پنجابی زبان اُتے انگریزی زبان دے اثرات

پنجابی زبان اُتے انگریزی زبان دے اثرات

احمد شہزاد

انگریزاں دے برِصغیر آؤن توں پہلاں کئی قوماں تے قبیلے ایدھر دا رُخ کر چکے سن۔ منڈا قبیلے، دراوڑ قبیلے آریاواں توں کِنا چر پہلاں ایتھے آ چکے سن۔

"When the Aryans came in India their spoken language was Sanskrit. Real dwellers of India were Drawins. Aryans overpowered them and spread their own culture."(1)

ظاہر اے آریاواں دی زبان سنسکرت سی جہنے مقامی زبان اُتے بھرواں اثر پایا ہووے گا۔ ایس لئی ایہ کھُلی ڈُلھی گل اے کہ جدوں اک زبان دا دوجی نال میل ہوندا اے تاں اوہ کدی وی خالص نہیں رہ سکدی۔ انج ای عربی، فارسی، ترکی نے وی مقامی زبان یاں کہہ لوو کہ پنجابی زبان نوں بہت زیادامتاثر کیتا اے۔ پنجاب بدیسیاں لئی ہندوستان وچ آؤن لئی اک بوہا بنیارہیا اے تے جہڑے وی بدیسی لوک ایتھے آؤندے رہے نیں، اوہناں نے پنجاب دی زبان نوں ضرور متاثر کیتا اے۔

برِصغیر پاک و ہند ول یورپی قوماں وچوں سبھ توں پہلاں یونانی لوک سکندرِ اعظم دی اگوائی وچ 326 ق م وچ آئے سن(۲) پر ایہ چھیتی ای پرت گئے۔ 1453ء وچ ترکاں نے قسطنطنیہ اُتے قبضا کر لیا تے برِصغیر تک اپڑن لئی یورپی قوماں نوں کوئی ہور سمندری راہ لبھنا پیا پرتگال دا جہاز ران واسکوڈے گا ما (Vasco da Gama) 1498ء وچ راس امید دا چکر کٹ کے کالی کٹ دی بندرگاہ اُتے اپڑن وچ کامیاب ہو گیا(۳) پرتاگالیاں نے 1510ء وچ گوا اُتے قبضا کر لیا تے اوہنوں اپنی تجارتی تے مذہبی سرگرمیاں دا مرکز بنا لیا۔ پرتگالی اوس ویلے ایڈی وڈی طاقت بن چکے سن کہ حج واسطے جان والے مسلماناں نوں پرتگالیاں کولوں اجازت لینی پیندی سی(۴) پرتگالی لوک ایتھوں ادرک، کالی مرچ، مسالے، چمڑا، کپڑا وغیرہ لے کے یورپ دیاں منڈیاں ول جاندے۔ واسکو ڈے گاما مگروں پیدروالوارس کیبرل تے الفاالشوری البوکریک وی آئے مغربی ساحل دیاں کئی تھاواں اُتے قبضہ کر لیا۔ اوس ویلے پرتگالیاں تے برِصغیر دے وسنیکاں دے سماجی، تمدنی تے تجارتی سمبندھ پکے ہوون لگے پئے سن(۵) ایس طرح پرتگالیاں نے کالی کٹ، مالا بار تے گوا نوں فتح کر کے ہندوستان وچ پہلی یورپی نوآبادی دا مڈھ رکھیا۔ پادریاں نے گوا وچ پریس لائے جتھے عیسائیت بارے تبلیغی لٹریچر چھپدا رہیا(۶) پنجابی دے ایہ لفظ اصلوں پرتگالی زبان دے نیں: آپا (نرس)، قمیض، تولیہ، (پرتگال وچ تولیا) پئین (قاصد)، مستری الماری وغیرا۔

سترھویں صدی عیسوی وچ یورپ دیاں دوجیاں قوماں جہناں وچ ولندیزی، فرانسیسی تے انگریز شامل سن دے برِصغیر وچ آؤن نال پرتگالی اجارہ داری ختم ہو گئی۔ ایس لئی پرتگالیاں نے اپنے آپ نوں گوا تک ای محدود کر لیا۔ مکدی گل اے کہ ولندیزیاں نے پرتگیزیاں دی اجارا داری ختم کر کے برِصغیر وچ اپنی تجارتی کوٹھیاں قائم کیتیاں تے پرتگیزیاں دے مقبوضات اُتے قبضہ جما لیا۔

سترھویں صدی دے مڈھ وچ ای ولندیزیاں نے ہندوستان وچ اینیاں زیادہ کامیابیاں کٹھیاں کر لئیاں سن کہ ایمسٹرڈم دی بندرگاہ دے علاوہ اوہناں دیاں دوجیاں بندرگاہواں توں وی جہاز ہندوستان ول آؤن لگ پئے سن۔ مختلف ولندیزی کمپنیاں دی کاروباری رقابت دی وجھا توں مختلف تاجر اک دوجے نال متھالائی رکھدے سن تے فر ایہناں آپسی لڑائیاں نوں ختم کرن لئی آپ سٹیٹس جنرل (Status General of the Netherland) نوں وچ آؤنا پیا۔ ایہو وجہ سی کہ سٹیٹس جنرل نے کھلرے ہوئے ولندیزی تاجراں نوں کٹھا کر کے اک تگڑی کمپنی ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی "Dutch East India Company" (۲۰۶۱ء۔۹۹۷۱ء) دا مڈھ رکھیا۔(۸)

سترھویں صدی دے وچکار تک ولندیزی برِصغیر وچ چھائے رہے۔ ایس دوران ولندیزیاں دا انگریزاں نال متھا وی لگدا رہیا۔ فیر اوہ ویلا آیا جدوں ۷۵۷۱ء وچ نواب سراج الدولہ نوں لارڈ کلایو کولوں شکست ہو گئی۔ جدوں بنگال انگریزاں دے ہتھ آیا تاں اوس ویلے ولندیزی وی اپنی طاقت بارے خام خیالی دا شکار ہو چکے سن۔ ایس لئی ۹۵۷۱ء وچ اوہناں نے اپنی نوآبادی نوں کھلا کرن لئی انگریزاں دے اثر ہیٹھ ہگلی اُتے قبضہ کرنا چاہیا پر لارڈ کلائیو نے بنگال دے دوجے نواباں دی مدد نال ولندیزی بیڑے نوں بُری طرحاں شکست دے کے برِصغیر اُتے ولندیزی اجارے دی سدھر نوں مِٹی وچ ملا دتا۔ برِصغیر وچ ولندیزی نو آبادیات آخر کار انگریزی ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہتھوں اپنی اخیر نوں اپڑیا۔

ولندیزیاں دے زوال تے ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے باقاعدا خاتمے توں پہلاں ای انگریزاں دے نال نال دوجیاں یورپی قوماں جویں فرانس تے ڈنمارک وی ہندوستان اپڑ چکے سن۔ ڈنمارک دے مقابلے وچ فرانسیسیاں کول مادی وسائل وافر سن ایس لئی اوہ برِصغیر دے نقشے اُتے اک اہم نو آبادیاتی قوت بن کے اُبھرے۔ ایڈورڈ سعید دے لفظاں وچ۔

”برطانیہ اور فرانس مشرق کو جانے اور اس پر تحقیق کرنے والی پہلی قومیں تھیں بلکہ ہر دو نے یہ مقام بیسویں صدی میں پہلے سے شروع دو بڑی نوآبادیات کے بل پر حاصل کیا تھا۔“(۹)

1664ء وچ لوئس چہار دہم (Louis XIV) دے وزیر کابرٹ (Jean-Baptiste Colbert) نے French East India Company دی بنیاد رکھی تے تقریباً دس ورہیاں دی محنت مگروں 1674ء وچ اک مقامی راجے توں جگہ خرید کے ساحلی مقام پانڈی چری شہر دی بنیاد رکھی(10) ایس طرح ہندوستان وچ پہلی فرانسیسی نوآبادی دی بنیاد رکھی گئی۔ دو پلے (Dupleix) جہڑا دکن وچ فرانسیسی مقبوضات دا گورنر سی اوہنے سبھ توں پہلاں ہندوستانی سپاہیاں دی فوج نوں بھرتی کیتا تے اوہناں نوں باقاعدہ فوجی تربیت دتی۔ اوہناں دے ویکھا ویکھی انگریزاں نے وی اُنجے ای کیتا۔ ایس طرحاں ہولی ہولی فرانسیسیاں نے دیسی ریاستاں دے معاملیاں وچ مداخلت کرنی شروع کر دتی۔ برِصغیر وچ فرانسیسی اثر رسوخ ودھدا گیا جہڑا انگریزاں نوں بالکل چنگا نہیں لگدا سی تے ایتھوں ای یورپی قوماں وچ آپسی لڑائی دا مڈھ بجھیا۔ یورپ وچ ہوون والی جنگ (War of the Austrian Succession) دے سٹے وچ فرانسیسی تے انگریزی فوجاں نوں وی اک دوجے دے سامنے آؤنا پیا۔ یورپی قوماں دیاں آپسی لڑائیاں نوں تاریخ دان کرناٹک دیاں لڑائیاں دا ناں دیندے نیں۔ ایس سلسلے دی پہلی لڑائی 1746ء توں 1748ء دے دوران لڑی گئی جہڑی تقریباً برابری اُتے مکی۔ دوجی لڑائی نظام الملک دے اکھاں میٹن مگروں انگریزاں تے فرانسیسیاں دی ایس کشمکش دا سٹا سی جہدے وچ دوویں دھڑے اپنی اپنی پسند دا امید وار تخت اُتے بٹھا کے بہتا توں بوہتا مال کٹھا کرنا چاہندے سن۔ فرانسیسیاں نے موقعے دا فائدہ چکدے ہویاں مظفر جنگ تے چندا صاحب دی حمایت کر کے کرناٹک دا نواب بنا دتا۔ ایس طرحاں فرانسیسیاں دے ہتھ ڈھیر ساری دولت تے علاقے لگ گئے۔ دوجے پاسے انگریزاں نے ناصر جنگ تے نورالدین دے پتر محمد علی دی حمایت کیتی۔ شروع وچ فرانسیسی کامیاب رہے پر فِر رابرٹ کلائیو (Robert Clive) نے ہشیاری نال انگریز گورنر مدارس نوں مشورا دے کے جنگ دا فیصلا انگریزاں دے حق وچ کروا دتا۔ دونواں قوماں نے اک دوجے دے مقبوضات واپس کر دتے پر ایس جنگ نے فرانسیسیاں دی طاقت دا بھرم کھول دتا تے کرناٹک سدھا سدھا انگریزاں دے اثر تھلے آ گیا۔ ڈاکٹر یوسف حسین لکھدے نیں:

”1748ء وچ نظام الملک دے چلانا کرن مگروں دکن تے کرناٹک وچ اقتدار دی جہڑی لڑائی ہوئی اوہدے وچ انگریزاں تے فرانسیسیاں نوں دیسی امیراں دے نجی معاملیاں وچ دخل اندازی دا موقع ملیا۔“(۱۱)

(Thomas Arthur, Comte de Lally) تے آئر کاٹ (Sir Eyre Coote) وی فرانسیسی تے انگریزی فوجاں دے اجہے سالار سن جہناں نوں نوآبادیاتی ایجنڈے نوں پورا کرن لئی گھلدے ہویاں ایہ گل سمجھا دتی گئی سی کہ اوہناں دے سامنے ”مرویاں مار دیوو“ دے علاوا کوئی راہ نہیں اے۔ برِصغیر دے تناظر وچ دونواں قوماں نے سونے دی چڑی اُتے معاشی اجارے تے نو آبادیاتی غلبے دی سدھر نے اک ای خطے، رنگ تے نسل دیاں قوماں نوں اک دوجے دے سامنے کھڑا کر دتا۔ ایتھوں تیکر کہ انگریزاں نے اپنے معاشی وسائل تے چنگی نوآبادیاتی حکمتِ عملی دے ذریعے فرانسیسیاں نوں اوہناں دے مقبوضات توں بے دخل کر دتا۔ باری علیگ لکھدے نیں:

”پانڈی چری کی فصیل اور اس کی فرانسیسی عمارتیں سطح زمین کے ساتھ ہموار کر دی گئیں۔ خشت و چوب کے اس ڈھیر نے فرانسیسی عزائم کی موت کا اعلان کر دیا۔“(۲۱)

کرناٹک دی تریجی لڑائی نے فیصلا سنایا تاں فرانسیسی فوج نوں بری تے بحری دوواں محاذاں اُتے بھاج ویکھنی پئی۔ انج برِصغیر وچ فرانسیسی حکومت قائم ہون دا سفنا ٹٹ گیا تے ایسٹ انڈیا کمپنی نوں کھُل ڈُل مل گئی۔ ڈاکٹر احتشام علی لکھدے نیں:

”فرانسیسیوں کا ہندوستان سے انخلا اس بات کا اعلانیہ تھا کہ اب ہندوستان میں محض ایک یورپی قوت (British East India Company) اپنے معاشی مفادات کے حصول کے لیے کُلیتاً آزاد ہو گئی اے۔“(۳۱)

برطانیہ تے برِصغیر دے سنبندھ سترھویں صدی عیسوی وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے بنن نال سامنے آئے۔ انگریزاں نے جدوں ہندوستان نال تجارتی سنبندھ قائم کرن وی کوشش کیتی تاں اوہ زمانا ہندوستان وچ ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے عروج دا سی۔ انگریزاں توں پہلے جنے وی نوآباد کار ایتھے آئے اوہ بغیر کسے باقاعدا منصوبے دے آئے تے اوہناں نے علم، ثقافت تے تہذیب نوں ہتھیار دے طور رتے نہ ورتیا۔ پر ایس حوالے نال انگریز بہت اگے سن۔

”پندرھویں صدی میں جب برِصغیر میں یورپی اقوام کی آمد کا آغاز ہوا تو اُن میں پرتگالی، ولندیزی اور فرانسیسی برِصغیر پر مستقل اجارہ قائم کرنے میں اسی لیے ناکام ہوئے تھے کہ انھوں نے محض ’ہارڈ پاور‘ کو اقتدار کے حصول کا ذریعہ سمجھ لیا تھا۔ انگریزوں کو برِصغیر میں دیگر یورپی اقوام پر اسی لیے تفوق حاصل ہوا کہ انھوں نے ہارڈ پاور کے ساتھ ساتھ سافٹ پاور کا بھی انتہائی خوبی سے استعمال کیا۔“(۴۱)

جمیز اوّل (James I) 1612ء وچ سرطامس راو (Sir Thomas Roe) نوں اپنے سفیر دی حیثیت نال جہانگیردے دربار وچ بھیجیا۔ جہنے ڈوہنگی اکھ نال برِصغیر دے معاشرے دا مشاہدہ کیتا۔ 1612ء وچ سورت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی پہلی باقاعدافیکٹری دا قیام عمل وچ آیا۔ اوس مگروں انگریزاں نے مدراس 1639ء، بمبئی 1648ء تے کلکتہ 1690ء وچ اپنیاں تجارتی فیکٹریاں دا مڈھ رکھیا۔ 1747ء تیکر انگریز ہندوستان وچ 23 فیکٹریاں بنا چکے سن۔ 1695ء وچ مغلیہ حکومت دے دوران اک انگریز ڈاکو(Henry Every) نے مغلیہ شاہی بیڑے نوں نہ صرف لٹیا بلکہ زنانیاں نوں ظلم دا نشانہ وی بنایا۔ ایس واقعے اُتے اورنگزیب بڑا غصے ہویا تے ایس واقعے مگروں ای اک واری کمپنی نوں سیاسی مسئلیاں وچ سدھی ساہویں مداخلت توں ہٹک دتا گیا۔

اورنگ زیب دی وفات 1707ء مگروں ایسٹ انڈیا کمپنی نوں برِصغیر وچ آزادی نال کم کرنا دا موقع ملیا۔ بنگال دی فتح تے سراج الدولہ دے قتل نے ای ہندوستان وچ انگریز اں دے پیر پکے کیتے۔ انگریزاں نے اندر خانے سراج الدولہ دے سپہ سالار میر جعفر نوں بنگال دی نوابی دا لالچ دے کے اپنے نال رلا لیا۔ 1757ء وچ پلاسی دے میدان وچ کلائیو تے نواب سراج الدولہ دیاں فوجاں وچکار لڑائی ہوئی تے نواب دیاں فوجاں شکست کھا گئیاں تے نواب سراج الدولہ میر جعفر دے پتر دے ہتھوں قتل ہو گیا۔ ایس جنگ نے تاجراں نوں آقا بنا دتا۔ غداری دے انعام وچ میر جعفر نوں بنگال دا نواب بنا دتا گیا۔ پر سارے اختیار عملی طور تے انگریزاں دے اپنے ہتھاں وچ سن۔(15)

ایس حوالے نال ڈاکٹر فرمان فتح پوری لکھدے نیں:

”1757ء وچ پلاسی دی فتح انگریزی غلبہ قائم کرن دے خاب دی پہلی تعبیر سی۔“(16)

بکسر دی لڑائی وچ نواب شجاع الدولہ، میر قاسم تے شاہ عالم نے رل کے انگریزاں دا مقابلاکرنا چاہیا پر تناں وچ خلوص تے ایکتا دی گھاٹ سی۔ ایسے پاروں انگریزاں نے اوہناں نوں شکست دے کے اپنے اقتدار نوں ہور پکا کر لیا۔ 1782ء وچ حیدر علی دی وفات مگروں جدوں ٹیپو سلطان نے اقتدار سنبھالیا تاں اوہدی سلطنت دیاں حداں جنوب وچ موجود دریائے کرشنا توں ہوندیاں ہویاں مشرق وچ موجود مشرقی گھاٹ تے مغرب وچ بحیرہ عرب تک کھلریاں ہوئیاں سن۔ ٹیپو نے میسور دے تحفظ لئی بڑیاں کوششاں کیتیاں تے اوہدیاں انگریزاں نال جنگاں وی ہوندیاں رہیاں۔ 4 مئی 1799ء نوں ٹیپو سلطان وی شہید ہو گیا تے ایہدے نال ای انگریزاں دی برِصغیر اُتے غلبے دی وڈی رکاوٹ وی دور ہو گئی۔

ٹیپو دی شہادت مگروں انگریزاں نے پہلاں اودھ ریاست نوں نوآبادکاری دا حصا بنایا تے فِر 1843ء وچ سندھ اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی دا نو آبادیاتی جھنڈا لہرا دتا۔ اگلا نمبر پنجاب دا سی۔ جتھے انگریزاں نوں سبھ توں زیادامزاحمت دا سامنا کرنا پیا۔ پنجاب دے انتظامی ڈھانچے نوں نادر شاہ تے ابدالی دے حملیاں نے برباد کر کے رکھ دتا سی تے سکھاں نوں اگے ودھن دا موقع مل گیا۔ اوہناں نے پنجاب نوں بارھاں مسلاں وچ ونڈلیا۔ ایہناں وچوں اک مسل شکر چکیا سی۔ ایہدے اُتے سردار مہان سنگھ دی حکومت سی۔ ایہدے ای پتر رنجیت سنگھ نے 1799ء وچ لاہور اُتے قبضہ کیتا تے ہولی ہولی ملتان توں پشاور تے کشمیر تک اپنی حکومت دا دائرا کھلا کر لیا۔ رنجیت سنگھ اک بیدار مغز حکمران سی۔ اوہنے مذہبی متعصب توں اچیاں ہو کے حکومت کیتی۔ اوہنے اپنی فوج نوں یورپی فوجاں کولوں تربیت دوائی(17) انگریز اوہدے دور وچ اگے ودھن دی جرأت نہ کر سکے پر اوہدے مردیاں ای اوہناں لاہور دربار وچ سازشاں دے اجہے جال کھلا رے کہ 1847ء وچ سکھ فوج شکست کھا گئی تے لاہور دربار وچ انگریز ریذیڈنٹ دا تقرر ہو گیا۔ ایسے موقع اُتے کشمیر گلاب سنگھ نے 75 لکھ وچ مُل لے لیا۔ 1849ء وچ سکھاں تے انگریزاں دے درمیان کئی تھاواں تے خونی جنگاں ہوئیاں جنہاں دے نتیجے وچ انگریزاں نے مکمل طور تے پنجاب دا انتظام سنبھالیا۔ مقامی حکمراناں دیاں انگریزاں دے خلاف لگاتار ناکامیاں تے انگریز نوآباد کاراں دیاں سازشاں نے برِصغیر دے مقامی وسنیکاں نوں ایتھوں تیکر اپڑا دتا کہ اوہناں دے دلاں وچ انگریزاں دے خلاف نفرت بھڑکن لگ پئی۔ جہڑی 1857ء دی جنگِ آزادی دی صورت وچ سامنے آئی۔ جہدے وچ پنجاب دے سورمیاں نے بہادری نال انگریز نوآبادکاراں دا مقابلا کیتا پر اپنیاں دی غداری وجہوں انگریز 1857ء وچ پورے ہندوستان اُتے قابض ہو گیا۔

جویں پہلاں وی ذکر کیتا کہ انگریز نوآبادیات توں پہلاں برِصغیر تے پنجاب پرتگیزی نوآبادیات، ولندیزی نو آبادیات تے فرانسیسی نوآبادیات دی چھتر چھاویں وی رہیا پر سبھ توں گوڑھے اثرات برِصغیر تے خاص کر پنجاب اُتے انگریزی نوآبادیات نے مرتب کیتے نیں۔ نوآبادیات وچ نوآبادکار ہر حوالے نال دوجے ملک دا استحصال کردا اے تے اوہدے وسائل نوں ورت کے اپنے ملک (Mother Country) نوں تگڑا کردا اے۔

"Colonialism is the practice by which a powerful country controls less powerful countries and use their resources in order to increase it's own power and wealth."(18)

ایس لئی نوآبادکار ہر پکھوں نویاں آبادیاں نوں متاثر کردے نیں:

”استعمار کاری دا عمل محکوم قوماں دے وسائل اُتے قبضا تے ہے ای سی ایہدے علاوہ ایہناں قوماں اُتے ایس نے بڑا گوڑھا اثر پایا۔ زبان، ادب، ثقافت حیاتی دا کوئی اجہیا پکھ نہیں جہڑا استعماریت توں بچیا ہووے۔ ایس لئی ایہ عمل آپوں ثقافتی اقدار دی اک ونگی اے۔“(۹۱)

انگریزی نوآبادکاراں توں علاوہ باقی نوآبادکاراں نے برِصغیر وچ Hard Power نوں ورتیا لیکن انگریزاں نے Hard power دے نال نال Soft power نوں وی ورتیا۔ اوہناں برِصغیر دی تہذیب، ثقافت، مذہب، زبان تے ادب دا ڈونگھیائی نال مطالعا کیتا۔ انگریزاں نے اپنی زبان انگریزی نوں وی برِصغیر وچ ہتھیار دے طور تے ورتیا۔ 1857ء دی جنگِ آزادی توں بہت پہلاں ای اوہ انگریزی نوں سرکاری زبان دا درجا دے چکے سن۔

"English language was the articulate manifestation of colonial rule. After 1835, when it was decreed the offical language, it became a crucial qualification. Those who studied the language found it a powerful instrument of empowerment even to oppose the British rule."(20)

اک ہور تھاں تے انگریزی نوں سرکاری زبان بناون دے حوالے نال انج گل کیتی گئی اے:

"In 1829, it was decided to enforce English as the official language of India. In a letter of 26 June 1829, it was stated. ''It is the desire and established modus operandi of the British government that, gradually and eventually completely, it's language be made the official language of India."(21)

انگریزی نوآبادیات نے پنجابی زبان تے ادب اُتے وی گوڑھے اثرات مرتب کیتے۔ ادبی صنفاں دے حوالے نال ویکھیے تاں ناول، ناولٹ، ڈراما، افسانا، نثری سفر نامے، آزاد نظم تے معریٰ نظم جہیاں نثری تے شعری صنفاں انگریزی نوآبادیات وجوں ای پنجابی زبان وچ آئیاں:

"English literature taught in the newly established system of education, influenced the introduction of new genres and forms, like Novel, short story, One act play, Blank verse, free verse, hitherto unknown in Punjabi literature which was predominantly in form-bound metrical verse."(22)

جدوں انگریزی برِصغیر وچ سرکاری زبان وی بن گئی تے سرکاری نوکریاں لئی انگریزی بولن آلیاں نوں ترجیح دتی جان لگ پئی تاں بغیر کسے شک شبھے دے اوس ویلے انگریزی زبان نے پنجابی لوکائی تے پنجابی زبان اُتے وی گوڑھے اثرات مرتب کیتے۔ ہن اسی صرف لفظالی دے حوالے نال گل کردے ہوئے اوہناں انگریزی لفظاں دیاں ونگیاں ویکھاں گے جہڑے بغیر کسے باقاعدا کوشش دے پنجابی لوکائی تے پنجابی لفظالی دا حصا بن گئے۔ ایس حوالے نال سی ایل نارنگ ہوراں کہیا سی کہ:

"Britishers while ruling India tried to popularize their language too. So subsequently many words automatically came in the vocabulary of Punjabi language. There was no other alternative except tolerating these words because there was no other subsititute."(23)

اوہ انگریزی لفظ جہڑے مختلف ایجاداں تے دریافتاں نال تعلق رکھدے نیں تے پنجابی زبان اپنائے:

ریل، انجن، ٹیلی فون، ریڈیو، سائیکل، پریس، موٹر، بس، کمپیوٹر، موبائل، پرنٹر، کار، فیکس مشین، اے ٹی ایم، ہیلی کاپٹر، جیٹ، سبھ میرین، ایروپلین، ویل، ونڈ سکرین، رِم، ٹیوب وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے پڑھائی لکھائی نال تعلق رکھدے نیں:

پرائمری، مڈل، میٹرک، ایف۔اے، بی۔اے، ایم۔اے، بی ایس سی، ایم ایس سی، بی ایس آئی ٹی، بی ایس سی ایس، ایم سی ایس، بی ایڈ، بی کام، سی اے، بیالوجی، فزکس، کیمسٹری، سوکس، ڈپلومہ، ایجوکیشن، ہوم اکنامکس، اسلامک سٹڈیز، میتھ، سوشیالوجی، سوشل ورک، سٹیٹیسٹکس، ماس کمیونیکیشن، فزیکل ایجوکیشن، پولیٹیکل سائنس، سائیکالوجی، ٹیچر، پروفیسر، پرنسپل، وائس چانسلر وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے وکھو وکھ محکمیاں تے عہدیاں نال تعلق رکھدے نیں: اسسٹنٹ کمشنر، ڈپٹی کمشنر، کمشنر، ڈپٹی سیکرٹری، ایڈیشنل سیکرٹری، ڈائریکٹر، آفیسر، کانسٹیبل، اسسٹنٹ سب انسپکٹر، سب انسپکٹر، انسپکٹر، ڈی ایس پی، ایس پی، ڈی پی او، آر پی او، ڈی آئی جی، آئی جی، سیکنڈ لیفٹیننٹ، لیفٹیننٹ، کیپٹن، میجر، لیفٹیننٹ کرنل، کرنل، بریگیڈیئر، میجر جنرل، لیفٹیننٹ جنرل، جنرل، پائلٹ آفیسر، فلائنگ آفیسر، فلائٹ آفیسر، سکواڈرن لیڈر، ونگ کمانڈر، گروپ کیپٹن، ائیر کمانڈر، ائیر وائس مارشل، ائیر مارشل، ایئر چیف مارشل، مڈشپ مین، سب لیفٹیننٹ، لیفٹیننٹ، لیفٹیننٹ کمانڈر، کمانڈر، کیپٹن، کموڈور، ائیر ایڈمرل، وائس ایڈمرل، ایڈمرل، آرمی، نیوی، ائیر فورس، پولیس، پی اے ایس، فارن آفیئر، ان لینڈریونیو، کسٹم سروس، کامرس اینڈ ٹریڈ، انفارمیشن گروپ، آفس مینجمنٹ گروپ، ملٹری لینڈز اینڈ کینٹون منٹس، آڈٹ اینڈ اکاؤنٹس، پوسٹل گروپ، ریلویز، ایڈمنسٹریٹر، اینکر پرسن، کلرک، میڈیکل آفیسر، پائلٹ، پروڈیوسر، ٹریفک پولیس وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے کاروبار نال تعلق رکھدے نیں:

برکس انڈسٹری، بیکرز، کارپٹ انڈسٹری، سیمنٹ انڈسٹری، کاسمیٹک، کیمکلز، جیولرز، فوڈانڈسٹری، نٹ ویر، پیپرمل، پلانٹ انڈسٹری، پبلشرز، گلاس انڈسٹری، فوٹو گرافی، سپورٹس گڈز، ٹیکسٹائل، ٹریڈنگ، وڈ ورک، آئل مل، موٹرکار، کارپوریشن، ماربل انڈسٹری وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے گھراں وچ ورتین والیاں شیواں نال تعلق رکھدے نیں:

کرٹنز، ڈرائینگ روم، ایگزاسٹ فین، آئرن سٹینڈ، گیراج، کچن، باسکٹ، بالکنی، اٹیچی کیس، بیڈ روم، بلب، کیلنڈر، چیئر، کلاک، کولر، کوریڈور، فریزر، لنچ روم، سیف، سیونگ مشین، شوکیس، سٹیرز، سٹڈی روم، سوئچ، ٹرنک، وارانڈہ وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے میڈیا نال تعلق رکھدے نیں:

ایکٹر، ایکٹریس، ایکشن، ایکٹنگ، آڈیوکیسٹس، کیمرہ، سی ڈی پلیئر، سینما، ڈیک، ڈرامہ، فلم، ہیرو، ہیروئن، لیرک سینما، میٹرو پولیٹن سینما، اوڈین سینما، پکچرائز، ریگل سینما، رٹنر سینما، سین، شوٹنگ، سٹیج، سٹوڈیو، ٹیپ، تھیٹر، وینس سینما، ولن، واک مین وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے میڈیکل نال تعلق رکھدے نیں:

ایکسیڈنٹ، ایڈمٹ، ایمبولینس، اینا لائسز، اپینڈیکس، آرتھوپیڈکس، بائی اوپسی، بون میرو، بی پی آپریٹس، کارڈیالوجی، سیلز، چیک اپ، کمپاؤنڈ، سی ٹی سکین، کٹ، ڈینٹسٹ، ڈرما ٹولو جسٹ، ڈائیگنوز، ڈلیوری، ڈسچارج، ڈسپنسری، ڈی ایس سی، ڈاکٹر، ڈرپ، ای سی جی، ایمرجنسی، این جیوگرامی، ای این ٹی، آئی وارڈ، فرسٹ ایڈ، گائناکالوجسٹ ہاسپٹل، آئی سی یو، کڈوارڈ، مائیکروسکوپ، آپریشن تھیٹر، آکسیجن سلنڈر، فارمیسی، فزیشن، پریسکرپشن، پلس ریٹ، سسٹر، سرجن، سرجری، سٹریچر، ٹمپریچر، پلیٹلیٹس، ایکسرے، بائی پاس، کینسر، فلو، ہیپاٹائٹس، بروفن، ڈسپرین وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے جسم دے حصیاں نال تعلق رکھدے نیں:

برین، بریسٹ، آئی برو، ہارٹ، ہیل، جوائنٹ، لپس، لیور، نیل، ٹیتھ، تھائی، شولڈرز وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے کھیڈاں نال تعلق رکھدے نیں:

بیڈ منٹن، باسکٹ بال، باڈی بلڈنگ، باکسنگ، کرکٹ، سائیکلنگ، فٹ بال، گالف، جمناسٹک، ہینڈ بال، ہاکی، آئس ہاکی، پولو، رائیڈنگ، شوٹنگ، سنوکر، سوکر، سکوائش، ٹیبل ٹینس، ٹگ آف وار، والی بال، ویٹ لفٹنگ، بال، بیٹ، کیچ، کمنٹیٹر، ہیلمٹ، شوٹ، امپائر، وکٹ، کارنر، گول، ہیڈ، پینٹلی ایریا، ریڈ کارڈ، ریکٹ، شارٹ، شٹل کاک، سمیش، لانگ سروس لائن وغیرہ۔

اوہ لفظ جہڑے میک اپ نال تعلق رکھدے نیں:

بلیچ کریم، نیل پالش، نارمل سکن، نوزپن، آئل سکن، پرفیول، سکرب، سکن لونر، سٹک، سٹریمر، ویزلین وغیرہ۔

ایہ اوہناں انگریزی لفظاں دیاں ونگیاں نیں جہڑے پنجابی زبان نے اپنی زباندانی وچ شامل کیتے۔ ہن ایہ لفظ تے اجہے ہور کئی لفظ ساڈی حیاتی دا حصہ بن گئے نیں۔ کیوں جے انگریز نوآبادکاراں دی زبان انگریزی سی تے قابض ہوون مگروں انگریزی ای سرکاری زبان سی جہنے پنجابی لوکائی تے زبان اُتے گوڑھے اثرات مرتب کیتے۔جہدی وجھا نال پنجابی لفظالی وچ وی کئی انگریزی لفظ آ گئے۔ باقی پنجابی زبان تاں ایتھے سارے نوآبادکاراں توں پہلاں ای موجود سی۔

”یہ استدلال نہیں بلکہ پنجاب کی لسانی تاریخ سے ناآشنائی پر قائم کردہ ایک مفروضہ ہے کہ پنجابی اردو زبان کا پرانا روپ اور اردو پنجابی زبان کا ترقی یافتہ نیا روپ ہے۔ عربی، فارسی، انگریزی حملہ آوروں سے صدیوں پہلے سرزمین پنجاب پر پنجابی زبان موجود تھی۔“(۳۲)

ایہدے وچ کوئی شک نہیں کہ ہر زبان دا لفظ بناون دے حوالے نال اپنا Lexical نظام ہوندا اے۔ لیکن جدوں اک زبان دا دوجی زبان اُتے اثر ہوندا اے تاں نویں زبان دے لفظ پہلے آلی موجود زبان دے نال دلچسپ طریقے نال جڑدے نیں۔ کہن دا مطلب اے کہ اک زبان دا دوجی زبان دی گرامر اُتے وی اثر ہو جاندا اے تے کجھ نویں Formation وی سامنے آؤندی اے۔ ایس حوالے نال ڈاکٹر صفدر علی شاہ لکھدے نیں:

"Seen in this broader context a study of punjabi morphology is very interesting in this case English words were freely assimilated and subjected to the same rules of infection, Declension and Derivation as applicable to normal Punjabi words. There was not only popular acceptance at the level of the common people, the educated writers used new words and expression as a matter of choice."(24)

ہن اسیں کجھ ونگیاں ویکھنے آں جہدے توں لفظالی یاں نویں لفظ قبول کرن دے حوالے نال پنجابی زبان دی Richness دا وی گویڑ ہوندا اے۔ ایہدے نال انگریزی زبان دے پنجابی زبان اُتے اثرات ہور وی گوڑھے نظریں پیندے نیں۔ ڈاکٹر صفدر علی شاہ ہوراں ایہ ونگیاں دتیاں ہن۔

جدوں دوویں اسم ہوون تے پہلا اسم پنجابی دا ہووے:

جگا ٹیکس

Jagga (gangster) Tax

لنگر کمانڈر

Langar Commander

ڈنگر ڈاکٹر

Dangar (animal) doctor

ضلع کونسل

Zilla (district) Council

مزدور یونین

Mazdoor (labour) Union

جدوں دونویں اسم ہوون تے پہلا اسم انگریزی دا ہووے:

میم صاحب

Mem (ma'm) Sahb

ریل گڈی

Rail Gaddi

ریلوے پھاٹک

Railway Phatak

ٹکٹ گھر

Ticket Ghar

جدوں دونویں اسم انگریزی دے ہوون:

leno len (line)

rodo road

mallo mall

topo top

جدوں وشیشن انگریزی تے اسم پنجابی ہووے:

Filmi geet

Smart kuri

جدوں اسم انگریزی تے کِریاپنجابی ہووے:

انگریزی گرامر تے پنجابی گرامر دی سانجھ دے حوالے نال ونگیاں ویکھو:

Munda, munde (boy, boys)

ghora, ghore (horse, horses)

drama, dramy (drama, dramas)

انگریزی اسم پنجابی وشیشن وچ انج بدلدا اے:

School Skoolia/ye

College Callajea/ye

number numberi

film filmi

Punctuation دے حوالے نال گل کرئیے تاں colon(:)، Semi colon(;)، Comma(,)، dash(-) جہیاں علامتاں انگریزوں وجہوں ای پنجابی وچ آئیاں۔ انجے انگریزی صوتیات (Phonology) دا اثر وی پنجابی صوتیات اُتے پیا۔ پنجابی بولن آلے انگریزی لفظاں نوں پنجابی اُچارن نال ای بولدے نیں:

School Sakool

glass galaas

film filam

form faram

style stael

time taem

cycle saekal

کجھ سلینگ لفظ ہوندے نیں جہڑے ورتن دی بجائے بولن وچ بہتے عام ہوندے نیں یعنی سلینگ عوامی زبان ہوندی اے پر اجے تیکر مستند زبان دی شکل نہیں وٹائی ہوندی تے نہ ای اجے لغت وچ شامل ہوئی ہوندی اے۔ پنجابی انگریزی دے حوالے نال کجھ سلینگ لفظاں دیاں ونگیاں ویکھو:

Mint Mar

Time Dasna

Speed Mar

Entry Pana

Brain wash karna

Black karna

TC karna

Dramay Baz

Lota Cracy

Wakhri Type

انگریزی زبان دے پنجابی لفظالی، صوتیات، گرامر اُتے اثرات دیاں ونگیاں اسیں ویکھیاں نیں۔ جتھوں گویڑ لایا جا سکدا اے کہ جدوں دو وکھو وکھ زبان آلیاں قوماں رابطے وچ آؤندیاں نیں تاں اوہناں دی زبان کنی متاثر ہوندی اے۔ انگریزی زبان نے جویں پنجابی زبان نوں متاثر کیتا اے اوسے طرح ای پنجابی ادب نوں وی متاثر کیتا اے۔ نویاں نثری تے شعری صنفاں جویں پہلاں وی ذکر ہویا پنجابی وچ آئیاں تے موضوعات وی بدلے۔ ایہدے نال نال پنجابی شاعری تے پنجابی نثر وچ انگریزی زبان دے لفظ وی ورتیون لگ پئے۔ شاعری وچوں کجھ ونگیاں ویکھو:

کوئی مڈل سکول ہوندے

ٹر گیاں سجناں دے راہ تکنے فضول ہوندے(۵۲)

تھالی وچ کھنڈ پاواں

اج میرے ماہی آؤنا سردھو کے کلپ لانواں (۶۲)

میرے یار سوایا کوٹ وے

مینوں طعنے مریندے لوک وے

لا گئی سجناں دی جھوک دے(۷۲)

انگریزی راج دے رومانی قصیاں وچ وی انگریزی لفظ کثرت نال لبھ جاندے نیں:

اکبر گڑھ چتوڑتے جیکوں توپ چڑھی

اٹیم بم دیوں گرمیوں جویں زمین سڑی(۸۲)

جدید پنجابی شاعری وچوں انگریزی لفظالی دیاں کجھ ونگیاں ویکھو:

میں جد وی اپلائی کیتا

اوہنے نہ رپلائی کیتا

اوہنوں نال رقیب کھلوتے

میں سی نوٹی فائی کیتا(۹۲)

جاندی واری ”بائی بائی“ تے سارے کردے ویکھے نیں

جی آیاں نوں کہندا کوئی ڈٹھا نیئں گھر آئیاں نوں (۰۳)

انجے ای پنجابی نثر وچ وی سانوں انگریزی لفظاں دے نال نال کئی کئی سطراں انگریزاں دیاں مل جاندیاں نیں ونگیاں ویکھو:

جدوں تک ٹیپ ریکارڈر ساڈی حیاتی وچ انج داخل نہیں سی ہوئے تے ٹی وی دے شعبہ اشتہارات نے وی موسیقی ول پوری توجا نہیں سی دتی۔(۶۳)

تم میرا تعارف نہیں کراتا صاحب دے چہرے تے پھکی جیہی مصنوعی جہی تکلیف دہ مسکراہٹ آئی۔

Mr. Hassan is my temporary steno, and Mr. Hassan here is Miss zozo, She is from Paris. She has visited Pakistan many time before. She is at home in Urdu and Punjabi An Engineer by profession.

اوہ ثنائی تم سیدھی طرح پنجابی وچ گل کرو ناں (۲۳)

یوسف (بھانپتے ہوئے) بھائی جان تسی جدوں اپنا Thesis مکمل کر لؤ تے مینوں اک کاپی ضرور دینی ایں۔ I must go through it

تاجدار (نرم پڑتے ہوئے) اجے کتھے بھئی اجے تے میں Eight Cubic Meteores جگہ دی Excavation کروا سکیاں اپنے سامنے۔ اجے تے میں Prove کرنا اے کہ Excavations nissa میرے سامنے کجھ نئیں۔

تاجدار: میں تینوں گندھارا سکول دا اک بُت ہُنے لیا کے وکھانا آں You will be convinced (۳۳)

”زبان Time دی چھولی تے مکان Space دی ہیڑی اے یہدے وچ وجود Existance دی مانجھی حرکت Movement دے ونجھ مریندے۔ ایں کائناتی Cosmic ذات اچ اساں تُساں دے صفاتی وجود ویندے تردن، لُڈدن اتے اگوّں تے ودھن۔ کتھائیں ہولے ارتقائی Evolutionary رُوپ اج اتے کتھائیں انقلابی Jumps دی صورت اچ۔“(۴۳)

جدوں مختلف زباناں آلیاں قوماں اک دوجے نال رابطا قائم کردیاں نیں تاں اوہناں دیاں زباناں دا وی اک دوجے اُتے اثر ہوندا اے جہدا سٹا سانجھی لفظالی دی صورت وچ سامنے آؤندا اے۔ جویں انگریزی زبان نے لفظالی دی صورت وچ پنجابی زبان اُتے اثرات مرتب کیتے۔ اوسے طرح ای پنجابی نے وی انگریزی لفظالی نوں متاثر کیتا۔ ایس حوالے نال اپنے اک مضمون بنام پنجابی دی املا وچ درشن سنگھ آوارہ لکھدا اے:

”جے ویبسٹر دی انگریزی ڈکشنری تے نظر ماریاں مینوں فارسی، عربی، ترکی، سنسکرت تے ہندی دے تے کئی لفظ نظری آئے اوہناں وچ برانڈا بشکل Veranda تے کڑھی بشکل Curry نظری آئے پر اِک لفظ اجیہا وی دسیا جیہڑا خالص یا ٹھیٹھ پنجابی اے یعنی چوگا (چار دندوالا)۔“(۵۳)

حوالے

1- C.L. Narang, History of Punjabi literature, National Book Shop, Delhi, P1

2- Winsint Smith, Oxford History of India, Oxford University press, London, 1986

۳۔ عبدالرحمان برا ہوئی، انگریزی پر اردو کا اثر۔ اسلام آباد: مقتدرہ قومی زبان، ۷۹۹۱ء۔ص۱۱

۴۔ محمد شفیق ایم۔اے، میاں، سلطنت مغلیہ کا عروج و زوال۔ لاہور: تعلیمی ادارہ،س ن۔ص۹۸۱

۵۔ محمد بن عمر، پرتگالی کا اثر اردو زبان پر۔ حیدرآباد: ۴۵۹۱ء۔ص۳۔۲

۶۔ محمد شفیق ایم۔اے، میاں، سلطنت مغلیہ کا عروج و زوال۔ ص۱۹۱

7- Hug tinker, South Asia, A short history, Pal Mal press, London, 1964

۸۔ احتشام علی، ڈاکٹر۔ جدید اردو نظم کا نوآبادیاتی مطالعہ۔ لاہور عکس پبلی کیشنز، ۹۱۰۲ء۔ص۴۵

۹۔ ایڈورڈ ڈبلیو سعید۔ شرق شناسی مترجم: محمد عباس۔ اسلام آباد: مقتدرہ قومی زبان، پاکستان، ۵۰۰۲ء۔ص۰۶

۰۱۔ محمد بشیر احمد۔ تاریخ پاک و ہند۔ لاہور: س ن۔ص۷۹۶

۱۱۔ یوسف حسین، ڈاکٹر۔ تاریخ دستور ہند۔ دہلی: ۳۹۹۱ء۔ص۳۲

۲۱۔ باری علیگ۔ کمپنی کی حکومت۔ لاہور: طیب پبلشرز، ۱۱۰۲ء۔ص۴۶

۳۱۔ احتشام علی، ڈاکٹر۔ جدید اردو نظم کا نوآبادیاتی تناظر۔ ص۷۵

۴۱۔ احتشام علی، ڈاکٹر۔ جدید اردو نظم کا نوآبادیاتی تناظر۔ص۵۱

۵۱۔ ریاض حسن، سیّد۔ پاکتان ناگزیر تھا۔ جامعہ کراچی، ۲۸۹۱ء۔ص۸۱

۶۱۔ فرمان فتح پوری، ڈاکٹر۔ ہندی اردو تنازع۔ اسلام آباد: ۷۷۹۱ء۔ص۱۷

۷۱۔ وقار عظیم،سیّد۔ فورٹ ولیم کالج۔ لاہور: ۶۸۹۱ء۔ص۳۱۲

18- Collins Cobuild Dictionary, London Hapercollins, publishers, 1992, P268

19- Nicholais B.Dirks, Forward in colonialism and its forms of knowledge, Bernard S.Cohn, New Jersey, Princeton University press, 1996. Pix

19- Safdar Ali Shah, Dr. Colonialism English and Punjabi, Nust publishing Islamabad, 2015, P26,27

20- "India: History" The new Encyclopaedia Britancia: Mairopedia, 2005 and Abdullah Yousaf Ali, 1994, P 176,178

21- Safdar Ali Shah, Dr, Colonialism English and Punjabi, P27

22- C.L. Narang, History of Punjabi literature, P14

۳۲۔ نوید شہزاد، ڈاکٹر۔ پنجاب کا لسانی مزاج۔ لاہور: پنجاب یونیورسٹی پریس اینڈ پبلی کیشنز، ۸۱۰۲ء۔ص۹۴۱

24- Safdar Ali Shah, Dr. Colonialism English and Punjabi, P213

۵۲۔ خالد ہمایوں۔ تحصیل گجرات دا لوک ادب۔ تحقیقی مقالہ برائے ایم۔اے پنجابی، اورینٹل کالج جامعہ پنجاب لاہور، ۴۷۹۱ء۔ص۲۳۱

۶۲۔ کلیم شہزاد۔ لوک رنگ۔ لاہور: عمیر پبلشرز، ۵۹۹۱ء۔ص۵۷

۷۲۔ سیف الرحمن، ڈاکٹر۔ جتھے پپلاں دی ٹھنڈی چھاں۔ لاہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، ۵۸۹۱ء۔ص۶۶۱

۸۲۔ سائیں مولا شاہ۔ مرزا صاحباں۔ امرتسر: مجددی پریس، ۷۲۳۱ھ۔۵۸

۹۲۔ ناز اوکاڑوی۔ سوچ رہیا واں۔ لاہور: مکتبہ فجر، ۸۱۰۲ء۔ص۳۲

۰۳۔ روؤف شیخ۔ شِکر دوپہر۔ لاہور: ادارہ پنجاب رنگ، ۲۹۹۱ء۔ص۳۳۱

۱۳۔ کنول مشتاق۔ چونو یں انشائیے۔ لاہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، ۶۸۹۱ء۔ص۹۴

۲۳۔ سجاد حیدر۔ چونویں کہانی۔ لاہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ، ۶۸۹۱ء۔ص۸۱۱۔۷۱۱

۳۳۔ بانو قدسیہ۔ سدھراں۔ لاہور: سنگِ میل پبلی کیشنز، ۲۰۰۲ء۔ص۱۱۱

۴۳۔ محمد اسماعیل احمدانی۔ چھولیاں۔ لاہور: سنگت پبلی کیشنز، ۳۸۹۱ء۔ص۱۴

۵۳۔ درشن سنگھ آوارہ۔ پنجابی دی املاء مطبوعہ لہراں لاہور