پرچاکاری یاں صحافت

پرچاکاری یاں صحافت

جمیل احمد پال

صحافت یاں پرچاکاری‘ ابلاغیات دے اک وڈے شعبے یاں حصے دا ناں اے۔ صحافت اک جزو اے تے ابلاغیات کُل اے۔ انج سمجھو کہ ابلاغیات پورا جسم اے تے صحافت ایہدا اک انگ۔

صحافت دا لفظ عربی ”صحیفہ“ توں بنیا اے جہدے معنے کتاب‘ رسالا‘ صفحا تے دستاویز وغیرا دے ہوندے نیں۔ اصطلاح وچ ایہدے توں مراد ایسا چھپیا ہویا مواد اے جہڑا مِتھے ہوئے ویلے توں بعد چھپدا ہووے۔ ایہ متھیا ویلا اِک سال‘ چھے مہینے‘ تن مہینے‘ اک مہینا‘ پندرھاں دن‘ اک ہفتا‘ تن دِن یاں فیر ہر روز وی ہو سکدااے۔

پنجابی وچ صحافت واسطے پرچاکاری تے پترکاری دے لفظ وی ورتے جاندے نیں۔ لفظ ”پرچا“ دے معنے پنجابی وچ لگ بھگ اوہی نیں جو عربی لفظ ”صحیفہ“ دے نیں سگوں لفظ ”پرچا“ دامفہوم ہور وی وسیع اے۔ ایس لئی صحافت واسطے پنجابی لفظ ”پرچاکاری“ بہت ڈُھکواں اے۔ ہندی لفظ ”پتر“ دے معنے وی ایہو نیں تے لفظ ”پترکاری“ پنجابی وچ وی ورت لیا جاندا اے۔ خاص کر واہگا پار ایہو لفظ زیادا پرچلت اے۔ پرچاکاری کسے وی سماج دا اک اہم عنصر اے جس پاروں ایہنوں ریاست دا چوتھا تھمھ (انتظامیا، عدلیا، مقننا دے بعد) وی آکھیا جاندا اے۔

پرچاکاری دِیاں قسماں:

15 ویں صدی وچ جرمنی دے گوٹن برگ نے خاص قسم دے پتھر دِیاں پلیٹاں نال چھپائی دا طریقا ایجاد کر کے اجوکے پریس دی بنیاد رکھی۔ ایس توں بہت پہلاں وی صحافت ماڑی موٹی شکل وچ موجود سی۔ ایہدا سہراچینیاں دے سر بنھیا جاندا اے جہناں نے اج توں لگ بھگ تن ہزار سال پہلاں دُنیا دا سبھ توں پہلا اخبار شروع کیتا۔ ایہنوں ”پیکن گزٹ“ دا ناں دِتا جاندا اے۔ ایہ روایتی معنیاں دا اخبار نہیں سی سگوں ایہنوں گزٹ آکھنا زیادا مناسب ہووے گا۔ ایہدے وچ بادشاہ دے حکم لکھ کے محل توں باہر لا دِتے جاندے سن تے لوک اوہناں نوں پڑھ لیندے سن۔ چین دے لوکاں نے ای چھپائی دا ڈھنگ ایجاد کیتا۔ ایہ اُبھرے ہوئے پُٹھے حرفاں نال ٹھپے لان دا طریقا سی۔ اج کل وی ایہ طریقا ربر دِیاں مہراں دے رُوپ وچ کسے نہ کسے ڈھنگ رایج اے۔

مختلف ملکاں وچ حکمراناں نے سلطنت دے مختلف حصیاں وچ اپنے جاسوس تے پرچاکار رکھے ہوئے سن جو اپنے علاقے دی خبرلکھ کے بادشاہ تیکر اپڑا دیندے سن۔ ایہو پرچاکاری دا پرانا روپ سی۔

پریس دی ایجاد دے بعد صحافت:

پریس دی ایجاد دے بعد حقیقت وچ پرچاکاری دے نویں تے بھرپور دور داآغاز ہویا۔ ایدوں پہلاں صحافت صرف حکمراناں تے اوہناں دی ترجمانی واسطے ہوندی سی۔پریس نے ایہنوں عوامی سطح اُتے لے آوندا۔اک پاسے کتاباں چھپ کے عام ہون لگیاں تے دُوجے پاسے مختلف قسم دے رسالے تے اخبار وجود وچ آ گئے۔ ایہدے نال لوکاں دی ذہنی تربیت ہون لگی۔ ایس توں وکھ تفریح دا مواد وی عام ہو گیا۔ پرچاکاری نے لوکاں دی ذہنی تربیت کرن دے نال نال اوہناں نوں تفریح وی دینی شروع کر دِتی۔

جدوں رنگین چھپائی دے طریقے ایجاد ہو کے عام ہو گئے تاں اخبار وی رنگین چھپن لگے۔ ایہدے نال اوہ پہلاں نالوں ودھ کے پرکشش تے خوبصورت ہو گئے۔ اشتہاراں دے رواج نے اخباراں نوں معاشی طور اُتے بہت مضبوط کر دِتا تے اوہ ایس قابل ہو گئے کہ اشتہاراں راہیں کمائی کر کے اخبار نوں بہت سستا ویچیا جا سکے۔ اج وی اشتہاراں دی وجھا نال اخبار ہور پڑھن جوگ وستاں توں ڈھیرسستے نیں۔

پرچاکاری دِیاں قسماں:

شروع دور دی صحافت صرف مطبوعایعنی چھپی ہوئی صحافت سی۔ اخبار رسالے نکلدے سن تے لوکاں تیکر اپڑجاندے سن۔ جدوں ریڈیو وجود وچ آیا تاں صحافت دا غیر لکھتی انداز وی ساہمنے آیا۔

ریڈیو:

اٹلی دے واسی مارکونی نے 1895 وچ ریڈیو ایجاد کیتا۔ امریکا وچ پہلا ریڈیائی پروگرام 1906 وچ کرسمس دے موقعے اُتے پیش کیتا گیا۔ 1908 وچ فرانس دے شہر پیرس وچ ایفل ٹاور وچ نشریات دا وکھالا کیتا گیا۔1925دے بعد دنیا دے مختلف ملکاں وچ ریڈیو سٹیشن قایم ہون لگ پئے جتھوں پہلاں خبراں تے بعدوں موسیقی تے ڈرامے وی نشر ہون لگے‘ فیر تعلیم لئی وی ایہدی ورتوں شروع ہو گئی۔ چھیتی ای ریڈیو لوکاں دے ہتھاں تیکر اپڑن لگ پیا جہدے توں ریڈیائی صحافت نے جنم لیا۔ ریڈیو وی ابلاغ دا وڈا وسیلا بن گیا جہدے ذریعے لوکاں تک خبراں تے ہور تفریحی چیزاں اپڑن لگ پئیاں۔ ریڈیو بہت تیزی نال مقبول ہویا۔

برصغیر وچ 1923 وچ انڈین سٹیٹس اینڈ اسٹرن ایجنسی لمیٹڈ ولوں درخاست دِتی گئی کہ اوہنوں برصغیر وچ براڈکاسٹنگ سروس قایم کرن دی اجازت دتی جاوے۔ اجازت مل گئی تے ایسے سال نومبر وچ نشریات شروع ہو گئیاں۔1927 وچ بمبئی وچ انڈین براڈکاسٹنگ کمپنی قایم ہو گئی۔ دوجا ریڈیو سٹیشن کلکتا وچ قایم ہویا۔ 1930 وِچ ایہ کمپنی دیوالیا ہو گئی تاں حکومت نے ایہنوں قبضے وچ لے کے انڈین سٹیٹس براڈکاسٹنگ سروس دے ناں نال نشریات جاری رکھیاں۔ 1938 وچ ایہنوں آل انڈیا ریڈیو ایڈمنسٹریشن دا ناں دِتا گیا۔

لاہور وچ 1928 وچ وائی ایم سی اے دی مال روڈ والی عمارت دے اک کمرے وچ نکا جہیا ریڈیو سٹیشن قایم کیتا گیا۔باقاعدا ریڈیو سٹیشن 16 دسمبر1938 نوں قایم ہویا۔ 1935 وچ مارکونی کمپنی نے صوبا سرحد دی حکومت نوں اک ٹرانسسٹر دتا جہڑا سول سیکرٹریٹ دی عمارت وچ لایا گیا۔ ونڈ تیکر پورے برصغیر وچ نوں ریڈیو سٹیشن قایم ہو چکے سن۔ پاکستان دے قیام دا اعلان وی 14 تے 15 اگست1947 دی وچکارلی رات ریڈیو توں ای ہویا۔ پاکستان براڈکاسٹنگ سروس دا ناں بعدوں بدل کے ریڈیو پاکستان کر دِتا گیا۔ شروع وچ ریڈیو دِیاں نشریات سویرے‘ دُپہر تے شامیں محدود وقت وچ ہوندیاں سن جویں کہ سویرے 6 وجے توں 9 وجے تک، فیر 11 وجے توں 2 یاں 3 وجے دُپہر تے 5وجے توں رات 10 وجے تک دیاں سن۔کراچی وچ 1948 وچ ریڈیو سٹیشن بنیا۔ 1950 وچ راولپنڈی وچ بنیا‘ 1955 وچ حیدرآباد‘ 1956 وچ کوئٹہ‘ تے 1970 وِچ ملتان اندر ریڈیو سٹیشن بنے۔

ریڈیو دے نظام نوں بہتر بناون واسطے 20 دسمبر 1972 نوں پاکستان براڈ کاسٹنگ کارپوریشن قایم کیتی گئی تے ایہدا نواں ڈھانچا بنایا گیا۔ ایہدے مختلف حصے کر کے اک بورڈ آف ڈائریکٹر بنا دتا گیا۔ ہُن ایہ وفاقی اطلاعات وزارت ہیٹھ کم کرن والا اک ادارا اے۔ جہڑا ملکی تے بدیسی سننہاراں واسطے پروگرام نشر کردا اے۔ ایہدے پروگرام پاکستان دِیاں سارِیاں زباناں توں وکھ انگریزی‘ عربی‘ فارسی‘ فرانسیسی، ترکی‘ انڈونیشی‘ سواحلی‘ ہندی‘ گجراتی‘ تامل‘ برمی‘ نیپالی تے ہور زباناں وچ وی ہوندے نیں۔ ملکی پروگراماں وچ تفریحی پروگراماں توں وکھ‘ دینی‘ تعلیمی‘ معلوماتی‘ ثقافتی تے ہور پروگرام نشر ہوندے نیں جد کہ بدیسی زباناں وچ خبراں تے ایہو جہے پروگرام زیادا نشر ہوندے نیں جہناں راہیں پاکستان دا تعارف دُوجے ملکاں وچ ہون دے نال نال ساڈا نقطا نظر وی اپڑایا جا سکے۔ ریڈیو اک زمانے وچ ابلاغ دا بہت مقبول وسیلا سی تے اوہدی ایہ مقبولیت اودوں تیکر ودھدی لگی گئی جنا چر ٹیلی وژن ساہمنے نہیں آ گیا۔

ریڈیو نشریات دا اک اہم انگ ایف ایم ریڈیو ہوندا اے۔ ایف ایم توں مراد frequency modulation اے۔ ایہ اواز دی اک خاص قسم دی فریکوینسی اے جہدے پاروں سنن والیاں تیکر بہتر اواز اپڑدی اے۔ امریکی انجینئر ایڈون آرمسٹرانگ نے ایہ 1933 وچ ای بھال لئیاں سن پر ورتوں وچ آوندے کجھ سال لگ گئے۔ پاکستان وچ 1990 دے بعد خاص کر ایف ایم ریڈیو بہت مقبول ہون لگے۔ نکے نکے شہراں وچ ایہناں دے سٹیشن قایم ہوئے تے اوہناں نے ریڈیو نشریات نوں اک واری فیر مقبول بنان وچ وڈا کردار ادا کیتا۔ ایس ویلے ریڈیو دے سننہار سرکاری ریڈیو دی بجائے ایف ایم ریڈیو سُنن ول بہتا دھیان دیندے نیں۔

ٹیلی وژن:

پرچاکاری وِچ اک وڈا میل پتھر ٹیلی وژن ثابت ہویا جہڑا 1953 دے بعد پوری دنیا وچ کھلرن لگ پیا۔ پہلے ریڈیو کالے چِٹے (بلیک اینڈ وائٹ) ہوندے سن بعدوں رنگین ہوگئے۔پہلاں نشریات دو تن گھنٹے ہوندیاں سن‘ فیر پورے چوی گھنٹے ہون لگ پئیاں۔ٹیلی وژن ابلاغ دا سبھ توں زیادا مقبول تے موثر وسیلا بن گیا۔ اخبار تے ریڈیو اُتے ایہدا کجھ نہ کجھ ماڑا اثر وی پیا۔اصل وچ ٹیلی وژن توں پہلاں ای ریڈیو نوں اخباری صحافت اُتے فوقیت حاصل ہو گئی سی جہدا جایزا اسیں اگے چل کے لواں گے۔ ٹیلی وژن ویکھن والیاں وچ ہر عمر دے لوک شامل نیں پر بچے تے وڈیری عمر دے لوک ایہدے زیادا چاہیوان ہوندے نیں۔ بالاں نوں کارٹون فلماں ویکھن دا بہت شوق ہوندا اے جد کہ بڈھے لوکاں کول کرن لئی کم زیادا نہیں ہوندے تے اوہ اپنا زیادا ویلا ٹیلی وژن ساہمنے بہ کے گزاردے نیں۔

1963وچ اک جاپانی کمپنی نے پہلی وار لاہور وچ ٹیلی وژن دا داخلا کیتا تے اگلے ای سال نومبر1964 وچ لاہور اندر پہلا ٹیلی وژن سٹیشن بنیا۔ ایہدا افتتاح اوس سمے دے صدر محمد ایوب خان نے کیتا سی۔ دوجا سٹیشن ڈھاکا وچ بنیا جد کہ چھیتی ای راولپنڈی/اسلام آباد‘ کراچی‘ پشاور‘ کوئٹہ وچ وی ٹیلی وژن سٹیشن قایم ہو گئے۔ بعدوں ملتان وچ وی ٹیلی وژن سٹیشن قایم کر دِتا گیا۔پاکستان ٹیلی وژن نوں پاکستان ٹیلی وژن کارپوریشن دا ناں دے کے مئی 1967 چ اک پبلک لمیٹڈ کمپنی دا درجا دِتا گیا جہدے سارے حصے حکومت کول نیں۔ ایہدا ہیڈ آفس اسلام آباد وچ اے۔

1990 دے بعد پاکستان وچ ایس ٹی این ناں دے اک باہری ٹیلی وژن نیٹ ورک نوں پاکستان وچ نشریات دی اجازت دِتی گئی۔ مگروں ”جنگ“ اخبار دے ادارے دی کئی سال پہلاں دِتی گئی درخاست منظور کر کے ”جیو“ دے ناں نال ٹیلی وژن نشریات شروع کرن دی اجازت مل گئی۔ مشرف دور وِچ پرائیویٹ ٹی وی چینلاں دی لمی لاین لگ گئی اے۔ ایس ویلے ایس کھیتر وچ بہت سارے ٹیلی وژن سٹیشن ہو چکے نیں جہناں دی گنتی دن بدن ودھدی جا رہی اے۔ ایہناں نوں کنٹرول کرن لئی PEMRA دے ناں نال اک ادارا بنایا گیا اے یعنی Pakistan Electronic Media Regulatory Authority۔ ایس ویلے ٹیلی وژن دیاں وی کئی قسماں میدان وچ آ چکیاں نیں‘ کجھ سٹیلایٹ نال، کجھ کیبل نال، اپنیاں نشریات پیش کردے نیں جد کہ سبھ توں نویں قسم وچ انٹرنیٹ راہیں نشریات وکھالنا شامل اے۔

فلم نوں وی ٹیلی وژن دی ذیل وچ سمجھیا جاندا اے۔ اک زمانے وچ ایہ ابلاغ د ا انتہائی اہم وسیلا سی جہدا کم معلومات نالوں ودھ کے تفریح دینا سی۔ اج دے دور وچ ایہدی اہمیت کجھ گھٹ گئی اے اک زمانے وچ فلم دی مقبولیت دا ایہ حال سی کہ نرا لاہور شہر وچ ای پنجاہ دے لگ بھگ سنیما ہال سن جہڑے اکثر کھچا کھچ بھرے ہوندے۔ فلم دے زوال دے بعد بہت سارے سنیما گھر ڈھا دِتے گئے یاں فیر مختلف مقصداں لئی ورتے جان لگے کیوں جے ٹیلی وژن دے بعد انٹرنیٹ نے آ کے لوکاں دا رحجان بدل دِتا اے۔ ایہدے باوجود فلماں بن وی رہیاں نیں تے ویکھیاں وی جا رہیاں نیں۔ پاکستان وچ مختلف کارناں پاروں فلم سازی دی صنعت اک بیمار صنعت بن گئی ہوئی اے۔

انٹرنیٹ:

21 صدی آن توں پہلاں ای انٹرنیٹ طوفان وانگوں آیا تے پوری دنیا وچ چھاندا چلا گیا۔ ایہ ٹیلی وژن تے کمپیوٹر دا ودھاء extension سی۔ امریکا وچ خفیا قسم دا سرکاری مواد تے فایلاں، بغیر باہر دی ہوا لوائے‘ یعنی ڈاک ورگا کوئی وسیلا ورتے بغیرگھلے جان دے تجربے کیتے گئے۔ ایہدے واسطے کمپیوٹراں نوں ٹیلی فون راہیں جوڑیا گیا تے کامیاب تجربیاں دے نتیجے وچ انٹرنیٹ وجود چ آیا۔ بعد وچ ایہنوں عام لوکاں واسطے وی مہیا کر دِتا گیا۔ اپنیاں ون سونیاں خوبیاں تے وقت بچاون پاروں انٹرنیٹ دن بدن مقبول ہوندا گیا تے چھیتی ای پوری دنیا وچ کھلر گیا۔ اج ایہدے بغیر نارمل زندگی دا تصور وی نہیں کیتا جا سکدا۔ترقی کردے تے پچھڑے ہوئے دیساں وچ وی انٹرنیٹ عام ہو چکیا اے۔ ایہنوں تعلیم تے تفریح دوہاں واسطے بھرویں انداز نال ورتیا جاندا اے۔ ایس ویلے ابلاغ دا سبھ توں موثر وسیلا ایہو اے سگوں ایہ اک نشّا بن گیا اے تے بہت سارے لوک اپنی صحت نوں داء اُتے لا کے دن رات انٹرنیٹ اُتے ای بیٹھے رہندے نیں۔انٹرنیٹ تے ہور غضب ایہ کیتا کہ ابلاغ دے تناں وسیلیاں‘ پرنٹ میڈیا‘ریڈیو تے ٹیلی وژن نوں اپنے اندر جذب کر لیا۔ ہُن اخبار وی انٹرنیٹ اُتے موجود نیں‘ بے شمار ریڈیو چینل وی ایتھے سُنے جا سکدے نیں تے ٹیلی وژن دے بہت سارے چینل وی ایہدے اُتے موجود نیں۔ ایس طرحاں انٹرنیٹ دن بدن ساڈِیاں زندگیاں وچ دھسدا جا رہیا اے۔ انٹرنیٹ اُتے فیس بک‘ ٹویٹر تے ایہو جہے ہور ویب web رابطے لوکاں نوں ملان دا کم کر رہے نیں تے لوکاں لئی اپنا اظہارکرنا اج بہت اسان ہو گیا اے۔ہُن معمولی قابلیت دا اک بندا وی انٹرنیٹ ورت کے اپنی اواز پوری دنیا وچ اپڑا سکدا اے۔

ابلاغ عام دی اہمیت تے کمکاری:

اج دا دَور ہر لحاظ نال گنجھلدار دَور اے تے ویلے دے نال نال ایہدی گنجھلداری تے پیچیدگی ودھدی جا رہی اے۔ ایس دور وچ ابلاغ ءِ عام دا کردار وی ودھدا جا رہیا اے۔ حکومتاں آمرانا ہوون یاں جمہوری‘ اوہناں دی کوشش ہوندی اے کہ اوہ ابلاغ دے وسیلے اپنے ہتھ ہیٹھ رکھن تاں جے اوہناں راہیں لوکاں دا ذہن بدل کے اپنے حق وچ فضا قایم کیتی جا سکے۔ فرق صرف ایہ اے کہ آمرانا حکومتاں ابلاغ دے سارے وسیلے اپنے قبضے ہیٹھ رکھددیاں نیں جد کہ جمہوری دور وچ مخالف دھڑے نوں وی اپنی گل کرن دی گنجایش ہوندی اے سگوں جتھے ابلاغ وسیلے سرکاری کنٹرول وچ نہ ہوون‘ اوتھے بہت کجھ آکھیا جا سکدااے۔

ابلاغ راہیں معاشرے وچ تبدیلی لیاندی جا سکدی اے۔ لوکاں دی ذہنی تربیت کیتی جاندی اے‘ اوہناں نوں مختلف سکھیا دِتی جا سکدی اے۔ زراعتی تے مزدوراں دے پروگرام، کساناں تے مزدوراں دے شعور ای نہیں ودھاندے‘ اپنے شعبے وچ اوہناں دی تربیت وی کردے نیں‘ ابلاغ دے نویں وسیلے کسے وی سنیہے نوں منٹاں سکنٹاں وچ لکھاں کروڑاں لوکاں تیکر اپڑا دیندے نیں۔ آمرانا حکومتاں نے مختلف ویلیاں وچ ابلاغ وسیلیاں دی بھرویں ورتوں کیتی اے۔ نازی جرمنی وچ لوکاں دا ذہن ہموار کرن لئی ریڈیو تے اخبار ورتے گئے۔ سوویت یونین وچ وی کمیونسٹ نظام دے حق وچ لوکاں دے ذہن ہموار کرن لئی اخبار‘ ریڈیو تے ٹیلی وژن دی ورتوں کیتی گئی۔ ایس ویلے انٹرنیٹ دی ورتوں کر کے ہر سوچ تے مکتبا فکر دے لوک اپنی سوچ نوں اگے کھلارن دا جتن کردے نیں۔ ابلاغ عام دی بھرویں ورتوں دا ناں پروپیگنڈا اے جہدے راہیں لوکاں نوں اپنی سوچ دے نیڑے لیاون دا جتن کیتا جاندا اے۔ پروپیگنڈا ہُن باقاعدا اِک ساینس دا رُوپ وٹا چکیا اے تے عام لوکاں دی نفسیات نوں ساہمنے رکھ کے اوہناں د ے ذہن بدلے جاندے نیں۔ایس کم لئی زیادا تر اوہناں دے مذہبی تے جنسی رحجاناں نوں بنیاد بنایا جاندا اے۔

٭٭٭٭٭