عمر دے اخیرلی پلاں تیکر اوہنے دوستاں نال فون تے فیس بک راہیں گل بات جاری رکھی تے ساہتک سرگرمیاں نال وی جڑیا رہیا۔مرن توں کش مہینے پہلاں اوہدی اخیرلی کتاب”موہ متراں دا“ چھپی سی تے مرن مگروں اُس دیاں نظماں دی چون”ایہ دن“ دے ناں توں چھپی اے۔

16اکتوبر 2016ء شام نوں فیس بک کھولی تاں ساریاں توں پہلاں سنتوکھ سنگھ سنتوکھ دا پیچ نظر آیا، پر اج پہلی وار جہدے ناں دا پیج سی اُس دی تھاں اوہدے پُتر نے اُس دی وال تے انگریزی وچ لکھیا سی:

”دکھ نال دسیا جاندا اے کہ پچھلے بارھاں ورھیاں توں بڑی بہادری نال کینسر دی بماری نال لڑدے، لڑدے اخیر ساڈے والد سنتوکھ سنگھ سنتوکھ راتیں 8:50 نوں چپ چاپ تُر گئے۔“

میں سوچ رہیا ساں کہ ایہدے جواب وچ اُس دے پتر نوں کیہ لکھاں۔ جے لکھ وی دیندا تاں اوہدے تیکر کد پہنچنا سی۔

٭٭٭٭٭