کشمیر وچ پنجابی شاعری

کشمیر وچ پنجابی شاعری

نفیس حیدر

پنجاب یونیورسٹی دے شعبہ پنجابی، لاہور توں چھپن والاچھماہی رسالا ”کھوج“ دی جلد ۲‘ شمارہ ۲ جنوری تا جون ۱۹۸۰ء وچ ڈاکٹر غلام حسین اظہر دی کیتی گئی کھوج ”کشمیر وچ پنجاب شاعری“ دے عنوان نال چھاپے چڑھی جہنوں پڑھ کے اندازا ہوندا اے کہ ڈاکٹر غلام حسین وچ اوہ سارے گُن موجود نیں جہڑے اک کھوجکار وچ ہونے چاہیدے نیں۔ پنجابی ادب اوہ بھاویں نثری ادب ہووے یاں شعری ادب ایہ چھماہی رسالا کھوج اوس پنجابی ادب نوں ساہمنے لے کے آوندا اے تے نت نویاں کھوجاں نوں اپنے کول محفوظ کرلیندا اے۔ ایس رسالے راہیں پنجاب ادب وچ بہت کھوج ساہمنے آرہی اے تے نت نویں وادھے وی کیتے جارہے نیں جہڑا کہ ساڈے مغربی پنجابی ادب وچ بہت اُچیچا تے سوہنا کم اے۔شہبار ملک توں شروع ہویا ایہ رسالا حالے تیکر جاری اے تے پنجابی زبان و ادب دے حوالے نال بہت ساری کھوج پرکھ کررہیا اے۔ امید کیتی جاندی اے کہ انج ای ایہ رسالا چلدا رہوے گا تے پنجاب زبان و ادب وچ نت نویاں تحقیقاں تے کھوج کردا ہویا ایس کھیتر وچ وادھے کردا جاوے گا۔

ڈاکٹر غلام حسین اظہر کشمیر وچ پنجابی شاعری نوں چار مختلف دوراں وچ ونڈ کے بہترین انداز نال بیان کیتا اے۔ اوہناں شاعراں دی شاعری دے حوالے دے دے کے اوس دور وچ کس قسم دی شاعری کیتی جاندی سی تے اوس دور دے سیاسی، سماجی، مذہبی تے فکری حوالے نال ایہناں چارے دوراں نوں بیان کیتی اے۔ ڈاکٹر غلام حسین دی ایہ کھوج بلا شبہ اک اُچی پدھر دی کھوجکاری اے تے ایہنے پنجابی زبان و ادب وچ ڈھیر وادھا کیتا اے ایس کر کے ای پنجاب یونیورسٹی دے شعبا پنجابی ولوں چھپن والے چھماہی ’کھوج‘ وچ ایہنوں شامل کیتا گیا اے۔

پہلا دور:

”کھوج“ رسالے وچ اوس پرکھ پرچول نوں شامل کیتا جاندا اے جہڑی واقعے ای پنجابی زبان و ادب دے حوالے نال وکھری کھوج ہووے۔ ایسے لئی تے ایس رسالے دا ناں پنجابی زبان و ادب وچ معیاری رسالیاں دی گنتی وچ آوندا اے۔ تے کیوں جے ڈاکٹر غلام حسین اظہر دی کھوج ”کشمیر وچ پنجابی شاعری“ دے عنوان نال ایس رسالے وچ چھپی اے تے یقینن ایہ کھوج معیاری کھوج اے جہڑی کہ ایس رسالے وچ چھپی۔ ڈاکٹر غلام حسین اظہر اپنی ایس کھوج وچ پنجاب توں وکھ دوجے شہراں علاقیاں وچ ہون والی پنجابی شاعری بارے کھوج کیتی اے تے ایس کھوج راہیں سانوں دسیا اے کہ پنجابی زبان تے پنجابی ادب صرف پنج پانیاں دی دھرتی تیکر ای محدود نہیں سگوں ایہدی واشنا تے دور دور تیکر کھلری ہوئی اے۔ پنجاب توں وکھ جہڑے علاقیاں وچ پنجابی زبان و ادب دا چانن اے اوہدے وچ ریاست جموں تے کشمیر وی شامل نیں۔اوہناں آکھیا کہ کشمیر دا خورے ای کوئی ایہو جہیا تھاں ہووے گا جتھے سانوں پنجابی شاعر نہ لبھے۔ تے ایہناں شاعراں دا کلام پنجاب وچ بڑے ذوق تے شوق نال پڑھیا تے سنیا جاندا اے جہدے وچ سبھ توں اُچا ناں میاں محمد بخش دا اتے ایس توں بعد کشمیر دے وڈے شاعر محمد شاہ ہوریں نیں جہناں دا کلام پوٹھوہار دے علاقے وچ سانگی میلیاں وچ تھاں تھاں گاوندے نیں تے اوہناں دے ہیر سانگی ہیر تے سانگی دا بھیس پاکے گاوندے نیں تے لوک اوہناں دی ہیر سن کے خشی نال ویلاں دیندے نیں۔ ایہناں دی ہیر نوں پروفیسر قیوم شاکر ایڈٹ کیتاتے ضمیر جعفری ایہناں دے کلام دا کجھ حصا اُردو وچ وی ڈھا لیا۔ جہڑا ”من کے تارے“ دے ناں نال چھاپے چڑھ چکیااے۔

میاں محمد بخش تے محمد شاہ دے ویلے دا اک ہور شاعر میاں زمانی اے جہدا کلام چھاپے تے نہیں چڑھ سکیا پر لوکاں دے وچ چلدا آرہیا اے۔ اج وی وادی نباہ تے راجوری وچ اوہناں دا کلام گایا جاندا اے۔ اوہناں دے کلام دی وڈی خوبی سوز تے محبت دی اگ اے۔ اوہناں دیاں سی حرفیاں وچ محبوب نوں ملن دی تانگھ تے سک بڑیاں مٹھیاں تے تاثیر لفظاں بھری اے ایس جادو دا ای اثر اے کہ لوکاں نوں اوہناں دیاں سی حرفیاں یاد نیں۔ایتھے ڈاکٹر غلام حسین اظہر میاں زمان دسیا اے پئی میاں زمان 65 ورھے دی حیاتی پائی تے 1925 ء وچ چلانا کرگئے۔ اوہناں دی زندگی دا زیادا تر حصا براٹلا وچ لنگھیا۔ براٹلا پنجن توں کجھ میل اگے اے جتھےمیاں محمد بخش گرمیاں دا موسم لنگھاندے سن۔ ایہ وی پتا چلدا اے کہ میاں محمد بخش نال اوہناں دی خط و کتابت وی ہوئی۔

میاں محمد بخش دے ویلے وچ ضلع میر پور دے ایہناں شاعراں توں وکھ کشمیر وادی وچ وی تصوف دا چانن کھلاردے ہوئے کئی شاعر لبھدے نیں جہناں وچ ذکر جوگ ناں عبداللہ لاروی دا اے جہڑے شاعر ہون توں وکھ وڈے صوفی تے عالم وی سن۔ اوہناں دے عقیدت مند دسدے نیں کہ اوہناں دا سلسلا نقشبندی سی اوہناں اُردو وچ تصوف دیاں 2کتاباں ”اسرار کبیری 1337ھ“ تے ملفوظات نظامیہ 1344ھ“ وچ لکھیاں۔ اوہناں سسی پنوں، ہیررانجھا دیاں علامتاں وچ صوفیانا تجربیاں نوں پیش کیتا۔

میاں محمد بخش، محمد شاہ، محمد زمان تے لاروی اُتے مشتمل ایس دور نوں اسیں کشمیر وچ پنجابی شاعری دا پہلا دور آکھد سکدے آں۔ ایس دور وچ اکثر بیت تے سی حرفیاں دی ہیت وچ شاعری کیتی گئی اے۔

دوجا دور:

جدوں کشمیر وچ سیاسی تے سماجی تحریکاں شروع ہوئیاں اودوں پنجابی شاعری دا دوجا دور شروع ہو گیا۔ کیوں جے ایس دور وچ سانوں جہڑے وڈے ناں وکھالی دیندے نیں اوہناں دی شاعری دا موضوع سماجی نظام دیاں سختیاں، سود خوری دی لعنت اے۔ایہناں وچوں کئی شاعر اِکو ویلے شاعر‘سماجی تے سیاسی کارکن وی سن۔ ایہناں شاعراں وچ مولوی عبداللہ سیاکھری‘ مہر الدین قمر راجوری‘ تے غلام محمد خادم شامل نیں۔ مولوی عبداللہ سیاکھری دا شمار عوامی شاعراں وچ ہوندا اے۔ اوہناں دیاں مشہور دو نظماں دے عنوان توں ای اوہناں دے عوامی شاعر ہون دا ثبوت ملد اے۔ اوہناں دے ناں مندرجہ ذیل نیں ”لیتر نامہ“ تے ”اُٹھ کھول اکھیں زمیندارا“۔ غلام محمد خادم نے ایہناں رلدیاں ملدیاں خیالاں نال جموں دیاں مسلماناں دا لہو گرمایا۔ ایس دور وچ سانوں کجھ اوہ شاعر وی ملدے نیں جہناں تصوف تے عشق محبت نوں موضوع بنایا۔ ایہدے وچ سائیں فقیر دین، سائیں قادر بخش ذکر جوگ نیں۔ سائیں فقیر دیاں سی حرفیاں دے چھپ وی چکیاں نیں تے اوہناں دی عشقیہ داستان ”ضیاء القمر“ دے ناں نال چھپ چکی اے۔

تیجا دور:

ایس دور توں بعد تیجا دور کجھ پرانے انداز دے شاعراں دا اے تے کجھ بلکل نویں نیں۔ پرانے انداز وچ لکھن والیاں وچ نامور شاعر آذر عسکری تے حاکم شاہ مقیم ہوریں نیں جد کہ ایہناں دوویں بزرگ شاعراں توں وکھ تصوف دی روایت نوں اگے ودھان والیاں وچ حیدر شاہ پناگ کوٹلی، نیک عالم شاہ منگوٹ میرپور، تے حافظ یونس بنی شریف مظفر آباد نیں۔ حیدر شاہ سی حرفیاں، کافیاں تے دوہڑے لکھے۔ حیدر شاہ سیف الملوک دی بحر ورتی اے تے ایسے اندازنوں بیان کیتا اے جویں اوہناں دی ”سی روزہ حیدری“ ایسے انداز وچ اے۔ نیک عالم شاہ سی حرفیاں تے بارہ ماہ تے حافظ یونس علامتی روپ وچ نظماں جویں ”سفر نامہ“ ”نرگس نامہ“ وغیرا جہڑیاں وکھریاں وکھریاں چھپ چکیاں نیں۔ نیک عالم شاہ دا تعلق باقر علی شاہ دے خاندان نال اے جہناں دا ذکر میاں محمد بخش کئی تھاواں اُتے کیتا اے۔ باقر علی شاہ قصیدہ بردہ دا ترجما، چھے سی حرفیاں، دوہڑے، فراق نامہ، اشتیاق نامہ تے باراں ماہ لکھے۔ایس دور دے لکھن والیاں وچ ہر قسم دی غلامی توں ازادی دی تانگھاے تے ایہ تانگھ رکھن والیاں وچ اسماعیل ذبیع تے اسرائیل ہجور اہم نیں۔ ایہ دوویں بھرا راجوری دے علاقے بدھل دے وسنیک سن جہڑا ہن نواں وچ اباد اے۔ اوہناں دے پیو مولوی عبداللہ وی عالم ہون دے نال نال شاعر وی سن۔ اسماعیل ذبیع دیاں کئی کتاباں چھپ چکیاں نیں۔ اوہناں ادارا ادبیات گوجری نواں شہر وچ قایم کیتا۔ پنجابی وچ سی حرفی دے رنگ نال ایس ادارے نے ذبیع دی اک لمی نعت چھاپی اے۔ اوہناں ایہدے وچ نبی پاکﷺ دے پیدا کیتے انقلاب دے دنیا اتے اثرات واضع کیتے نیں۔

چوتھا دور:

ونڈ توں بعد دے دور نوں اسیں چوتھا دور قرار دے سکدے آں۔ ایس دور وچ فنی لحاظ نال سبھ توں وڈی خوبی ہیئت دے نویں تجربے تے اظہار دی پختگی اے۔ ایس دور دے اگھڑویں شاعراں وچ سلیم رفیقی، الطاف قریشی تے سپن مالا ذکر جوگ نیں۔ الطاف قریشی دا مجموعا 1968ء وچ ”اکھیاں دے پرچھاویں“ وچ لوک رس، مظفر آباد تے ہزارا دی وسوں دا روپ لبھدا اے۔ ’لوئی دا تارا‘ ’ڈینوں‘ تے ’اکھیاں دی لو‘ وچ ایس علاقے دی رہتل اے تے ’اک مٹی دو ڈھیریاں‘ ’دوجی موت‘ ’سفر دی رات‘ ’ڈوہنگے پانی‘ وچ پیار دی ازلی تے ابدی کہانی دی شرینی اے۔ سپن مالا دا مجموعہ ’باتاں پاوندی رات‘ وی چھپ چکیا اے۔ سلیم رفیقی دے گیتاں تے نظماں وچ اوہ مٹھاس تے لوک پیڑ اے جہڑی امرتا پریتم دی شاعری دا نویکلا رنگ اے۔ ’مہاڑی ریت‘ ’مزیرا‘ ’کنگاں نا گیت‘ ’بارہ ماہ‘ وچ فصلاں اگاوندے کساناں دی محنت تے عظمت نوں بیان کیتا اے۔ سلیم رفیقی دیاں نظماں دا دوجا رنگ سوانیاں دی زندگی دے مختلف دوراں دا بڑا ڈونگھا ویروا اے۔ ایہدے وچ جوانی دے ویڑھے وچ پیر پاوندی الڑ مٹیار دا نواں جوش موجود اے۔ ایہدی مثال ’انجانی رات‘ ’نہ آیا چن مہاڑا‘ ’کملی سدین آکھن سارے‘ تے ’گھڑا‘ وغیرا نظماں ذکر جوگ نیں۔

ڈاکٹر غلام حسین اظہر دی کھوج ”کشمیر وچ پنجابی شاعری“ بڑی اُچی پدھر دی کھوجکاری اے۔ اوہناں ایس کھوج نوں چار مختلف دوراں وچ وکھرا وکھرا بیان کیتا اے۔ تے شاعراں دی تفصیل دے نال نال مختلف دور وچ انداز فکر تے شاعری دے انداز نوں وی ساڈے ساہمنے پیش کیتا اے۔ اوہناں دی ایہ کھوج بڑی اُچی پدھر دی کھوج اے جہدی مثال ایہ آپ اے تے دوجا کیوں جے پنجاب یونیورسٹی دے رسالا ”کھوج“ وچ چھاپے چڑھی اے ایتھوں وی ایہدا پکا پیڈھا ثبوت ملدا اے کہ ایہ اک اُچے درجے دی کھوج اے کیوں کہ کھوج شمارے وچ چھپن والے آرٹیکلز بلاشبھا جامع تے معیاری ہوندے نیں۔ تے رسالا ’کھوج‘ دا ایہو معیار اے کہ اوہ غیر ضروری تے ہولی کھوج نوں اپنے شمارے دا حصا ای نہیں بناندے۔

٭٭٭٭٭